Gąbki (Spongia lub Porifera - porowce) - typ prymitywnych, beztkankowych zwierząt wyłącznie wodnych, najczęściej morskich.

Gąbki są przedstawicielem przedtkankowców (Parazoa). Są to wielokomórkowce, których komórki charakteryzują się wysoką specjalizacją pod względem funkcji. Tworzą one wyraźną warstwę zewnętrzną i wewnętrzną, a pomiędzy nimi występuje mezoglea.

Spis treści [ukryj] 1 Charakterystyka ogólna 2 Budowa zewnętrzna 3 Budowa wewnętrzna 4 Znaczenie i wykorzystanie 5 Rozmnażanie 6 Systematyka 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne 9 Zobacz też

Charakterystyka ogólna [edytuj]

Długość ciała pojedynczego osobnika wynosi przeciętnie nie więcej niż kilkanaście milimetrów. Wyjątek stanowią niektóre osobniki żyjące na dużych głębokościach w ciepłych morzach, które osiągać mogą nawet do 1,5 m wysokości. Najczęściej są jednak spotykane w ciepłych wodach morskich na płytkich strefach przybrzeżnych. Wszystkie gąbki są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia przemysłowe. Rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. W cyklu życiowym występuje wolno pływająca larwa, dorosłe postacie prowadzą osiadły tryb życia najczęściej tworząc kolonie. Wytwarzają biotoksyny co chroni je przed atakiem ze strony drapieżników.

Budują olbrzymie kolonie liczące nawet 50 000 osobników. Żywią się drobinkami pokarmowymi. Dorosłe osobniki przyczepiają się do podłoża i długo uważano je za osiadłe. Zaobserwowano jednak,że postacie dorosłe kilku gatunków mogą się powoli poruszać (ok. 4mm dziennie) za pomocą wyrostków na dolnej części ciała<wg Biologii Villeego>. Są jednymi z najprostszych zwierząt, nie posiadają nerwów ani żadnych organów. Ich budowa, a zwłaszcza obecność komórek kołnierzykowatych (choanocytów) sugeruje, że są one bardzo blisko spokrewnione z wiciowcami kołnierzykowymi. Wniosek ten potwierdziły badania genetyczne. Obecnie znanych jest ok. 10 000 gatunków gąbek, ale niektórzy naukowcy uważają, że może być ich jeszcze trzy razy więcej. Te zwierzęta żyją nawet na głębokości 9 000 metrów. Pierwsze niepewne skamieniałości gąbek pochodzą już z końcowego neoproterozoiku (600 mln lat temu), niewątpliwe gąbki znane są z początku kambru.

Budowa zewnętrzna [edytuj]

Ciało gąbki przypomina worek z otworem na górnym biegunie, który nosi nazwę otworu wyrzutowego (oskulum). Jama wewnętrzna to spongocel - (jama pragastralna). Woda z drobnym pokarmem do wnętrza gąbki wpływa za pośrednictwem porów, które tworzą kanały wewnątrz komórek zwane porami lub przestrzeń między zespołami komórek. Kanały nazywane są wtedy ostiami.

Ciało gąbek składa się z dwóch warstw i mezoglei:

• dermalnej (pinakoderma)

• gastralnej (choanoderma) składającej się głównie z choanocytów

• mezoglea - występuje pomiędzy warstwą wewnętrzną i zewnętrzną, posiada różną grubość. W mezoglei znajdują się elementy szkieletowe (wapienne, krzemionkowe, sponginowe i mieszane) oraz pływające w koloidalnej substancji pojedyncze komórki.

W przypadku gąbek uwarstwienie nie ma charakteru listków zarodkowych. Komórki występują w ruchu i przemieszczają się pomiędzy warstwami. U większości gatunków następuje odwrócenie warstw zarodkowych w trakcie rozwoju osobniczego. W związku z tym nie używa się terminów ektoderma i endoderma na ich oznaczenie.

Gąbki cechują trzy typy budowy ciała:

• askon

• sykon

• leukon

Budowa wewnętrzna [edytuj]

Gąbki mają następujące rodzaje komórek:

W warstwie dermalnej:

• pinakocyty - budują ścianę zewnętrzną gąbek, nie mają błony podstawnej, komórki są płaskie, wieloboczne i kurczliwe.

• porocyty - doprowadzają wodę do spongocelu, komórki kształtu cylindrycznego z kanałem przechodzącym przez ich środek, wyglądem przypominają rurkę ustawioną prostopadle do długiej osi ciała. Zewnętrzny otwór takiej komórki może być zamykany. Występują u gąbek o budowie typu askon.

• endopinakocyty - komórki występujące u gąbek o bardziej skomplikowanym typie budowy morfologicznej, komórki o kształcie kanałów doprowadzających wodę z pokarmem do chondrocytów znajdujących się w komorach, pochodzą od pinakocytów ale zostały przesunięte do mezoglei.

