§ l. Pojęcie znaku
Co to jest znak?
Podstawowym elementem kultury jest umiejętność posługiwania się znakami, w szczególności znakami słownymi (słowami mówionymi lub w jakiś sposób zapisanymi). Znaki słowne są najważniejszym rodzajem znaków, nie są jednak jedynym ich rodzajem.
Przykłady:
Zdarza się, iż twórca i odbiorca znaku jest jedną i tą samą osobą. Czasem tylko sam twórca znaku zna regułę znaczeniową znaku lub znaków. Czasem reguły znaczeniowe znane są tylko określonemu twórcy i określonemu odbiorcy znaku. Np. współczesne gangi, fani klubowi, znaczą swoje terytorium, siebie nawzajem, tatuażami, specyficznym ubiorem, charakterystycznym uczesaniem bądź kolorem włosów.
Znakiem w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny układ rzeczy lub zjawisko spowodowane przez kogoś ze względu na to, iż jakieś wyraźnie ustanowione lub zwyczajowo ukształtowane reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy lub zjawiskiem myśli określonego typu.
Należy jednak odróżnić znak od oznaki (objawu, symptomu) jakiegoś stanu rzeczy. Oznaką jakiegoś stanu rzeczy lub zdarzenia nazywamy wszystko to, co współwystępując z owym stanem rzeczy lub zdarzeniem powoduje skierowanie na nią czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli pakazywały.
§ 2. Znaki słowne. Język
Znaki słowne są najważniejszym rodzajem znaków. Tworzą one szereg odrębnych systemów znaków, którymi posługują się różne grupy ludzi, (można powiedzieć, że tworzą odrębne języki).
Język jest to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych, znaków, z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, natomiast inne reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.
Rozróżniać należy języki naturalne i języki sztuczne. Języki naturalne, to takie, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób spontaniczny, a dopiero później ktoś podjął się odtworzenia tych reguł na podstawie obserwacji posługiwania się danym językiem, przez członków jakiejś grupy - oraz języki sztuczne, skonstruowane dla jakichś celów w ten sposób, że z góry zaprojektowano ich reguły
Przykładem języka naturalnego:
Przykładem języka sztucznego:
Czasem nazywa się też językami systemy znaków innych niż znaki słowne.
Te same zespoły dźwięków mowy lub pisma mogą być różnie rozumiane w odmiennych od siebie językach i mieć inne znaczenie. Natomiast różne słowa z odmiennych od siebie języków mogą być jednakowo rozumiane.
Zjawiskiem dodatkowo komplikującym jednoznaczny podział jest istnienie niedostatecznie precyzyjnych reguł znaczeniowych w językach naturalnych. Często bywa, iż istnieje kilka róznych sposobów posługiwania się tym samym słowem w określonym języku. Znaczy to, że jedno słowo może posiadać kilka znaczeń w danym języku. (np. w języku polskim słowa "pióro", "zielony", "góra"). takie wyrazy nazywamy homomimami.
Zasób słów mających ustalone znaczenia w danym języku - nazywa się słownictwem.
3. Rozumienie wyrażeń
Otaczają nas różne odgłosy, takie jak śpiew ptaków, odgłos przejeżdżającego pociągu czy samochodu, które słyszymy, natomiast wyrażenia mowy nie tylko słyszymy ale także rozumiemy. Bardzo często mówimy, że osoba zrozumiała dany wyraz, gdy usłyszenie tego wyrazu splotło się u niego w jedno z myślą o jakimś różnym od tego wyrazu przedmiocie.
O takiej myśli, za pomocą której dany osobnik rozumie jakieś wygłaszane lub słyszane przez niego wyrażenie, będziemy mówili, że mamy doczynienia z wypowiedzią wyrażenia.
Gdy róznica w sposobie rozumienia pewnego wyrazu przez dwóch osobników polega na tym, że słysząc ten wyraz każdy z nich co innego ma na myśli, to powiemy, że obaj użyli tego wyrazu w innym znaczeniu.
