PRZEWODNOŚĆ ELEKTRYCZNA, wielkość fiz. charakteryzująca przewodnictwo elektr. ciał; co do wartości równa odwrotności wartości oporu elektrycznego. Przewodność elektryczna czynna (konduktancja) G, przewodnika w obwodzie stałego prądu elektr. zależy gł. od jego geometrii i materiału, z którego jest zrobiony; przewodność elektryczna przewodnika o stałym przekroju S i długości d wyraża się wzorem G = σ S/d, gdzie σ — przewodność elektryczna właściwa (konduktywność) charakteryzująca rodzaj materiału przewodnika. Przy przepływie przez przewodnik prądu sinusoidalnie zmiennego wprowadza się pojęcie przewodność elektryczna pozornej (admitancji), będącej wielkością zespoloną, której moduł jest równy

, gdzie B — przewodność elektryczna bierna (susceptancja). Jednostką przewodności elektrycznej jest simens.

BŁĄD BEZWZGLĘDNY: różnica wartości otrzymanej i rzeczywistej (B=α₀- α_RZ).

BŁĄD POMIARU, niezgodność wyniku pomiaru z wartością wielkości mierzonej; wartość ta może być równa wartości rzeczywistej (na ogół nie istniejącej, charakteryzującej wielkość w warunkach jednoznacznie określonych w chwili badania), wartości poprawnej (zbliżonej w takim stopniu do rzeczywistej, że różnicę między nimi można pominąć) lub średniej arytmetycznej wyniku serii pomiarów; błąd pomiaru bezwzględny jest to różnica algebraiczna między wynikiem pomiaru a przyjętą wartością mierzonej wielkości; błąd pomiaru względny — iloraz bezwzględnego błędu pomiaru przez wartość wielkości mierzonej zastosowanej do obliczenia tego błędu bezwzględnego; błąd pomiaru systematyczny — błąd, który przy wielokrotnym powtarzaniu pomiarów tej samej wartości wielkości w tych samych warunkach nie zmienia się lub — przy zmianie warunków — zmienia się wg znanego prawa, m.in.: błąd wzorca miary, błąd wykonania podziałki, błąd wywołany systematyczną zmianą temperatury; błąd pomiaru przypadkowy — błąd zmieniający się w sposób nieprzewidziany, zarówno co do wartości bezwzględnej, jak i co do znaku, przy wielokrotnym powtarzaniu pomiaru tej samej wartości wielkości w tych samych warunkach; błąd pomiaru może zależeć zarówno od narzędzi pomiarowych (tarcie, luzy itp.), jak i czynników zewn. (drgań, wahań temperatury itp.); zależnie od źródła pochodzenia rozróżnia się błędy: metody pomiaru, obserwacji (np. paralaktyczny), odczytania, interpolacji i in.

CEWKA, elektr. przewód elektr. izolowany, zwinięty w szereg zwojów w taki sposób, że wszystkie zwoje można uważać w przybliżeniu za prostop. do osi cewki; może zawierać rdzeń magnet. lub nie (np. solenoid); służy do wytwarzania pola magnet. (cewka wzbudzająca) lub do zwiększania indukcyjności obwodu (cewka indukcyjna); cewki wzbudzające są b. często stosowane w elektromagnesach, maszynach elektr., jako cewki odchylające i ogniskujące m.in. w lampach elektronopromieniowych, jako cewki indukcyjne — w obwodach drgań, w układach sprzężenia indukcyjnego, jako dławiki elektryczne itp.

CZĘSTOŚĆ, częstotliwość, fiz. f, ν, liczba pełnych cykli drgań okresowych w jednostce czasu; określana w hercach (Hz), liczbowo równa odwrotności okresu drgań.

CZĘSTOTLIWOŚĆ GRANICZNA -W układach tranzystorowych; częstotliwość dla której współczynnik wzmocnienia alfa maleje o 3 dB.

