Poezja i poeci w epoce romantyzmu.
Poezja stanowi w romantyzmie polskim najważniejszą ze sztuk, choć łączącą się i z innymi: muzyką i malarstwem (w ten sposób miała ona poszerzać swoje możliwości poznawcze i ekspresyjne). Owo połączenie miało umożliwić syntezę: literatura (utożsamiana przez romantyków z poezją) powinna cechować się jakościami malarskimi i muzycznymi, operować obrazem i dźwiękiem. W polskim romantyzmie dziełem realizującym ów postulat niemal w doskonały sposób jest III część Dziadów Adama Mickiewicza.
Pomimo eksponowania autonomii poezji, romantycy nie ograniczali jej do dziedziny czystej sztuki. Powstała koncepcja poezji-syntezy, łączącej ze sobą filozofię, religię, myśl społeczną i polityczną, czy w końcu naukę i życie codzienne. Miała stanowić najlepszy z możliwych sposobów poznania, docierania do metafizycznych tajemnic uniwersum - natury Boga, historii, człowieka - ujętych w ich totalności i ukazanych w formie zmysłowej. Miała być również najdoskonalszym sposobem oddziaływania na społeczeństwo i historię, tworzenia ożywiających ją mitów, kształtować świadomość człowieka. Taki pogląd ujawnia się najwyraźniej w twórczości Mickiewicza. Poezja miała w końcu stanowić sposób wyrażania niepowtarzalnej indywidualności artysty. W ten sposób romantycy wykraczali poza klasycystyczne rozumienie poezji jako doświadczenia estetycznego, a także dokonali również poszerzenia wymiaru poezji o twórczość ludową.
Poezja romantyczna miała powstawać jako efekt natchnienia - kontaktu twórcy z rzeczywistością metafizyczną, absolutem bądź jako rezultat autentycznego głębokiego przeżycia. Siłami powołującymi ją do istnienia były wyobraźnia, uczucia, często eksponowano pamięć i wspomnienia. Romantycy mówili o geniuszu obecnym w artyście, w naturze i zbiorowości, geniuszu będącym istotą twórczości pojmowanej jako swobodna kreacja. Wizerunek poety w romantyzmie był kreowany w utworach literackich, dlatego też ówczesnego twórcę uznawano za wielkiego i wybitnego artystę. Widziano go jako wizjonera, który pod wpływem natchnienia pisał utwory pełne uniesienia, metafizyki i duchowości. Porównywano go czasem nawet do Boga, gdyż tak jak On, tworzył wielkie i niezniszczalne dzieło. Poetę kreowano również na twórcę, który nie obmyśla stopniowo swego dzieła, ale tworzy pod wpływem impulsu, chwili. W takim przypadku nie są ważne żadne reguły pracy twórczej, zastępuje je wewnętrzna siła, która każe pisać pod swoje dyktando. Romantyczny twórca nie jest też oczywiście zwykłym poetą, który po prostu pisze wiersze. Jest on poetą wybranym, geniuszem, któremu dane jest reprezentować naród, głosić jego prawdy. Taki artysta realizuje plan, który zadany mu został przez jakieś nadludzkie siły. Nikt nie może go powstrzymać przed jego wykonaniem. Uważa, że czasami jest niezrozumiany przez społeczeństwo, wtedy staje się poetą skłóconym z rzeczywistością, odrzuconym. Jednak wie, że to, co czyni, czyni dla innych ludzi, w imię ich dobra. Jest przodownikiem, za którym powinniśmy kroczyć. Jak pisze Cyprian Kamil Norwid wierszu Promethidion:
Bo piękno na to jest, by zachwycało
Do pracy - praca, by się zmartwychwstało.
Bo nie jest światło, by pod korcem stało,
Ani sól ziemi do przypraw kuchennych.
Pomimo, że poeta romantyczny pełni tak ważną rolę, często jest osobą zatroskaną i nieszczęśliwą: jest zmuszony, dla swoich ideałów i by móc całkowicie poświecić się posłannictwu, opuścić rodzinę i ukochaną. Rola poety i zwykłego człowieka jest nie do pogodzenia. Dzieje się tak z głównym bohaterem Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego, który w żaden sposób nie jest w stanie pogodzić obu ról: wysłannika wielkiej siły i bycia ojcem.
Romantyzm to również czas narodzin wielu nowych gatunków literackich, takich jak powieść poetycka, poemat dygresyjny czy dramat romantyczny. Należy jednak podkreślić, że w romantycznej świadomości nie było miejsca dla wyraźnego podziału na gatunki literackie. W romantyzmie aspiracje twórczej jednostki sięgnęły zenitu i kwestia formy gatunkowej stanowiła niedopuszczalne ograniczenie. Wyodrębnić jednak można kilka z nich, gdyż były one bowiem charakterystyczne dla tej epoki.
