Podstawowe sładniki samowiedzy, Kozielecki, r.3
3.1. Dekompozycja całości
Całości są bezpośrednio obserwowalne w psychologii. Badania elementarnych zjawisk, przy jednoczesnej ignorancji dla całości dopuścili się psychologowie klasyczni (analiza wrażeń zmysłowych) i behawioralni (proste reakcje na izolowane bodźce).
Holistyczni psychologowie humanistyczni badali globalnie osobowość, lecz bez kontroli poszczególnych zmiennych ich analiza sprowadzała się do publicystycznych ogólników, które dalekie były od nauki jako takiej.
Strategia dekompozycji-rekompozycji, w której analiza i synteza są dwiema stronami jednolitego procesu badawczego, wydaje się w tym wypadku rozwiązaniem najlepszym. W fazie dekompozycji psycholog wyodrębnia z całości składniki, pamiętając, że operacja ta ma służyć poznaniu całości a nie samych składników. Poziom dekompozycji jest najtrudniejszy i zależy on od celów badacza. W fazie rekompozycji psycholog łączy składniki badanej całości.
Informacje o sobie mogą mieć postać wyobrażeń lub sądów.
Wyobrażenia - obrazy umysłowe będące analogową reprezentacją rzeczywistych przedmiotów i zdarzeń.
Sądy - każda myśl, która zdaje sprawę z pewnego stanu rzeczy (z tego, że jest tak a tak, lub z tego, że tak a tak nie jest). Sądy są rodzejm reprezentacji analitycznej.
Wiedza o sobie jest najczęściej kodowana za pomocą mniej lub bardziej ogólnych sądów. Sądy są najważniejszym składnikiem samowiedzy w naszej kulturze.
Centralne (osiowe) składniki samowiedzy to 3 rodzje sądów o własnej osobowości i własnych czynach:
Samowiedza = {sądy opisowe, sądy wartościujące, standardy osobiste}
sądy opisowe to samoopisy, fakty z biografii np. „studiuję psychologię”
sądy wartościujące to samooceny, np. „jestem bardzo krytyczna”
standardy osobiste to życzenia, pragnienia, aspiracje, dotyczące stanu idealnego lub porządanego, np. „muszę lepiej panować nad swoimi emocjami” = „ja idealne” (należy do wiedzy normatywnej)
Ja realne = sądy opisowe + sądy wartościujące
Peryferyczne składniki samowiedzy to:
sądy o regułach generowania wiedzy o sobie (mogą być opisowe i normatywne np. „opisując siebie powinnam brać pod uwagę to, co mówią moi bliscy)
sądy dotyczące reguł komunikowania wiedzy o sobie, decydują o tym jak jednostka prezentuje siebie w środowisku (opisowe i normatywne „powinnam być bardziej szczera z rodzicami”)
Do złożonych składników samowiedzy można by zaliczyć ogólną postawę wobec siebie - samoakceptację i poczucie własnej tożsamości. Zależą one od całej struktury samowiedzy.
3.2. Sądy opisowe, samoopis
Samoopis jest centralnym elementem obrazu własnej osoby, chociaż często jest pomijany przez psychologów.
McGuire, Padawer-Singer - prosili uczniów w wieku 12 lat o scharakteryzownaie swojej osoby, techniką spontaniczną:
własna aktywność 24%
osoby znaczące 20%
postawy, preferencje 17%
sprawy szkoły 15%
czynniki demograficzne 12%
samooceny (moralne, fizyczne, intelektualne) 7%
charakterystyka fizyczna 5%
McGuire, Padawer-Singer dowiedli później, że ludzie formułują przede wszystkim sądy opisowe o cechach dystynktywnych. Cecha dystynktywna jest bardziej informacyjna - zgodne z koncepcją czlowieka jako układu przetwarzania informacji.
Również Gordon dowiódł, że ludzie charakteryzują siebie w kategoriach opisowych.