CZWÓRNIK ELEKTRYCZNY, układ elektr. o 4 zaciskach, charakteryzujący się tym, że energia może być do niego doprowadzana lub odprowadzana jedynie przez pary określonych zacisków (wejścia i wyjścia). Ze względu na cechy energ. rozróżnia się czwórniki elektryczne pasywne (bierne), nie zawierające źródeł energii (np. transformatory, filtry elektr., tory przewodowe), oraz czwórniki elektryczne aktywne (czynne), zawierające źródła energii nie sterowane (samoistnie działające) i źródła energii sterowane (np. wzmacniacze). Z punktu widzenia charakterystyki roboczej (zależność między 2 wielkościami roboczymi przyrządu elektr. w określonych warunkach pracy) rozróżnia się czwórniki elektryczne liniowe, składające się wyłącznie z elementów liniowych, tj. takich, których parametry elektr. nie zależą od wartości doprowadzanego napięcia lub prądu (np. transformatory bezrdzeniowe), oraz czwórniki elektryczne nieliniowe, w których występują elementy nie spełniające tego warunku (np. prostowniki). Własności czwórników elektrycznych i zasady ich współpracy bada teoria czwórników, wykorzystywana zwł. w teletransmisji.

FILTR CZĘSTOTLIWOŚCIOWY - układ, który przepuszcza bez tłumienia sygnały w określonym paśmie częstotliwości, a tłumi sygnały poza pasmem (w sprzęcie radiowym i telekomunikacyjnym do wytłumienia zakłóceń).

Rodzaje filtrów - zależą od położenia pasma przepustowego. Górno przepustowe - człon fazowy przyspieszany, modyfikacja funkcji: różniczkujący; Dolno przepustowe - człon fazowy opóźniony, mod. f: całkowy; Środkowo zaporowy - człon fazowy przyspieszano-opóźniany, mod. F. całkowo-różniczkowy

MPEDANCJA [łac.], opór pozorny układów: elektr. (impedancja elektryczna, opór elektryczny) Zapisana w postaci zespolonej wynosi Z=R+jX, a jej moduł jest równy Z=SQRT(R²+X²).

INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA, powstawanie siły elektromotorycznej (SEM) E w obwodzie elektr. obejmującym zmienny strumień magnet.; indukcja elektromagnetyczna jest wynikiem działania siły Lorentza na elektrony przewodnika znajdującego się w zmiennym polu magnet.; wartość SEM zależy od szybkości zmian strumienia magnet. Φ: E = -dΦ/dt; kierunek prądu indukcyjnego określa reguła Lenza; rozróżnia się indukcję elektryczną wzajemną, gdy zmienne pole magnet., powstałe wokół obwodu 1 z prądem elektr. o zmiennym natężeniu, indukuje SEM w sąsiednim obwodzie 2, oraz indukcję elektryczną własną, tzw. samoindukcję, polegającą na powstawaniu SEM w tym obwodzie, który to zmienne pole magnet. wytworzył; siła elektromotoryczna samoindukcji E = -LdI/dt, gdzie L indukcyjność, dI/dt — szybkość zmian natężenia prądu elektrycznego. Indukcja elektromagnetyczna jest wykorzystywana m.in. w transformatorach, silnikach elektr. na prąd przemienny, prądnicach. Indukcję elektrodynamiczną odkrył 1831 M. Faraday i niezależnie — J. Henry.

INDUKCYJNOŚĆ, współczynnik indukcji, L, wielkość charakteryzująca oddziaływania indukcyjne obwodów z prądem elektr.; indukcyjność wzajemna obwodu 1 i obwodu 2 (indukcja elektromagnetyczna; stosunek strumienia magnet. Φ₁₂ (część strumienia Φ₁ wytworzonego przez obwód 1, przez który płynie prąd o natężeniu I₁, obejmowana przez obwód 2) do I₁: L₁₂ = Φ₁₂/I₁; mierzona wartością SEM powstałej w obwodzie 2 przy zmianie natężenia prądu w obwodzie 1 o 1 A w czasie 1 s, zależy od odległości i wzajemnego położenia obwodów, a w ośrodku ferromagnet. ponadto od natężenia prądu I₁; indukcyjność własna, stosunek strumienia magnet. Φ wytworzonego i obejmowanego przez obwód z prądem elektr. (w którym indukuje SEM) do natężenia prądu I płynącego w tym obwodzie: L = Φ/I; mierzona wartością SEM powstałej w obwodzie przy zmianie natężenia płynącego w nim prądu o 1 A w czasie 1 s, zależy od cech geom. obwodu oraz przenikalności magnet. ośrodka; jednostką indukcyjności jest henr (H).