Aby o dwóch osobnikach można było powiedzieć, że obaj rozumieją w danej chwili słyszane przez nich wyrażenie w tym samym znaczeniu, trzeba, aby myśli, na których zasadzają się ich procesy rozumienia tego wyrażenia, zgadzały się pod względem przedmiotu, którego dotyczą. (wyjątki: czy? każdy, itd)
Aby pewne wyrażenie rozumieć w tym samym znaczeniu, nie wystarczy rozumiejąc je myśleć o tym samym, ale trzeba też w taki sam sposób odnosić się do tego samego przedmiotu.
Znaczeniem, w jakim ktoś rozumie pewne wyrażenie, nazywamy przedewszystkim określony pod pewnymi względami sposób, w jaki on rozumie to wyrażenie.
Rozumieć jakieś wyrażenie w pewnym znaczeniu to tyle, co rozumieć je za pomocą myśli, która w pewnych okolicznościach jest dokładnie taka a nie inna.
Za jedną z najważniejszych funkcji mowy uważa się jej cechę przekazywania, lub komunikowania myśli mówiącego do dłuchaczy jego wypowiedzi.
Dla użycia danego wyrażenia w tym samym znaczeniu, myśli za pomocą których się je rozumie, nie muszą zgadzać się pod każdym względem. Mowa nie jest wyczerpującym środkiem komunikowania innym naszych myśli. W szczególności z tego, co ktoś mówi, nie można domyślić się, w co on wierzy.
4. Sądy
Sądem nazywamy każdą myśl, która zdaje sprawę z pewnego stanu rzeczy, tzn., że tak jest lub że tak nie jest.
Sądy mogą występować pod postacią przekonania, że tak właśnie jest lub tak właśnie nie jest i nazywamy je wtedy sądami wydanymi, lub pod postacią neutralną, tzn. nie opowiadają się za ani przeciw takiemu stanowi rzeczy i nazywamy je wtedy sądami pomyślanymi.
Jakieś wyrażenie przy pewnym jego znaczeniu nazwiemy zdaniem oznajmującym (lub zdaniem w sensie logicznym) jeżeli wyrażenie to wyraża przy tym właśnie znaczeniu jakiś sąd, tzn. pewną myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy.
Jakieś wyrażenie nazwiemy przy pewnym jego znaczeniu zdaniem pytajnym, gdy wyrażenie to wyraża przy tym właśnie znaczeniu jakieś pytanie, tzn. myśl odnoszącą się w sposób pytający do pewnego stanu rzeczy.
Zdania oznajmujące, które nazywamy też zdaniami w sensie logicznym, mają pewną wspólną własność, odróżniającą je od wszystkich pozostałych rodzajów zdań, tzn. wszystkie zdania oznajmujące, i tylko takie zdania, są prawdą lub fałszem.
Prawdę i fałsz nazywamy wartościami logicznymi
Zdanie oznajmiające jest prawdą wtedy gdy jest tak jak ono głosi ( ), natomiast jest fałszem gdy nie jest tak jak ono głosi ( ).
5. Składniki zdań. Kategorie syntaktyczne.
Zdania (w sensie logicznym) występują przeważnie pod postacią wyrażeń złożonych z dwóch lub więcej wyrazów, choć trafiają się też zdania jednowyrazowe, jak np. "Grzmi", "Dnieje" itp.
Wyraz lub wyrażenie należy do tej samej kategorii syntaktycznej co inny wyraz czy wyrażenie, jeżeli w poprawnie zbudowanym wyrażeniu złożonym jedne z nich można zastępować drugimi, a składność tego wyrażenia złożonego będzie zachowana.
