Prof. dr hab. Joanna Ślósarska
Pracownia Antropologii Literatury
Wiedza o literaturze
Kulturoznawstwo, UŁ, sem. I, 2008/9, wykład
3. Kategorie mitu, archetypu, symbolu i toposu w literaturze.
Bibliografia: H. Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, Kraków 1980, Teoretycznoliterackie tematy i problemy, red. J. Sławiński, Wrocław 1986; Arystoteles, Poetyka, 53b 22, 25; 54a 12; J. Cambell, Potęga mitu: rozmowy Billa Moyersa z Josephem Cambellem, 1994; E. Cassirer, Esej o człowieku, 1971; G. Durand, Les structures anthropologiques de l`imaginaire, G. Durand, Wyobraźnia symboliczna, Warszawa 1986, 1963; M. Eliade, Aspekty mitu, 1998, tegoż: Sacrum, mit, historia, przeł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1970, 1993, tegoż: Mity, sny, misteria, 1994; N. Fray, Archetypy literatury, w: Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. 2, 1976, ss. 286-311; tegoż, tamże: Mit, fikcja, przemieszczenie, ss. 289-307; E. Fromm, Zapomniany język, Wstęp do rozumienia snów, basni i mitów, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 1971; J. Holloway, Pojęcie mitu w literaturze, w: Pamiętnik Literacki, 1969, z. 2; A. M. Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, 1993; E. Mieletinski, Poetyka mitu, 1981; H. Markiewicz, Literatura a mity, w: Twórczość 1987, nr 10, ss. 55-70; Mit, człowiek, literatura, red. S. Stabryła, 1992; A. Mindell, Śniące ciało w baśniach, w: tegoż: Śniące ciało. Rola ciała w odkrywaniu jaźni, przeł. B. Szymkiewicz-Kowalska, T. Teodorczyk, Opole 1993, ss. 68-132; R. Bly, Żelazny Jan, przeł. J. Tittenbrum, Poznań 1993; Clarissa P. Estés, Biegnąca z wilkami. Archetyp Dzikiej Kobiety w mitach i legendach, przeł. A. Cioch, Poznan 2001;
Mit (gr. mýthos, ang. myth, fr. mythe, niem. Mythos, ros. мuф). Pojęcie mit (gr. opowieść, podanie) ma trzy podstawowe znaczenia: 1. mit to obrazowa i udramatyzowana opowieść o bogach i herosach, o nadnaturalnych wydarzeniach związanych z ich działalnością, o prawach kosmosu i człowieka. Arystoteles określał mit (w opozycji do logosu) jako strukturę narracyjną, fabułę, relację wydarzeń. Mit to także opowieść sakralna, zawarta w księgach objawionych, wyrażająca i uzasadniająca wierzenia religijne, prowadząca ku głębszemu poznaniu transcendencji (F. W. J. Schelling, E. Cassirer, K. Jaspers, P. Ricoeur); 2. mit to fałszywe przekonanie, uznawane bez dowodu, wymysł, legenda, bajka (pogląd rozwijany szczególnie od oświecenia - J. F. Lafitau - XVIII w.); w odniesieniu do współczesności, mity ujmowane są jako wytwory świadomości zbiorowej, nieodpowiadające obiektywnej rzeczywistości, ale inspirujące działania (G. Sorel)) - w tym znaczeniu mit jest porównywany do ideologii (R. Barthes - teza, że mit przekształca historię w ideologię) oraz utopii, projektujących cele i wartości; 3. mit to przedstawienie idei w formie poetyckiej, mające ułatwić jej zrozumienie, także moralna alegoria poetycka; G. Vico przypisywał tropom poetyckim (metaforze, metonimii) mitologiczną genezę.