3.3. Samooceny
Są to sądy wartościujące dotyczące specyficznych cech takich jak: właściwości fizyczne (wygląd, zdrowie), cechy osobowości (zdolności twórcze, dojrzałość emocjonalna, struktura motywacji), stosunki z innymi ludźmi (miejsce w rodzinie, atrakcyjność społeczna).
Proces formułowania samoocen
artykulacja ocenianej cechy (wyższy poziom artykulacji zależy od zdolności różnicowania danej cechy )
wartościowanie cechy (określenie funkcji wartości: liniowa, jednowierzchołkowa, w ksztalcie litery U; zależy od wielu czynników sytuacyjnych i osobowościowych)
formułowanie ostatecznej samooceny (określenie natężenia swoich cech oraz ich wartości, rolę odgrywają tu funkcje wartości)
Każda cecha może być przedmiotem opisu lub samooceny („mam 175cm”, „jestem za wysoka”)
Proces opisu składa się z 2 faz: artykulacji i formułowania ostatecznego sądu, bez wartościowania.
Wyznaczniki samoocen
status społeczno-ekonomiczny
sytuacja rodzinna
wyniki swoich działań
opinia i oceny formułowane przez innych (opinie spontaniczne lub zinstytucjonalizowane; wiarygodne lub nierzetelne)
proces ten nie jest do końca racjonalny, odgrywają tu rolę też takie czynniki jak:
emocje
dążenie do obrony własnej osoby
chęć zdobycia aprobaty społecznej (np. badania Skrzat, o opisaniu swojej inteligencji i podatności na stres itp. w porównaniu ze średnią studentów)
3.4. Standardy osobiste
Termin ten nie jest powszechnie przyjęty.
Jednostka może posiadać tylko jeden sąd opisowy i jedną samoocenę na dany temat. Inaczej jest ze standardami osobistymi. Człowiek często ma kilka pragnień dotyczących tego samego przedmiotu. Np. możemy mieć dwa standardy, dotyczące stanu idealnego i stanu przyzwoitego (normalnego). W zależności od okoliczności człowiek dąży do osiągnięcia wyższego lub niższego stopnia. Uważa się te stany za badziej cenne niż stany aktualne, które są treścią samooceny. W pewnych okolicznościach wartości stanów pożądanych mogą rówoważyć się ze stanami aktualnymi. W tym wypadku człowiek dąży do utrzymania aktualnego obrazu własnej osoby, zamierza zachować status quo. Stany takie mogą się wiązać z całkowitym zadowoleniem z siebie albo z sytuacją kryzysową np. starzeniem się. Badanie standardów osobistych jest trudniejsze niż samooceny i sądów opisowych.
Standardy osobiste zależą od:
rodziny (metody wychowawcze, relacje między matką i ojcem, system wartości rodziców)
pragnienia i aspiracje dziecka
wg Byrne'a standardy przyjmowane przez dziecko zależą od zgodności systemu wartości rodziców, tzn. jeśli matka uważa, że ojciec jest idealny to dziecko będzie przejmować standardy ojca.
status społeczno-ekonomiczny (im wyższy jest ten status, tym większe są aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży)
psychopaci mają słabo rozwinięty system standardów osobistych, ich pragnienia są niespójnie i słabo zintegrowane
dużą rolę w formulowaniu standardów odgrywa tradycja kulturowa (u Japończyków ja idealne jest bardziej złożone niż ja realne)
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę ze standardów osobistych, nie zawsze są one reprezentowane w świadomości.