Przykłady:
Jeżeli w zdaniu "Każdy pies jest ssakiem" zastąpimy wyraz "pies" wyrazem "kot", "szczupak", "stół" lub wyrażeniem "zwierz ciepłokrwisty", "but z lewej nogi" itp. (biorąc te wyrazy w ich zwykłym dla języka polskiego znaczeniu), to zdanie to przekształci się na jedno z wyrażeń: "Każdy kot jest ssakiem", "Każdy szczupak jest ssakiem, "Każdy stół jest ssakiem", "Każdy zwierz ciepłokrwisty jest ssakiem", "Każdy but z lewej nogi jest ssakiem"; każde zaś z tych wyrażeń jeat zdaniem dorzecznym lub niedorzecznym, ale zawsze zdaniem, ponieważ każde z nich jest prawdą lub fałszem. Dlatego przytoczone wyżej wyrażenia zaliczymy do tej samej kategorii syntaktycznej.
Jeżeli natomiast w zdaniu "Każdy pies jest ssakiem" wstawimy na miejsce wyrazu "pies" wyraz "jeżeli", to otrzymamy luźny szereg wyrazów "każdy jeżefi jest ssakiem", który nie jest ani prawdą, ani fałszem, a więc nie jest zdaniem. Wyraz "pies" i wyraz "jeżeli" nie należą więc do tej samej kategorii syntaktycznej.
Zdania w sensie logicznym to tylko takie wyrażenia, które głoszą, że tak jest lub że tak nie jest.
Nazwa to taki wyraz lub wyrażenie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.
§ 6. Funktory
Funktorami nazywa się w logice wyrazy lub wyrażenia, które nie są zdaniami ani nazwami, lecz służą do wiązania pewnych wyrażeń w wyrażenia bardziej złożone.
Ze względu na to, czy w wyniku powiązania wyrażeń składowych powstaje zdanie czy nazwa, rozróżniamy funktory zdaniotwórcze ( ) oraz funktory nazwotwórcze. ( ).
Wyrazy lub wyrażenia, które wiązane są przez jakiś funktor w złożoną całość, nazywamy argumentami tego funktora. Istnieją zatem funktory o argumentach zdaniowych, ( ) o argumentach nazwowych ( ) oraz funktory mające jeden, dwa lub więcej argumentów danego rodzaju. ( )
Terminu pojęcie używa się jednak także w innym sensie, który nazywa się często jego sensem logicznym. Pojęciem w sensie logicznym, a w szczególności pojęciem nominalnym w sensie logicznym, nazywamy znaczenie jakiejś nazwy.
Funktory różnego rodzaju mają - jak i inne wyrażenia - swoje znaczenie, czyli swój określony pod pewnymi względami sposób rozumienia. Ściśle biorąc, żadne wyrażenie, rozpatrywane jako jakiś dźwięk lub napis, nie jest po prostu funktorem (takim czy innym), ale jest nim tylko przy odpowiednim znaczeniu. Znaczenie, przy którym jakieś wyrażenie jest funktorem (takim czy innym), nazywa się pojęciem funkcyjnym (w sensie logiczngm).
§ 7. Pojęcie nazwy
Nazwa jest to wyraz albo wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu.
Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy rozróżniamy nazwy proste, składające się z jednego tylko wyrazu, i nazwy złożone, składające się z więcej niż jednego wyrazu.
Przykłady: nazwy proste -
nazwy złożone -
§ 8. Nazwy konkretne a nazwy abstrakcyjne
Rozróżniamy nazwy konkretne i nazwy abstrakcyjne ze względu na to, do czego nazwy te się odnoszą. Nazwy konkretne, to takie nazwy, które są znakami rzeczy ( ) albo osób ( ), ewentualnie czegoś, co wyobrażazny sobie jako rzecz lub osobę ( ), oraz nazwy abstrakcyjne, to jest takie, które nie są znakami rzeczy lub osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobrażamy. Wskazują one pa pewną cechę wspólną wielu przedmiotom ( ), na pewne zdarzenie lub stan rzeczy ( ) albo na pewien stosunek między przedmiotami lub osobami ( ).