Mit może być rozpatrywany jako technika artystycznej organizacji materiału. Arystoteles postulował w poetyce: Nie wolno więc poecie dowolnie przekształcać przekazanych przez tradycję mitów, jak np. faktu, że Klitajmestra została zabita przez Orestesa lub Eryfila przez Alkmeona, powinien on jednak wykazać się własną pomysłowością i w sposób artystyczny wykorzystać tradycyjny materiał (Poetyka, 53b 22, 25). Stabryła (Wstęp, s. 11) wyróżnia na podstawie kryterium funkcjonalnego kilka sposobów przetwarzania motywów mitologicznych: renarracje (rewokacje mitologiczne - powtórzenia całych mitów lub motywów, np. tworzenie zbiorów opowieści mitologicznych w epoce hellenistycznej), reinterpretacja (zmiana sensu motywu mitologicznego, budowa nowych, oryginalnych znaczeń, np. J. Joyce, Ulisses, C. Fuentes, Terra Nostra, Cz. Miłosz, Orfeusz i Eurydyka), prefiguracja (wykreowanie pewnego systemu odpowiedniości w strukturze świata przedstawionego, np. F. Kafka, Zamek, Proces, T. Mann, Czarodziejska Góra, G. G. Marquez, Sto lat samotności; inkrustacja w liryce - metafory, aluzje, porównania, skojarzenia. W literaturze współczesnej inkrustacje stosowane są także w różnych gatunkach epiki (np. J. L. Borges, Zoologia fantastyczna, M. Gretkowska, Światowidz). H. Markiewicz (Literatura a mity, s. 57) wskazuje na następujące techniki: renarracja mitu, transformacja (poprzez selekcję, rekompozycję, substytucję, amplifikacje poszczególnych mitów), reinterpretacja i transpozycja (przeniesienie całych mitów w inną czasoprzestrzeń kulturalno-społeczną).
Mit jest ujmowany jako podstawa ewolucji gatunków w obrębie wszystkich trzech rodzajów literackich, także - podstawa innych sztuk (malarstwo, rzeźba, muzyka). Przez niemieckich romantyków został uznany za prototyp twórczości - zdaniem Schellinga, mitologia (pojęcia mitologii po raz pierwszy użył Platon) jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki. Schelling także, jako pierwszy, stwierdza, że mitotwórstwo może mieć formę indywidualnej, twórczej mitologii.
W drugiej poł. XVIII w. kształtuje się dyscyplina naukowa, mitologia porównawcza (Ch. De Brosses, Ch. G. Heyne), obejmująca mitologie starożytne i nowożytne; w pierwszej połowie XIX w. rozwija się: 1. symboliczna interpretacja mitów (F. Creuzer); 2. socjologiczna - mit to odzwierciedlenie konkretnej rzeczywistości, obraz społeczeństwa (K. O. Müller); 3. filologiczna, związana z lingwistycznymi badaniami, rozwojem językoznawstwa indoeuropejskiego (F. M. Müller). Od początku XX w. kształtuje się tzw. szkoła mitologii uniwersalnej, korzystająca z osiągnięć nowoczesnej etnologii, szkoła etnologii historycznej (objaśnianie mitologii w kontekście ekonomicznym, społecznym - G. E. R. Dumézil) oraz szkoła rytualno-mitograficzna (J. Frazer, N. Fray). W późniejszej refleksji dwudziestowiecznej, mit znalazł się w centrum uwagi semiotyki strukturalnej, psychologii głębi, krytyki mitograficznej, symbolologii, socjologii, antropologii kulturoznawczej, religioznawstwa porównawczego.