3.5. Reguły generowania samowiedzy
Samowiedza - jest zbiorem informacji uświadamianych przez podmiot. Przynajmniej część reguł generowania samowiedzy, opisowych lub normatywnych jest znana ludziom. Mogą one oczywiście być nieadekwatne lub całkiem błędne. Brak kompetencji i odrzucenie odgrywały rolę w spodadku samooakceptacji u studentów i byli świadomi teego faktu a nawet mechanizmów obniżenia i podwyższenia samoakceptacji (Epstein, 1976). Najwięcej o regułach generowania wiedzą ludzie zdolni do autorefleksji. Prawdopodobnie najskuteczniejszą metodą zmiany obrazu własnej osoby jest kształtowanie nowych, bardziej realistycznych reguł generowania samoocen i standardów osobistych.
strategie formułowania sądów:
strategia liniowa (kompensacyjna) - sumowanie info o swoich sukcesach, porażkach, wadach i zaletach, biorąz pod uwagę informacje i opinie innych jednostka formułuje opis lub samoocenę; najczęściej stosowana przez ludzi dla sądów diagnostycznych, mimo, że nie zawsze zdają sobie z tego sprawę
strategia koniunkcyjna - jednostka formułuje wysokie smooceny jedynie wtedy, gdy wszystkie informacje na dany temat są pozytywne, być może ludzie o zaniżonych samoocenach stosują ją (np. neurotycy)
strategia alternatywna - jednostka formułuje wysokie samooceny jedynie wtedy, gdy co najmniej jedna informacja na dany temat jest pozytywna (o samoocenie decydują najlepsze momenty w życiu, co prowadzi do zawyżonych samoocen, być może jest ona bliska psychotykom i przestępcom)
3.6. Reguły komunikowania wiedzy o sobie. Samoprezentacja
Samoprezentacja zmienia się w zależności od okoliczności. Samoprezentacja jest to system werbalnych wypowiedzi o sobie i zależy od specyficznych reguł komunikacji. Pozwalają one przekształcić prywatną wiedzę o sobie w wiedzę publiczną. Sądy o tych regułach są peryferycznym składnikiem obrazu własnej osoby. I mimo, że mogą one być i opisowe (jakie reguły obecnie stosuję) i normatyne, obecne badania dotyczą tylko tych pierwszych.
Różnice w samoprezentacji:
wg Jourard wypowiedzi o sobieich treść, zakres, głębokość, intymność zależą od wielu zmiennych osobowościowych i sytuacyjnych, a jedną z nich jest dystans psychologiczny między dwiema osobami (chodzi min o to jak oficjalne są stosunki międzyludzkie)
aprobata społeczna - gdy człowiek zabiega o zdobycie uznania i pozytywnej oceny, będzie on przedstawiał siebie w najjaśniejszych kolorach - zabrązowianie siebie (Schneider)
eksperymetnt Gergena i Wishnova pokazał, że kobiety zawyżały swoją samoocenę, gdy wiedziały, że będą ich wyniki analizować kobiety z wysoką samooceną i odwrotnie - ludzie dążą do osiągnięcia podobieństwa między sobą a osobą oceniającą, co jest niezgodne z potocznym przekonaniem, że zawsze chcą siebie zaprezentować w jak najlepszym świetle; samoprezentacja zależy od sytuacji społecznych
Analiza reguł komunikacji:
samoprezentacja bezpośrednio zależy od reguł komunikowania wiedzy o sobie
w zależności od okoliczności zewnętrzych i osobistych celów - ludzie stosują różnorodne strategie autoprezentacji - nie zawsze jednak zdają sobie z tego sprawę
badacz dążący do poznia samowiedzy jednostki musi najpierw poznać reguły komunikacji stosowane przez jednostkę, publiczne wypowiedzi człowieka to nie to samo, co jego samowiedza
Reguły generatywne a reguły komunikacji:
Reguły generatywne i konuikacji trzeba traktować jako dwa odrębne składniki samowiedzy. Reguły generatywne są bardzo złożone i można je uznać za rodzaj metawiedzy. Znają je przede wszystkim ludzie zdolni do autorefleksji. Podczas, gdy reguły komunikacji są dosyć proste.
Łatwiej jest komunikować wiedzę o sobie, niż ją tworzyć.