KONDENSATOR ELEKTRYCZNY, układ 2 przewodników rozdzielonych warstwą dielektryka, służący do gromadzenia ładunku elektr.; kondemsator elektryczny ładuje się przez przyłączenie do źródła prądu stałego; na jego elektrodach gromadzi się wówczas ładunek elektr., a w dielektryku powstaje pole elektr. o energii W = ¹/₂CU ² (gdzie: C — pojemność, U — napięcie między elektrodami); energię tę wykorzystuje się podczas rozładowania kondensatora elektrycznego. Podstawowymi wielkościami charakterystycznymi kondensatora elektrycznego (rzeczywistego) są: pojemność elektr. C, współczynnik strat dielektr., napięcie pracy, napięcie próbne. Zależnie od konstrukcji rozróżnia się kondensatory elektryczne: o stałej pojemności, o pojemności nastawnej w sposób ciągły, dekadowe — o pojemności nastawnej w sposób skokowy. Zależnie od rodzaju dielektryka rozróżnia się kondensatory elektryczne: próżniowe, gazowe (np. powietrzne), szklane, mikowe, ceram., tantalowe, styrofleksowe, papierowe, elektrolityczne i in. Kondensatory elektryczne są podstawowymi elementami w takich układach elektr., jak: obwody rezonansowe przestrajane, generatory, wzmacniacze, filtry, dzielniki i in., występują w urządzeniach automatyki, komputerach i in. sprzęcie elektrycznym.

KONDUKTANCJA G [S] - inaczej przewodność czynna. Jest odwrotnością oporu [G=1/R].

KOMUTACJA [łac.], techn.:

1) w maszynie elektr. — zjawisko odwrócenia kierunku prądu w zezwoju zwartym przez szczotki, gdy przy obracaniu się twornika zezwój ten przechodzi z jednej gałęzi do sąsiedniej;

2) w prostownikach elektr. — zjawisko przełączenia prądu obciążenia z jednego zaworu na drugi;

3) w elektrotechnice teoret. — wszelkiego rodzaju zmiany parametrów elementów obwodu bądź jego struktury dokonywane w określonej chwili;

MASZYNA ~SYNCHRONICZNA: maszyna elektr. prądu przemiennego składająca się zwykle ze stojana (z uzwojeniami fazowymi) i wirnika (z magnesami lub elektromagnesami) obracającego się z prędkością synchroniczną (tzn. równą prędkości wirowania pola magnet. wzbudzanego przez stojan lub w stojanie); maszyny synchroniczne stosuje się zwykle jako turbogeneratory, silniki synchroniczne (gł. do kompensowania współczynnika mocy, do napędzania pomp i wentylatorów dużej mocy).

ASYNCHRONICZNA: (prosta budowa, niski koszt budowy) zasadnicza jego częścią jest rdzeń w postaci pakietu blach mających w swoich żłobkach uzwojeń 3-fazowe zasilane z sieci. - z wirnikiem pierścieniowym (zawiera uzwojenie trójfazowe nawinięte przewodem izolowanym podobnie jak uzwojenie stojana; uzwojenie to połączone jest zazwyczaj w gwiazdę. Uzwojenie wirnika poprzez pierścienie i szczotki oraz zaciski jest połączone z opornikiem regulacyjnym. z wirnikiem klatkowym (ma w każdym żłobku pręt miedziany lub aluminiowy; pręty te połączone są po obu stronach rdzenia wirnika za pomocą pierścieni zwierających; w prętach klatki indukują się małe SEM, ale gdyż opory są małe, płyną duże prądy; małe SEM izolacja klatki względem rdzenia jest zbędna w wirnikach klatkowych, nie można wpłynąć na wartość oporu obwodu wirnika, na prąd wirnika i moment silnika jak również na wartości prądu rozruchowego, bo obwód wirnika jest stale zwarty.