Ballada (z włoskiego ballare - tańczyć) to gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki oraz dramatu, silnie zakorzeniony w tradycji. Jej początków należy upatrywać w epickich pieśniach ludowych o rodowodzie celtyckim, rozwijających się już od XII wieku (szczególnie silnie między XIII a XVI) na gruncie angielskim i szkockim. Ballada w wersji szkocko-angielskiej, czyli tzw. ballada szkocka, to przede wszystkim pieśń epicka o tematyce złowrogiej i tragicznej, podejmująca popularne tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady czy zemsty; cechowało ją nasycenie elementami fantastycznymi, wprowadzającymi nastrój posępny i tajemniczy. Właśnie wydanie Ballad i romansów w 1822r. przez Adama Mickiewicza uważa się za początek romantyzmu w Polsce.
Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy pisarskiej stanowiła swoisty margines działalności literackiej. Romantycy zgodnie z założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem wypowiedzi stał się dramat romantyczny - kolejny wyznacznik genologii romantyzmu. Cechuje go forma otwarta i związana z nim fragmentaryczność wydarzeń. Jest gatunkiem fantastycznym, ukazującym dwie sfery bytu: ziemską i metafizyczną. Charakteryzuje się również eklektycznością, gdyż łączy w sobie elementy liryki i epiki. Ujawnia się w nim mieszanina stylów, łączenie patosu i groteski. Z reguły dotyczy wydarzeń współczesnych, często zaznaczają się w nim elementy profetyzmu. Do najważniejszych dramatów należą: Dziady, Adama Mickiewicza, gdzie znaleźć można zarówno ludową wiarę w przesądy (część II), głoszenie mesjanizmu i odpowiedź na dramat powstania listopadowego (część III), a także historię nieszczęśliwej miłości (część IV). Podobne jest w Kordianie Juliusza Słowackiego. Fragmentarycznie ukazane są dzieje tytułowego bohatera; z pojedynczych scen dowiadujemy się o edukacji Kordiana, jego nieodwzajemnionej miłości, szerzeniu idei winkelridizmu, podróżach oraz próbie zgładzenia cara. Znamienne jest, że w całym dziele wyeksponowane są monologi, co pozwala na dogłębne ukazanie uczuć bohatera. Język całości jest też bardzo zróżnicowany i każda postać mówi „na swój sposób”, co szczególnie zauważyć można porównując język Grzegorza ze sposobem wyrażania się Kordiana.
Na uwagę zasługuje również powieść poetycka. Jest to kolejny synkretyczny gatunek łączący w sobie elementy liryki i epiki. Fabuła powieści poetyckiej ma konstrukcję fragmentaryczną, często nie respektuje chronologii wydarzeń. Dużą rolę odgrywa tajemniczość, nastrój niedopowiedzeń, a w jej centrum znajduje się dramatyczne wydarzenie lub ich ciąg. W powieści poetyckiej dochodzi do redukcji dystansu między narratorem a bohaterem (którego losy są nie tylko opowiadane, ale i komentowane), a także pomiędzy narratorem a czytelnikiem - narrator prowadzi z nim dialog, odsłania swoje myśli, uczucia i przeżycia.
Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi epickiej, lirycznej i dyskursywnej. Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca poematu dygresyjnego uważa się George'a Byrona. W literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki, którego najważniejsze dzieła z tego gatunku to Beniowski oraz Podróż do ziemi świętej z Neapolu. Podstawową cechą wyróżniającą poemat dygresyjny jest prosta i niezbyt rozbudowana fabuła (najczęściej kanwę utworu stanowi podróż głównego bohatera, ukazywana jako szereg niezwiązanych ze sobą epizodów) oraz luźna, fragmentaryczna kompozycja. W utworze na pierwszy plan (przed fabułę) zawsze wysuwa się dominująca postać narratora, dla którego opowiadana historia jest jedynie pretekstem do licznych wypowiedzi na inne tematy. Stąd dygresje, refleksje, wtręty, w których podmiot mówiący wypowiada swe opinie na temat filozofii, ideologii, polityki, obyczajowości, literatury; często pojawiają się odniesienia do współczesności, niekiedy bardzo złośliwe. Narrator posługuje się ironią, żartem, szczególnie w odniesieniu do osoby głównego bohatera i demonstracyjnie prowadzi swoistą grę z czytelnikiem: zwraca się do niego bezpośrednio, traktuje jako dyskutanta w sporach ideowych, literackich, objawia mu proces tworzenia dzieła. Poemat dygresyjny skończył swoją karierę wraz z końcem romantyzmu. W literaturze współczesnej próbę wskrzeszenia tego gatunku podjął Julian Tuwim, pisząc Kwiaty polskie.