• bazopinakocyty - komórki występujące u postaci dorosłych, znajdujące się w dolnym biegunie ciała gąbki, produkują błonę czepną przytwierdzającą ją do podłoża. Ze względu na dużą ilość wodniczek kurczliwych przypuszcza się, że mogą brać też udział w osmoregulacji.

W mezoglei:

• amebocyty - swobodnie poruszające się komórki, występujące w mezoglei, dzielone na różne typy w zależności od funkcji jakie pełnią;

• kolenocyty

• lofocyty

• spongocyty - budują szkielety sponginowe niektórych gąbek,

• skleroblasty - są odpowiedzialne za budowę sklerytów, budują szkielet nieorganiczny,

• mioblasty - komórki kurczliwe, odpowiadają za wielkość oskulum, otwieranie porów i wpuszczanie do nich wody,

• archeocyty - regenerują, trawią, mają wyjątkową zdolność przekształcania się w inne komórki w zależności od potrzeb (totipotencjalne, charakter embrionalny),a w czasie rozmnażania przekształcają się w gamety,

• komórki rabdonośne - okresowo uzupełniają ilość polisacharydy występujących w mezoglei,

• igły (spikule, skleryty)

• choanocyty (komórki kołnierzykowate) - są podobne do choanocytów, które mają wiciowce kołnierzykowe, występują przede wszystkich w warstwie gastralnej i odpowiadają tam za wstępne trawienie pokarmu, posiadają wici; w mezoglei transportują plemniki do komórek jajowych lub też same mogą się przekształcać w plemniki;

Znaczenie i wykorzystanie [edytuj]

Gąbki występują w wodach całej kuli ziemskiej, przeważnie w morzach i oceanach. Wchłaniają szczątki organiczne przez co pełnią rolę biofiltrów. Nie są chętnie spożywane przez inne zwierzęta ze względu na obecność szkieletu wewnętrznego i zdolność produkcji biotoksyn.

W średniowieczu gąbki były używane w chirurgii, jako materiał szlifierski w jubilerstwie oraz jako podkład pod zbroję rycerską. Dla celów gospodarczych wydobywa się żyjącą w Morzu Śródziemnym gąbkę szlachetną. Gąbka Tethya crypta, posiadająca szkielet krzemionkowy, stanowiła przedmiot badań w leczeniu ludzi chorych na białaczkę ze względu na właściwości hamowania wzrostu komórek ssaków. Oczyszczone szkielety spongoinowe służą do celów higienicznych i tamowania krwi. Gąbki są bioindykatorami, czyli wskaźnikami czystości wód.

Gąbki są istotną grupą rafotwórczą, zwłaszcza w przeszłości. W okresie ordowik - dewon oraz w mezozoiku były jednym z podstawowych składników raf, często budowały samodzielnie rafy gąbkowe. Krzemionka pochodząca z rozpuszczania szkieletów gąbek krzemionkowych jest podstawowym składnikiem wielu krzemieni. Gąbki są wykorzystywane w przemyśle higienicznym.

Rozmnażanie [edytuj]

Gąbki dzięki prostocie swojej budowy mogą rozmnażać się bezpłciowo lub płciowo. Charakteryzuje je brak gonad. Gąbki są głównie organizmami hermafrodytycznymi, u obojnaków występuje zjawisko protandrii lub protogynii, co ma zapobiec samozapłodnieniu. Komórki jajowe powstają z archeocytów natomiast plemniki z choanocytów. Plemniki wydostają się z wnętrza gąbki przez oskulum i są niesione prądem aż dostaną się do spongocelu innej gąbki. Z zapłodnionego w mezoglei jaja wylęga się orzęsiona larwa (celoblastula, amfiblastula lub parenchymula), pływająca przez pewien czas swobodnie w wodzie, a potem osiadająca i przekształcająca się w nieruchomą postać dorosłą. U niektórych gąbek pospolitych występuje zapłodnienie zewnętrzne. Rozmnażanie bezpłciowe może zachodzić na kilka sposobów: pączkowanie, wytwarzanie gemmul (u gąbek słodkowodnych (np. Spongilla) i u niektórych form morskich), podział, fragmentacja, soryty. Powstają w ten sposób kolonie składające się z wielkiej liczby osobników i dochodzące do znacznych rozmiarów.

Systematyka [edytuj]

• Typ: gąbki Porifera

• Podtyp: Cellulariae

• Gromada: Demospongiae - gąbki pospolite

• Podgromada: Monaxonida

• Podgromada: Tetractinomorpha

• Gromada: Calcarea - gąbki wapienne

• Podtyp: Symplasmae

• Gromada: Hexactinellida - gąbki krzemionkowe sześcioosiowe, gąbki szklane

Niektóre gatunki: Leucettusa lancifer, koronkowiec, Niphates digitalis, gąbka rurkowata, nadecznik stawowy.

Bibliografia [edytuj]

1. Jura, Cz., Bezkręgowce, PWN, Warszawa 2007, ISBN 978-83-01-14595-8

2. Gąbki. w: Integrated Taxonomic Information System (ang.) [dostęp 17 sierpnia 2009]

---