~Z JAWNYMI BIEGUNAMI budowane do małych prędkości obrotowych (500-700 obr/min), natomiast biegunami utajonymi do dużych prędkości obrotów 1300-3000obr/min. Prąd stały doprowadzony do uzwojenia magneśnicy przez szczotki i pierścienie wytwarza strumień biegun dzielący się na strumień główny i rozproszenia. Odpowiednie ukształtowanie na biegunach w maszynach z biegun jawnymi lub sposób uzwojenia maszyny z biegunami utajonymi sprawiaj że rozkład indukcji strumienia wzdłuż wew. obwodu stojana jest prawie sinusoidalny. Nadając prędkość obrotowa uzyskuje się w szczelinie wirującej pole magnetyczne o sinusoidalnym rozkładzie przestrzennym. Bieguny lub nabiegunniki wirników jawno biegunowych są wykonane z blachy o grubości 1mm. Powoduje to zmniejszanie strat w stali. Stojan (twornik) zbudowany też jest z blach wzajemnie izolowanych, w których są wycięte rowki dla uzwojeń. Blachy umieszczone są jarzmie odlewanych lub spawanych. Uzwojenie stojana dostosowane do liczby par biegunów wirnika i liczby faz składa się z 3 par grup zwojów. Uzwojenie każdej fazy ma parę grup zwojów połączonych ze sobą szeregowo lub równolegle. Odległość miedzy osiami grup oraz rozpiętość każdej grupy jest równa podziałce biegunowej. 3 uzwojenia fazowe są łączone zwykle w gwiazdę.

MIERNIK ELEKTRYCZNY, miernik elektromech. lub elektron. do mierzenia wielkości elektr. lub nieelektr. (za pomocą odpowiednich przetworników) metodą elektr.; wywzorcowany w jednostkach wielkości mierzonej. Każdy miernik elektryczny ma określoną czułość i klasę dokładności, której liczba określa graniczny dopuszczalny błąd wskazań miernika. W elektromechanicznych miernikach analogowych (wskaźnikowych) pobrana z obwodu badanego (lub pomocniczego) energia elektr. jest przetwarzana na energię mech. organu ruchomego z przymocowaną wskazówką lub zwierciadełkiem, od którego odbija się promień świetlny (w mierniku elektrycznym ze wskazówką świetlną). Zależnie od wykorzystywanego zjawiska rozróżnia się mierniki elektryczne magnetoelektryczne (wykorzystanie oddziaływania stałego pola magnet. magnesu trwałego na przewód z prądem elektr.; mogą być zaopatrzone w przetwornik termoelektr. — np. w miernikach do pomiarów napięć i prądów wielkiej częstotliwości); mierniki elektryczne elektromagnetyczne (wykorzystanie oddziaływania pola magnet. nieruchomej cewki z prądem na rdzeń magnet. z miękkiej stali); mierniki elektryczne elektrodynamiczne (wykorzystanie oddziaływania 2 cewek — ruchomej i nieruchomej — z mierzonym prądem elektr.; mogą być bezrdzeniowe i z rdzeniem — mierniki elektryczne ferrodynamiczne); mierniki elektryczne indukcyjne (wykorzystanie zjawisk cieplnych wywołanych mierzonym prądem elektr.: zmiany oporu elektr. — mierniki elektryczne bolometryczny, rozszerzalności — miernik elektryczny termobimetalowy) i in. Mierniki wskazówkowe są wyposażone w specjalne urządzenia wytłumiające drgania organu drgającego. Elektroniczne mierniki analogowe są to najczęściej mierniki magnetoelektr. zaopatrzone w elektron. układ wzmacniający i in. układy, np. dzielnik napięcia, prostownik itp.; charakteryzują się znacznie większą czułością od mierników elektromech.; wadą jest konieczność dodatkowego zasilania. Elektroniczne mierniki cyfrowe nie mają części ruchomych, pomiar odbywa się poprzez odpowiednie działanie elektron. podzespołów cyfrowych oraz podzespołów analogowych, a wyniki pomiarów są podawane w postaci cyfrowej za pomocą lamp wskaźnikowych cyfrowych (zw. digitronami) albo wskaźników cyfrowych — półprzewodnikowych (świecących) lub ciekłokrystalicznych; dzięki temu unika się błędu popełnianego przy odczycie wskazań. Wśród wielu rozwiązań miernik elektryczny cyfrowych najczęściej spotykane polega na porównaniu mierzonej wielkości elektr. z wielkością elektr. wzorcową, na ogół kwantowaną, wytwarzaną w generatorze wzorcowym zawartym w mierniku cyfrowym. Do zalet mierników elektrycznych cyfrowych należy zazwyczaj duża szybkość pomiaru, duża dokładność, możliwość automatyzacji procesu pomiarowego oraz druku wyników pomiaru.