Romantyzm polski ujawnił wiele niezwykłych osobowości literackich, których wpływy odczuwane są do dziś w całej późniejszej literaturze. Do takich postaci należą m.in. Juliusz Słowacki, Adam Mickiewicz, a także doceniony dopiero po śmierci Cyprian Kamil Norwid.
Twórczość Adama Mickiewicza otworzyła nową epokę w polskiej poezji. Jego dzieła zadecydowały o zwycięstwie romantyzmu w sporze ze zwolennikami klasycyzmu i wywarły wpływ na kolejne pokolenia. Mickiewicz debiutował wierszem Zima miejska, opublikowanym w ,,Tygodniku Wileńskim" w 1818 roku, a Oda do młodości była jednym z pierwszych osiągnięć poezji poety. Utwór stał się manifestem programowym młodego pokolenia. Przedstawiono w nim nowatorskie spojrzenie na świat. Była to zapowiedź nowej, romantycznej literatury.
Na początku lat dwudziestych XIX wieku powstały Ballady i romanse, uważane za manifest polskiego romantyzmu oraz określenie się ideowe i artystyczne samego Mickiewicza. Pierwszy tom Poezji Mickiewicza był głosem w sporze romantyków z klasykami, nieuznającymi pozarozumowej, opartej na wierzeniach prostego ludu koncepcji współistnienia dwóch światów: realnego i metafizycznego. Dojrzałość Mickiewicza jako romantyka widoczna jest w drugim tomie Poezji, wydanym w 1823r. Zawierał on następujące utwory: Grażyna. Powieść litewska, wiersz Upiór oraz II i IV część Dziadów.
W czasie wycieczek poety z Odessy na Krym powstał cykl sonetów. Sonety odeskie i Sonety krymskie wydane zostały w Moskwie w 1826 r. pod wspólnym tytułem Sonety. Mickiewicz w Sonetach krymskich ukazał piękno krymskiego krajobrazu, orientalną przyrodę i kulturę Wschodu. Opisywał tęsknotę za rodzinnymi stronami, refleksje nad ulotnością ludzkiego życia, nieuchronne przemijanie. Poruszył problem samotności i opuszczenia wśród obcych. Zwracał uwagę na zachowania ludzi wobec śmierci oraz niemoc człowieka wobec sił natury.
Będąc na zesłaniu w Rosji, Mickiewicz napisał powieść poetycką Konrad Wallenrod. Poeta pracował wtedy w kancelarii gubernatora jako urzędnik państwowy. Utwór adresowany był do Polaków, którzy zmuszani byli do pracy w rosyjskiej administracji państwowej bądź też służyli w armii carskiej.
Po klęsce powstania listopadowego Mickiewicz wyemigrował do Drezna. Tam wiosną 1832 r. powstała III część Dziadów, wydana w Paryżu w tym samym roku. Utwór powstał pod wpływem wyrzutów sumienia Mickiewicza, związanych z tym, że nie wziął on udziału w powstaniu listopadowym.
III część Dziadów przedstawia historiozoficzne koncepcje mesjanizmu wyłożone w Widzeniu księdza Piotra ukazane w scenie V. Padają tam słowa: "Polska Chrystusem narodów". Określają one jego istotę, przedstawiają plan zbawienia ludzkości poprzez męczeństwo narodu polskiego. W Wielkiej Improwizacji Mickiewicz porusza problem istnienia wybitnej jednostki w narodzie oraz jej stosunku do Boga. Wybitna jednostka to Konrad, który ma świadomość swej niezwykłości oraz wynikających z tego zobowiązań wobec narodu. Wielka Improwizacja jest buntem przeciw Bogu w imię miłości do ludzi.
Kolejnym utworem powstałym na emigracji był Pan Tadeusz, wydany w 1834 r. w Paryżu. Utwór miał być dla Mickiewicza i innych emigrantów ucieczką od rzeczywistości paryskiej. Pan Tadeusz był swego rodzaju próbą powrotu do ojczyzny, "kraju lat dziecinnych". Epopeja Adama Mickiewicza uważana jest za arcydzieło poezji polskiej.
Do ważniejszych utworów Mickiewicza należy zaliczyć Liryki lozańskie - utwory powstałe w Szwajcarii. Są to ostatnie wiersze, które stworzył Mickiewicz. Liryki przepełnione są uczuciem smutku i tęsknoty za życiem, które minęło. Dominuje w nich nastrój zamyślenia nad życiem, sensem istnienia i niespełnionymi marzeniami.