3.7.3 Formalne cechy sądów osobistych
Waga sądów osobistych:
Mówimy dla wygody o „wadze sądów” jednak chodzi o to, że ludzie w zasadzie to przypisują je swoim cechom. Wagi mają charakter względny (warunkowy) i zmieniają się w zależności od warunków i rodzaju podejmowanego działania. Czasem psychologowie mówią również o wagach bezwzględnych, lub uogólnionych, które nie tyle zależą od sytuacji, co od struktury osobowości jednostki. Najczęsciej do mierzenia wag psychologowie stosują metody bezpośrednie takie jak kwestionariusze. W kwestionariuszu Sherwooda ocenia się wagi wielu cech w skali od 0 do 10. Czasami wykorzystuje się rówież techniki pośrednie, które polegają na określeniu wag na podstawie analizy zachowań, jak podejmowanie decyzji, czy przebieg procesów emocjonalnych. Wagi te zależą od działalności, w jaką ludzie są uwikłani i od celów osobistych, do których dążą.
Badania Kuhna, McPartianda oraz Gordona (1963) - w trakcie spontanicznej wypowiedzi o sobie jednostki zaczynają od cech najważniejszych, póżniej dopiero wymieniają cechy o mniejszej wadze. Im cecha bardziej centralna, tym wiekszą rolę odgrywa w życiu tym łatwiej można aktualizowac w pamięci informacje na jej temat.
Ogólność sądów osobistych:
Teoria osobowości Obuchowskiego (1970) wyróżnia dwa główne układy:
układ konkretny - zbiór informacji o pojedynczych i szczegółowych przedmiotach oraz zjawiskach. Informacje te zakodowane w wyobrażeniach i konkretnych pojęciciach nie stanwią zwartego systemu, są zatomizowane. Mimo to układ konkretny pełni ważne funkcje orientacyjne (poznawanie przedmiotów, zdarzeń i rozumienie ich znacznia w procesie adaptacyjnym). Informacje zawarte w tym układzie zawsze są aktualizowane przez bodźce zewnętrzne. Sądy formułowane w układzie konkretnym są szczegółowe i dotyczą poszczególnych zdarzeń w jakie jednostka jest uwikłana. Czlowiek współczesny nastawiony tylko na informacje ekononomiczną i techniczną może pamiętać tylko konkretne zdarzenie ze swego życia.
układ abstrakcyjny (hierarchiczny) - jest układem całkowicie nieależnym i składa się z systemu pojęć i sądów ogólnych, które tworzą określoną strukturę hierarchiczną. Rekonstruuje doświadczenie, tworzy nowe hipotezy i pomysły, bez udziału bodźców zewnętrznych. Informacje w nim zawarte pełnią rolę generatywną. Pozwala na bardziej adekwate i całościowe spojrzenie na świat zewnętrzny, ludzkie zachowanie i własną osobę. Dzięki niemu jednostka może generować ogólne sądy opisowe, ogólne samooceny i ogólne reguły komunikacji. Dzieki autorefleksji i twórczemu mysleniu człowiek może przetwarzać uogólnioną wiedzę o sobie, zdolny jest formułować na jej podstawie nowe samooceny i standardy osobiste. Samowiedza zakodowana w układzie abstrakcyjnym pełni więc funkcje generatywną.
3.8. Uwagi końcowe
Centralna kategoria samowedzy (s.opisowe, samooceny i standardy osobiste) są elementami względnie statycznymi i pozwalają odpowiedzieć na pytanie jaki człowiek jest i jaki chciałby być. Składniki peryferyczne decydują o procesie tworzenia samowiedzy i jej prezentacji. Jednak ważne jest, że nie wszystkie te skladniki muszą wystepować w obrazie samego siebie, zależy to od zdolności systematycznej samoobserwacji i autoreflekcji. W tekscie pominieto rozważania nad samoakceptacją, poczuciem tożsamości i wyobrażeniami własnej osoby (odgrywają doniosłą w procesie dojrzewania).