Wina
Wina w polskim Kodeksie karnym z 1997 r.
Obecnie obowiązujący polski Kodeks karny z 1997 r. nie definiuje pojęcia winy, choć w projekcie kodeksu znalazł się artykuł: Nie popełnia przestępstwa ten, od którego w chwili czynu nie można było wymagać zachowania zgodnego z prawem. Kodeks karny oparty jest na czystej teorii normatywnej - wina to zarzucalność popełnienia czynu zabronionego. Wina jest odrębną w strukturze przestępstwa kwestią od umyślności i nieumyślności (Andrzej Zoll), a pojęcia winy umyślnej i winy nieumyślnej są obarczone błędem przesunięcia kategorialnego, pomieszaniem płaszczyzny faktycznej (umyślność, nieumyślność) z normatywną (wina).
Wina to wymagalność zachowania zgodnego z normą:
czy mogliśmy od sprawcy wymagać podporządkowania się normie prawnej? (np. nie można wymagać od ludzi bohaterstwa),
czy możemy postawić sprawcy zarzut, że mógł zachować się z nakazem albo zakazem zawartym w normie? (np. zarzutu takiego nie można postawić osobie chorej psychicznie)
wina umyślna - świadome ukierunkowanie podmiotu na wykonanie stanu rzeczy (celu bądź środka do celu, do którego dąży sprawca), określonego w typie czynu zabronionego. Można wyróżnić stronę intelektualną i woluntatywną zamiaru.
nieumyślność
świadomej - sprawca popełnia nieumyślnie czyn zabroniony na skutek niezachowania reguł ostrożności wymaganych w danych okolicznościach; gdy przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego; w zakresie strony intelektualnej nie różni się od zamiaru ewentualnego;
nieświadomej - sprawca popełnia nieumyślnie czyn zabroniony na skutek niezachowania reguł ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, gdy nie przewidywał możliwości jego popełnienia (choć mógł ją przewidzieć).
Okoliczności wyłączające winę
Stan wyższej konieczności - art. 26§2
Art. 26. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.
§ 2. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w § 1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego.
Elementy stanu wyższej konieczności
zagrożenie (niebezpieczeństwo):
rzeczywiste - musi zachodzić w faktycznie obiektywnej rzeczywistości;
bezpośrednie - musi stwarzać natychmiastowe zagrożenie;
skierowane przeciwko dobru prawnie chronionemu;
może pochodzić od człowieka, od zwierzęcia, lub poprzez działanie sił naturalnych.
Działanie podjęte w celu ratowania dobra musi być:
zgodne z zasadą subsydiarności - poświęcenie jednego dobra w celu uratowania dobra drugiego musi być jedynym wyjściem. Dla ratującej osoby nie może być innego alternatywnego rozwiązania;
zgodne z zasadą proporcjonalności - dobro ratowane musi przedstawiać wartość wyższą niż dobro poświęcone.
Aspekty prawne
Art. 26 par 2 Kodeksu Karnego określa okoliczności wyłączające winę. Ma to miejsce, gdy dobro poświęcone nie przedstawia wartości wyższej od dobra ratowanego, a jedynie równą lub nawet niższą, co wynika z subiektywnego podejścia osoby ratującej. Przekroczenie granicy stanu wyższej konieczności ma miejsce jeżeli niezachowana zostanie zasada subsydiarności i proporcjonalności. Osoba popełnia przestępstwo, jednak sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wykonania.
Okoliczności wyłączające winę nie zachodzą wobec osoby, która ma prawny obowiązek chronić mienie, nawet z narażeniem własnego zdrowia i życia. W przypadku kolizji obowiązków następuje okoliczność wyłączająca winę, z powodu tego, że tylko jeden obowiązek może być spełniony.
Nierozpoznawalność bezprawności czynu - art. 30
Art. 30. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność lub winę - art. 29
Art. 29. Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Nieletniość sprawcy - art. 10
Art. 10. § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
§ 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Niepoczytalność sprawcy - art. 31§1
Art. 31. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
WINA
Wiadomo, ż odpowiedzialność karna musi być zsubiektywizowana, tzn. czy sprawca spowodował czyn, dlatego, że nie można było inaczej postąpić czy dlatego, ze chciał, czyli trzeba przypisać winę, żeby można było karać.
Pojawiają się jednak problemy, np. nie można mówić o zawinieniu w sytuacji, gdy ktoś przyjmuje determinizm (wszystko jest zapisane, uwarunkowane) albo, gdy ktoś przyjmuje indeterminizm nie można mówić o przypadku. Prawda leży po środku.
W XIX w. panowała teoria psychologiczna winy- ważne jest nastawienie psychiczne sprawcy do czynu, bo ten właśnie stosunek to jest wina- fakt rozgrywający się w głowie sprawcy. Ta teoria ma wady, bo nie odnosi się do nieumyślności (dla niektórych nieumyślność to było umyślne przekroczenie granic ostrożności).
U nas ta teoria panowała jeszcze po II wojnie światowej, ale na Zachodzie już na przełomie wieków zaczynała być wypierana przez normatywną teorię winy (oceniającą)- wina to nie są przeżycia psychiczne sprawcy, (bo czasem tych przeżyć brak-jak przy przestępstwie nieumyślnym), ale wina jest to „pretensja” do sprawcy, zarzut, że zachował się tak jak się zachował skoro mógł się zachować inaczej, (gdy nie mógł się zachować inaczej to jest to nieumyślność).
Wina jest to negatywna ocena przeżyć psychicznych związanych z czynem. Bierze się, więc pod uwagę i fakty i oceny, dlatego czasem nazywa się ją „kompleksową teorią winy”.
Katalog elementów winy, czyli przesłanki oceny ( „reguła Franka”):
ocena czy była umyślność czy nieumyślność ( przy umyślności zarzut ma charakter merytoryczny, obiektywny, co do przedmiotu przeżyć, a przy nieumyślności zarzut ma charakter procesowy, co do sposobu podejmowania decyzji)
poczytalność sprawcy- zdolność do poniesienia zarzutu winy (osoba nie niepoczytalna, ale też nie nieletnia); wobec niepoczytalnego nie można postawić zarzutu winy
wymagalność zgodnego z prawem zachowania się- nie można postawić zarzutu winy, gdy ktoś działa w anormalnej sytuacji motywacyjnej i nie można od niego wymagać, aby zachował się zgodnie z prawem (prawo karne jest do eliminowania patologii). Wyłączenie obowiązku zachowania zgodnego z prawem może nastąpić tylko w wyjątkowych sytuacjach- musi być nadzwyczajna presja okoliczności, w których każdy racjonalny człowiek nie miałby w sobie tyle możliwości siły oporu
* musi być wiadome, co jest zgodne z prawem- rozpoznawalność bezprawności
W latach 30. pojawiła się jeszcze jedna teoria, która wiąże się z finalną teorią czynu- czysta teoria normatywna. Przeżycia psychiczne to element czynu, wina to czysty zarzut spotykający sprawce z tego powodu, ze zachował się w sposób niezgodny z prawem, a mógł się zachować zgodnie z prawem. Wina to zarzucalność czynu (zarzut stawiany z czynu). Czyn jest przedmiotem oceny:
czy jest on zgodny z prawem
czy spełnia wszystkie znamiona
czy jest zawiniony czy nie (mógł zachować się w sposób zgodny z prawem czy nie).
Wina jest jedna (tak jak bezprawność), to czyny mogą być umyślne lub nieumyślne.