Juliusz Słowacki urodził się 4 września 1809 roku w Krzemieńcu. Był synem Euzebiusza Słowackiego - wybitnego profesora Liceum Krzemienieckiego, który wykładał teorię i historię literatury. Matka Juliusza Słowackiego - Salomea z Januszewskich - organizowała słynne w Krzemieńcu spotkania towarzyskie. W 1814 roku rodzina poety przeprowadziła się do Wilna, ponieważ Euzebiusz Słowacki otrzymał etat profesora na Uniwersytecie Wileńskim. W krótkim czasie ojciec Juliusza Słowackiego zmarł na gruźlicę. Po kilku latach matka Juliusza Słowackiego ponownie wyszła za mąż za Augusta Bécu (profesora Uniwersytetu Wileńskiego).
Przez krótki czas Słowacki był obserwatorem powstania listopadowego. Napisał wtedy trzy patriotyczne utwory: Oda do wolności, Hymn, Kulig, które przyniosły popularność nieznanemu dotychczas poecie. Utwory te nacechowane były kultem wolności, zagrzewały do walki. W marcu 1831 roku Słowacki wyruszył z misją dyplomatyczną do Londynu, a po jej wypełnieniu osiedlił się w Paryżu. Tutaj napisał ostatnią powieść poetycką - Lambro. W 1832 roku wydano w Paryżu dwa tomy Poezji Słowackiego. Twórczość Słowackiego została negatywnie oceniona przez środowisko emigracji. W dużym stopniu wpłynęła na to opinia Adama Mickiewicza. Krytykowany Słowacki podjął decyzję o wyjeździe do Genewy.
W okresie szwajcarskim powstały następujące utwory: Kordian - dramat o spisku i powstaniu listopadowym, Horsztyński i Balladyna - dramat fantastyczny wysnuty z baśniowych dziejów Polski, nawiązujący do wzorców szekspirowskich. W okresie tym powstało też wiele liryków. W 1836 roku Słowacki wybrał się w podróż na Wschód. Wrażenia z podróży przyniosły poecie materiał do powstania nowych utworów: Hymn (Smutno mi, Boże), Anhelii, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu oraz Grób Agamemnona. Od lipca 1837 roku do grudnia 1838 roku Słowacki przebywał we Florencji, a następnie poeta powrócił do Paryża, w którym przebywał do końca życia. W 1841 roku ukazał się poemat dygresyjny Beniowski. W latach 1845-1848 Słowacki pisał poemat historiozoficzny Król-Duch, którego I rapsod ukazał się w 1847 roku.
Od 1845 roku Słowacki chorował na gruźlicę. Zmarł w 1849 roku, został pochowany na cmentarzu Montmarte w Paryżu. W 1927 roku prochy poety sprowadzono do Polski i złożono w krypcie na Wawelu.
Cyprian Kamil Norwid urodził się 24 września 1821 i należy do drugiego pokolenia romantyków, kształtowanego przez wydarzenia rozgrywające się na ziemiach polskich po upadku powstania listopadowego. Od 1830r. z jedną przerwą poeta wychowywał się i uczył w Warszawie. Był przy tym świadkiem licznych represji jakich doświadczyło wówczas polskie społeczeństwo. W 1835 umiera jego ojciec (od 10 lat już wdowiec), więc młody Kamil zostaje oddany na wychowanie do ojczyma matki, Ksawerego Dybowskiego. Debiutuje w 1840r wierszem Mój ostatni sonet i w tym czasie nawiązuje też stosunki z licznym pisarzami oraz artystami żyjącymi w Warszawie, bywa w salonach literackich, jest uważany za obiecującego poetę. Na co dzień pracuje w biurze Heroldii Królestwa Polskiego. Od 1843 wiele podróżuje po Europie. Poznaje Słowackiego, Chopina, Mickiewicza i Krasińskiego. W tym okresie próbuje zmienić nieco swój styl pisania i tworzy - w swojej intencji - przełomowe utwory: Pieśni społecznej cztery stron, Zwolon, Niewola, Promethidion. Krytyka jest jednak nieprzychylna młodemu pisarzowi. Pojawiają się zarzuty, iż poezja ta jest zbyt zagadkowa i niezrozumiała dla czytelników. Opinia ta będzie jeszcze długo towarzyszyć poecie. Promethidion przynosi koncepcję sztuki zakorzenionej w pracy wspólnoty (narodu, ludzkości), którą to pracę artysta syntezuje i wyraża. Sztuka ma realizować postulat prawdy i piękna.