Nazwa mierników elektrycznych pochodzi od jednostki miary (np. woltomierz, amperomierz, omomierz, watomierz) albo od wielkości mierzonej (np. częstościomierz, termometr). Mierniki elektryczne mogą być laboratoryjne, przenośne, tablicowe itp.; jednozakresowe lub wielozakresowe, do pomiaru jednej wielkości fiz. lub kilku (miernik elektryczny uniwersalny).

PRĄDNICA, generator elektryczny, maszyna elektr. przetwarzająca energię mech. na energię elektr.; gł. jej części to: stojan (stator; część nieruchoma związana z podłożem) oraz wirnik (rotor; część wirująca umieszczona wewnątrz stojana). Energię mech. doprowadza do prądnicy silnik (np. spalinowy, elektr., wodny itp.) obracający wał, na którym jest umieszczony wirnik; zawiera on cewkę zasilaną prądem elektr., wytwarzającą strumień magnet. Φ; wirujący z prędkością obrotową n wirnik powoduje przemienne przenikanie tego strumienia przez uzwojenie cewki o z zwojach, umieszczonej w stojanie; dzięki temu indukuje się w niej napięcie źródłowe (siła elektromotoryczna) E = Φnz. Stojan i wirnik zawierają zwykle kilka cewek odpowiednio połączonych; niekiedy strumień magnet. jest wytworzony przez stojan, a siła elektromotoryczna powstaje w uzwojeniu wirnika. W prądnicy prądu stałego wzbudzona przemienna siła elektromotoryczna jest prostowana za pomocą komutatora, w prądnicy prądu przemiennego natomiast siła elektromotoryczna jest doprowadzana do zacisków wyjściowych bezpośrednio (gdy uzwojenie twornikowe znajduje się w stojanie) lub za pośrednictwem pierścieni ślizgowych (gdy uzwojenie twornikowe mieści się w wirniku). Zależnie od sposobu zasilania uzwojenia wytwarzającego strumień magnet. rozróżnia się prądnice prądu stałego: obcowzbudne, bocznikowe, szeregowo-bocznikowe lub szeregowe. Prądnice prądu przemiennego są wykonywane najczęściej jako prądnice synchroniczne i używane w elektrowniach. Wśród prądnic synchronicznych rozróżnia się turbogeneratory (prądnice szybkoobrotowe, 3000 obrotów/min, napędzane turbinami parowymi), hydrogeneratory (prądnice wolnoobrotowe, 75-250 obrotów/min, napędzane turbinami wodnymi) oraz inne prądnice wolnoobrotowe napędzane silnikami spalinowymi lub parowymi tłokowymi. Moce prądnic synchronicznych dochodzą do 1 GW. Pierwszy model prądnicy zbudował 1831 M. Faraday

REAKTANCJA [łac.], opór bierny obwodu prądu elektr. przemiennego.

RELUKTANCJA [łac.], fiz. → opór magnetyczny. OPÓR MAGNETYCZNY, reluktancja, R_m, wielkość charakteryzująca obwód magnet., równa stosunkowi siły magnetomotorycznej Em obwodu magnet. do wytworzonego w tym obwodzie strumienia magnet. Φ :R_m = E_m/ Φ; opór magnetyczny jednorodnego odcinka obwodu magnet. zależy od jego długości d, przekroju poprzecznego S i przenikalności magnet. materiału µ :R_m = d/ µS; w polu zmiennym opór magnetyczny jest wielkością zespoloną; przy połączeniach opórów magnetycznych stosuje się prawa analogiczne do praw Ohma i Kirchhoffa, obowiązujących w obwodach elektr.; jednostką oporu magnetycznego jest A/Wb.

REZONANS [fr. < łac.], fiz. szybki wzrost amplitudy drgań układu fiz., gdy częstość zewn. drgań wymuszających f jest zbliżona do częstości drgań własnych układu f₀. Rezonans napięć - występuje w obwodzie, gdzie L, R, C połączone są szeregowo; Rezonans prądów - wystepuje w obwodach, gdzie gałęzie RL, RC lub RLC połączone są równolegle.