W podstawowych, krzyżujących się klasyfikacjach mitów, wyodrębnia się mity: solarne i lunarne, w tym kalendarzowe; genezyjskie, wegetatywne, antropogeniczne, zbawcze; uraniczne, chtoniczne (M. Eliade, G. Durand, N. Frye). W klasyfikacjach tych odzwierciadlają się najważniejsze wyznaczniki strukturalne świata przedstawionego w mitach: organizacja przestrzeni, czasu, konstrukcja bohatera i akcja. Przestrzeń w mitach interpretowana jest jako symboliczny i nacechowany aksjologicznie układ: - czterech kierunków z punktem centralnym (axis mundi w formie obelisku, drzewa, świątyni, także ludzkiego ciała) oraz dwóch sfer: nieba i ziemi; ruch w przestrzeni mitycznej obejmuje kierunki: do przodu, w górę, w prawo (jakości pozytywne), do tyłu, w dół, w lewo (jakości negatywne). Typowy, mityczny czas jest kolisty (związek z mitami wegetatywnymi), także linearny (religijne mity zbawcze). Przedmiotem opowieści w mitach są żywioły (epifanie bóstw ziemi, ognia, wody i powietrza - mity genezyjskie, wegetatywne i zbawcze), bóstwa, duchy, demony, herosi, składniki natury ożywionej i nieożywionej (ludzkie ciało, rośliny, zwierzęta, owady, minerały, przedmioty), zjawiska naturalne i nadnaturalne, składniki kosmosu (gwiazdy i planety), pojęcia abstrakcyjne (E. Mieletyński, s. 213 - 285). Zdarzenia mityczne mają często charakter inicjacyjny, co wiąże je z rytuałami; uniwersalny schemat mityczny to dążenie do odbudowania własnej tożsamości w świecie po okresie przygotowań lub wygnania (H. Slochower).
II. Archetyp i symbol (symbol religijny).
Na gruncie psychologii głębi i krytyki archetypowej, mity są ujmowane jako opowieści o zetknięciu się z archetypami (archetyp: wrodzona część psyche należąca do nieświadomości zbiorowej, wzorzec psychologicznej reakcji na podstawowe sytuacje egzystencjalne, np. narodziny, śmierć, macierzyństwo; wzorce te reprezentowane są przez symbole i obrazy, także przez sekwencje zdarzeń w mitach). Tak, jak baśń opowiada o funkcjonowaniu indywidualnego kompleksu, tak mit jest metaforą dla funkcjonowania archetypu (hasło: mit w: Krytyczny Słownik Analizy Jungowskiej, s. 115-117). Wymiar literaturoznawczy nadała krytyce archetypowej M. Bodkin, skupiająca się głównie na mitach antropogenicznych, związanych z narodzinami i śmiercią; w centrum jej zainteresowań znalazły się emocjonalno-psychologiczne modele gatunków i obrazów literackich oraz ponadindywidualna metaforyka psychologiczna. M. Bodkin zbliżyła pojęcie mitu, symbolu i archetypu, ujmując je jako środki wyrazu z tego samego poziomu artykulacji, tzn. tekstu literackiego.
Mit był początkowy odczytywany na dwa sposoby: 1. - alegoryczny (sofiści i stoicy objaśniali tradycyjne mity jako alegorie praw rozwoju przyrody, prawd moralnych oraz ludzkich emocji i dążeń; 2. symboliczno-filozoficzny - Platon, jako pierwszy, podjął próby badania mitów, poszukując związków między prawdą filozoficzną i religijną; Schelling uznał, że symbolizm stanowi zasadę konstruowania mitologii w ogóle, jest zasadą przedstawienia.
Symbole i symbolika, przekł. zb. red. M. Głowiński, Warszawa 1990.
- P. Wheelwright, Symbol archetypowy: 1. postawa, do jakiej symbol się odwołuje to postawa kontemplacyjna, a nie dyrektywna czy pragmatyczna; 2. symbol odnosi się do tego, co domniemanie jest, nie zaś do tego, co należy czynić; 3. symbol cechuje pewna trwałość, stabilność znaczeń. Trojaka reprezentacja semantyczna (także pozajęzykowa): przedstawienie obrazowe; analogia; wytworzone i utrwalone skojarzenie, np. krzyż czy mandala).
- P. Tillich, Symbol religijny; cechy symbolu: figuratywność, postrzegalność, wrodzona moc, powszechność; symbol ma charakter konieczny i nie może być zastępowalny; symbol religijny reprezentuje to, co bezwarunkowo znajduje się poza sferą pojęciową; symbol nigdy nie może aktualizować ruchu od transcendencji do immanencji w sensie ontologicznym; prawdziwy symbol wskazuje na przedmiot, który nigdy przedmiotem stać się nie może (s. 149).