Poeta zaczyna mieć kłopoty finansowe. Norwid wyjeżdża więc do Ameryki, gdzie pracuje w kuźni graficznej. Do Europy wraca w 1854r. zatrzymuje się w Paryżu, gdzie skupia się na pisaniu. Nie odnosi on już jednak żadnych sukcesów na tym polu. Po wojnie francusko-pruskiej zaczyna chorować na gruźlicę, żyje w biedzie i w 1877 zamieszkuje w przytułku św. Kazimierza. Cały czas jednak pracuje nad nowymi utworami (np. Ad leones). W końcu umiera samotnie, zapomniany, 23 maja 1883.
Wiersze Norwida docenione zostały dopiero przez następne pokolenia. Jego twórczość charakteryzowała się refleksją i syntezą filozoficzną. Odmienny był, więc charakter twórczości wobec współczesnego mu momentu historycznego oraz poglądów wówczas głoszonych i dlatego właśnie odrzucono jego poezję, jako niezrozumiałą. Głosił dezaktualizację idei romantycznych, o czym pisał w wierszu Klaskaniem mając obrzękłe prawice. Świadomy był własnej oryginalności, a także nowatorstwa w zakresie nie tylko języka i stylu, lecz także twierdzeń, sprzecznych na ogół z panującymi ówcześnie poglądami. Cała spuścizna poety nie ma elementów naśladownictwa i to niewątpliwie przynosi mu chlubę. Swój program poetycki Norwid najpełniej przedstawił w utworach lirycznych, które tworzą cykl pt Vade-mecum. Jest to poezja precyzyjna pod względem formalnym, oszczędna, skondensowana, wręcz lapidarna. Posługiwała się niedomówieniami, paradoksem, konceptem, aluzją literacką, wieloma odcieniami ironii. Operowała symbolem, a szczególnie często parabolą. Z obrazowego realistycznego szczegółu wyprowadzała daleko posunięte uogólnienia.
Romantyzm polski przypadł na specyficzny czas historyczny w Polsce - niewolę pod trzeba zaborami. Dlatego sprawa narodowa znajduje też pierwszoplanowe miejsce w twórczości wielkich romantyków polskich, gdyż jako duchowi przywódcy narodu nie mogli zostać obojętni wobec tych wydarzeń. W dobie romantyzmu poeta miał być przywódcą narodu, wieszczem i drogowskazem. Był uważany za postać wyjątkową, obdarzoną boską wzniosłością pełniącą często rolę bohatera. Uważano, iż poeta potrafił dostrzec więcej niż przeciętny człowiek, mógł tworzyć wizje i za ich pomocą przedstawiać przeszłość i przyszłość. Jednym z autorów mówiących o tej wyższości był Adam Mickiewicz, który wyraził to zjawisko m.in. w Odzie do młodości, gdzie motyw lotu jest symbolem wznoszenia się w marzenia ponad świat rzeczywisty. Poeta czuje się przewodnikiem grupy i wskazuje cele działania. W utworze Romantyczność Mickiewicz sformułował program artystyczny poety romantycznego i ukazał jego samego. Była to jednostka szlachetna, która potrafiła sprzeciwić się temu, kto nie rozumiał ludzkiego nieszczęścia. Poeta solidaryzował się z poglądami ludu na świat i życie. Uważał, że nie należy mierzyć wszystkiego miarą nauki, gdyż istnieją jeszcze inne prawdy do zdobycia, które są równie ważne.
Poezja w romantyzmie odgrywała kluczową rolę. Opierała się na faktach autentycznych, które miaszałay się z wątkami fantastycznymi. Miała ogromny wpływ na odbiorców. Ludzie utożsamiali się z historiami literackimi. Dla wielu literatura patriotyczna była wsparciem w dążeniu do niepodległości. Widać, więc jak duża odpowiedzialność spoczywała na poezji romantycznej i jej twórcach: miała ona ostatecznie doprowadzić do zwycięstwa Polski z wrogiem, ale była też świetną realizacją romantycznej estetyki. Jej wielkość objawia się właśnie w tym, że potrafiła pogodzić te dwa plany wypowiedzi.
Bibliografia:
Hanczakowski M., Epoki literackie, wyd. PARK, Bielsko-Biała 2003.
Słownik terminów literackich, red. Sławiński J., OSSOLOINEUM, Wrocław 2002.
Witkowska A., Literatura romantyzmu, PWN, Warszawa 1986.
Witkowska, A., Wielcy romantycy polscy. Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
Nauka o gatunkach literackich i ich pochodzeniu.
Pisownia oryginalna.
1