Zwrócić tu trzeba uwagę, że przy wielu słowach mogą powstawać niejaśności, czy posługujemy się nimi w danym przypadku jako nazwami abstrakcyjnymi czy - konkretnymi.
§ 9. Desygnat nazwy
Przedmiot, dla którego dana nazwa jest znakiem, nazywamy desygnatem tej nazwy.
Desygnatem danej nazwy jest każdy przedmiot, o którym trafnie orzec można daną nazwę.
Nazwa oznacza swe desygnaty.
§ 10. Nazwy indywidualne a nazwy generalne
Nazwy indywidualne to takie nazwy, które służą do oznaczania poszczególnych przedmiotów, jednocześnie nie przypisując danemu przedmiotowi pewnych konkretnych lub innych właściwości wyróżniających go.
Przykłady:
Nazwy te służą danemu przedmiotowi tak długo, jak długo zachowuje on ciągłość istnienia (chyba że zmienimy daną mu raz nazwę), i to bez względu na cechy tego przedmiotu.
Nazwy indywidualne mogą być nadawane nie tylko przedmiotom rzeczywistym ……
Nazwy, które przysługują przedmiotom ze względu na jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy, nazywamy nazwami generalnymi.
Nazwy generalne odnoszą się do wszystkich przedmiotów posiadających pewien określony zespół cech.
Przykłady:
§ 11. Treść nazwy
Treścią jakiejś nazwy generalnej nazywamy taki zespół cech, na podstawie którego osoba używająca danej nazwy we właściwy dla danego języka sposób gotowa jest uznać jakiś dowolny przedmiot za desygnat tej nazwy, jeśli stwierdzi w nim te cechy łącznie, a przy stwierdzeniu braku którejś z nich - odmówić mu charakteru desygnatu tej nazwy.
Dzięki temu, że nazwy generalne mają pewną treść, mogą one spełniać rolę nazwy dla każdego przedmiotu, który posiada zespół cech wskazany w treści tych nazw.
Nazwy te mogą być wieloznaczne; np. słowu "koza" może odpowiadać treść: "rogate zwierzę domowe z bródką" albo "żelazny piecyk na wysokich cienkich nóżkach", albo "młoda i jeszcze niezbyt stateczna dziewczyna", albo jeszcze inna.
To właśnie odmienna treść jest tym, co odróżnia jedną nazwę od drugiej ( ).
Nazwą jest więc pewien zapis lub zespół dźwięków ujęty w jakimś jednym swym znaczeniu.
§ 12. Supozycje
Każda nazwa generalna może występować w trzech różnych rolach znaczeniowych, czyli w trzech supozycjach.
(supozycja prosta): nazwa taka może być używana w wypowiedzi jako znak dla poszczególnego przedmiotu tego właśnie rodzaju, jako znak dla określonego desygnatu tej nazwy. W takiej supozycji używamy słowa "zając"; mówiąc: "Zając przebiegł mi drogę"; chodzi nam wtedy o poszczególny desygnat tej nazwy. - supozycja prosta następuje poprzez wskazanie
(supozycja formalna), - wyraża się poprzez znaki słowne (abstrakcje)
(supozycja materialna), - wyraża się w postaci znaków pisanych
Nazwy indywidualne mogą, rzecz prosta, występować tylko w supozycji prostej (Jan Kowalski jest mężczyzną) albo materialnej ("Jan" jest sylabą).
§ 13. Zakres nazwy
Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy nazywany bywa zakresem tej nazwy.
Zakres nazwy - to klasa wszystkich desygnatów danej nazwy.
Przykład:
Zakres nazwy indywidualnej z założenia obejmuje jeden tylko desygnat.
Zakres nazwy generalnej wyznaczony jest przez treść tej nazwy.
§ 14. Podział nazw cd.
Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakres danej nazwy, rozróżniamy; nazwy ogólne, jednostkowe i puste.
Nazwy ogólne to takie, które mają więcej niż jeden desygnat ( ).
Nazwy jednostkowe to takie, które mają tylko jeden desygnat ( ).
Nazwy puste (bezprzedmiotowe) to takie, które wcale nie mają desygnatów ( ).
§ 15. Nazwy zbiorowe
Nazwy przysługiwać mogą w danym języku nie tylko poszczególnym przedmiotom, ale też zbiorom pewnych przedmiotów. Są więc takie nazwy, jak "las", "biblioteka", meble, kosmetyki itd.
Nazwy, których desygnatami są nie poszczególne rzeczy, lecz takie przedmioty, które traktujemy jako zbiory złożone z poszczególnych rzeczy, nazywamy nazwami zbiorowymi (kolektywnymi).
Zapamiętajmy więc, że nazwy można dzielić:
według liczby wyrazów składowych - na proste i złożone
według tego, do czego się odnoszą - na konkretne i abstrakcyjne
według sposobu wskazywania desygnatów - na generalne i indywidualne
według liczby desygnatów - na ogólne, jednostkowe i puste
według struktury desygnatów - na zbiorowe i niezbiorowe
§ 16. Ostrość zakresu nazwy
Jeśli umiemy, znając należycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o każdym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on, czy nie jest desygnatem pewnej określonej nazwy, to mówimy, że w danym języku nazwa ta ma ostry zakres, lub - że jest nazwą ostrą. Jeżeli natomiast o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie są desygnatami danej nazwy, to nazwę taką określamy mianem nazwy nieostrej.
Nieostrość zakresu wiąże się z tym, iż niektóre nazwy nie mają wyraźnej treści, to znaczy, iż nawet ten, kto dobrze zna dany język, nie umiałby podać takiego zespołu cech, które pozwoliłoby w sposób stanowczy odróżniać desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów.
Przykłady:
Nazwy stają się nazwami ostrymi dzięki temu, że są nazwami wyraźnymi to znaczy, że umiemy podać zespół cech wystarczających dla odróżnienia desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów, lub też dzięki temu, że są nazwami dla nas intuicyjnymi - to znaczy, że na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest desygnatem tej nazwy.
§ 17. Stosunki między zakresami nazw
Jeden i ten sam przedmiot lub osoba może być jednocześnie desygnatem wielu różnych nazw.
§ 18. Rodzaje stosunków między zakresami nazw
Jeśli weźmiemy jakiekolwiek dwie nazwy, nazwę S i nazwę P (przy czym ograniczymy się do nazw, które mają jeden lub więcej desygnatów), i będziemy chcieli opisać, jaki zachodzi stosunek między ich zakresami, to trafimy na jedną z następujących pięciu możliwości.
1) Stosunek zamienności zakresów:
Istnieją przedmioty, które są jednocześnie desygnatami nazwy S i nazwy P; lecz nie ma takich desygnatów nazwy S, które nie byłyby desygnatami nazwy P, i nie ma takich desygnatów nazwy P, które nie są S.
Np.
S -
P -
2) Stosuraek podrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P:
Istnieją przedmioty, które są desygnatami nazwy S, i nazwy P, natomiast nie ma takich przedmiotów, które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są takie, które są desygnatami P, choć nie są S.
Np.
S -
P -
3) Stosunek nadrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P:
Istnieją przedmioty, które są desygnatami nazwy S, i nazwy P, poza tym istnieją przedmioty będące desygnatami nazwy S, które nie są desygnatami nazwy P, lecz nie ma takich, które byłyby desygnatami P nie będąc desygnatami S.
Np.
S -
P -
4) Stosunek krzyżowania się zakresów:
Istnieją S, które są zarazem P, istnieją S, które nie są P, oraz istnieją P, które nie są S.