ŹRÓDŁO PRĄDU - urządzenie służy do wytwarzania prądu elektrycznego (z niezerowym SEM). Ze względu na mechanizm wytwarzania prądu dzielimy źródła na: mechaniczne; chemiczne; termiczne; jądrowe

~ Idealne - źr. idealne, prądu przedstawia element aktywny, którego prąd nie zależy od napięcia występującego na zaciskach; Utrzymują stałą wartość prądu w obwodzie, niezależnie od wartości rezystancji odbiornika.

~ Rzeczywiste - składa się z idealnego źródła prądu oraz równolegle dołączonej rezystancji wewnętrznej źródła prądu o bardzo dużej wartości

SKUTKI PRZEPŁYWU PRĄDU PRZEZ ORG CZŁ:

00-01mA - dowolnie długi - niemal niewyczuwalny;

01-15mA - dowolnie długi - mrowienie, delikatne skurcze mięśni;

15-30mA - minuty - silne skurcze, utrudnione oddychanie;

30-50mA - sekundy, minuty - nieregularna praca serca, wzrost ciśnienia krwi, skurcze, utrata świadomości;

50-500mA - poniżej okresu bicia serca - silny szok, brak migotania komór serca;

50-500mA - powyżej okresu bicia serca - migotanie komór serca, utrata świadomości, znamiona prądowe;

>500mA - poniżej okresu bicia serca - migotanie komór serca, utrata

świadomości, znamiona prądowe;

>500mA - powyżej okresu bicia serca - odwracalne zahamowanie pracy serca.

Regulacja prędkości obrotowej : zmianę częstotliwości napięcia zasilającego, przez zmianę liczby par biegunów, zmianę rezystancji w obwodzie winika (zmianę poślizgu, z jakim pracuje silnik), zmianę napięcia zasilającego (zmianę poślizgu,jakim pracuje silnik)

SPRZĘŻENIE MAGNETYCZNE, sprzężenie indukcyjne, sprzężenie obwodów elektr. zawierających cewki, polegające na przenoszeniu energii elektr. (lub sygnałów elektr.) z jednego obwodu elektr. do drugiego, za pośrednictwem pola magnet.; stosowane gdy zachodzi potrzeba zmiany napięcia lub prądu, przesunięcia fazowego, odizolowania galwanicznego obwodów itp.; występuje m.in. w transformatorach, obwodach rezonansowych, filtrach elektrycznych.

TRANSFORMATOR [łac.], urządzenie do przenoszenia energii prądu zmiennego lub sygnałów elektr. z jednego obwodu elektr. do drugiego (np. w celu otrzymania niższego napięcia, galwanicznego odizolowania źródła od odbiornika), działające na zasadzie zjawiska indukcji elektromagnetycznej. Transformator jest utworzony przez 2 (lub więcej) cewki sprzężone magnetycznie (tzn. będące pod wpływem tego samego strumienia magnet.). Rozróżnia się transformatory: powietrzne (bezrdzeniowe, stosowane gł. w radiotechnice) oraz rdzeniowe (o magnetowodzie ferrytowym lub stalowym). Cewkę połączoną ze źródłem (energii, sygnału) nazywa się zwykle uzwojeniem pierwotnym (o z₁ zwojach), a cewkę połączoną z odbiornikiem — uzwojeniem wtórnym (o z₂ zwojach); w elektroenergetyce spotyka się też nazwy: uzwojenie górne (o większej liczbie zwojów) i uzwojenie dolne. Stosunek liczby zwojów uzwojenia wtórnego (z₂) do liczby zwojów uzwojenia pierwotnego (z₁) nazywa się przekładnią zwojową transformatora: p = z₂/z₁; w transformatorze idealnym (bez strat w uzwojeniu i rdzeniu) słuszne są zależności p = U₂/U₁ = I₁/ I₂ oraz U₁I₁ = U₂I₂ (U₁ i U₂ — odpowiednio: napięcie na uzwojeniu pierwotnym i wtórnym, I₁ i I₂ — prąd płynący w uzwojeniu pierwotnym i wtórnym); wskazują one, że tramsformator przetwarza napięcie i prąd elektr. przy zachowaniu mocy. Transformator o konstrukcji uproszczonej, mający tylko 1 cewkę z odczepami (lub ze stykiem ruchomym), nazywa się autotransformatorem

---