Np.
S -
P -
5) Stosunek wykluczania się zakresów:
Istnieją S, które nie są P, istnieją P, które nie są S, natomiast nie istnieją takie przedmioty, które byłyby desygnatami nazwy S, i zarazem nazwy P.
Np.
S -
P -
Omawiając stosunek wykluczania się zakresów dwóch nazw zwrócić musimy uwagę, że może on zachodzić w dwóch odmianach: może to być albo stosunek sprzeczności, albo stosunek przeciwieństwa.
Jeśli jakieś dwie nazwy są w danym języku dokładnie równoznaczne, (czyli są synonimami, jak np. ), to oczywiście mają dokładnie, takie same zakresy, a więc zakresy te są zamienne.
Należy wyraźnie odróżniać stosunki między zakresami nazw od stosunku między całością i częścią jakiegoś złożonego przedmiotu.
np. Zakres nazwy "koło od wozu nie jest podrzędny w stosunku do zakresu nazwy "wóz" - bo to znaczyłoby, że każde koło od wozu jest wozem, a tylko niektóre wozy są kołami od wozu, co jest jaskrawym fałszem. Żaden wóz nie jest kołem od wozu.
19. Treść nazw
Treść pełna i charakterystyczna
Zbiór wszystkich cech przysługujących wspólnie wszystkim desygnatom danej nazwy przy pewnym jej znaczeniu nazywamy pełną treścią tej nazwy przy tym jej znaczeniu.
Każda nazwa, która przy pewnym znaczeniu ma jakiś dokładnie określony zakres, posiada też przy tym swoim znaczeniu dokładnie określoną treść pełną.
Od pojęcia treści pełnej należy odróżnić pojęcie treści charakterystycznej.
Treść charakterystyczna nazwy N, przy pewnym jej znaczeniu, jest to jakikolwiek zbiór cech T taki, że każdy desygnat nazwy N posiada każdą z cech zbioru T i tylko desygnaty nazwy N posiadają każdą z cech zbioru T.
Treść pełna jest też treścią charakterystyczną, ale nie odwrotnie, tzn. treść charakterystyczna może, ale nie musi być treścią pełną.
Tak np. zbiór cech "płaskość, czworoboczność, równoboczność, prostokątność" jest treścią charakterystyezną dla zakresu nazwy "kwadrat", nie stanowi jednak treści pełnej tej nazwy, gdyż poza wymienionymi cechami wszystkie kwadraty mają jeszcze inne cechy wspólne, jak np. cechę wpisalności w koło, cechę posiadania czterech osi symetrii itd.
Treść charakterystyczna nazwy wyznacza jednoznacznie, zakres nazwy.
Treść charakterystyczna pewnej nazwy może jednak być pleonastyczna, tzn. może się w niej zawierać więcej cech niż potrzeba dla scharakteryzowania zakresu tej nazwy.
Treść charakterystyczną, która nie jest pleonastyczna, nazywamy treścią konstytutywną.
Treść charakterystyczna danej nazwy jest wtedy jej treścią konstytutywną, gdy charakteryzuje zakres tej nazwy, przy czym, gdyby choć jedną cechę z niej usunąć, przestałaby ona ten zakres charakteryzować.
Cechy zawarte w treści pleonastycznej, charakteryzującej pewien zbiór przedmiotów, cechy, których usunięcie prowadzi do treści konstytutywnej dla tego samego zbioru przedmiotów, nazywają się cechami konsekutywnymi ze względu na zbiór pozostałych cech w tej treści zawartych.
Treść konstytutywna nie zawiera żadnej cechy, która byłaby konsekutywna, natomiast ze względu na zbiór cech pozostałych, treść plconastyczna zawsze jakąś taką ceehę zawiera.
Treść pełna jest zawsze treścią charakterystyczną i pleonastyczną. Jest ona najbardziej pleonastyczna ze wszystkich treści.
11