Reformy Piotra Wielkiego
Po powrocie z rekonesansu zagranicznego Piotr I zainicjował wdrażanie szerokich reform, mających na celu unowocześnienie państwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska, administracji i gospodarki państwa, a także oświaty, kultury i cerkwi. Jednak jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości. Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród, w ogóle brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjalną opłatą. Zaprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp.
Piotr I zreformował armię, przez coroczny obowiązkowy pobór do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie. Wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty. A także zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele. Na czele nowych urzędów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposób absolutyzm carski i centralizację władzy. Budowa nowej stolicy - Sankt Petersburga.
Żywo interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. Utworzył Akademię Nauk. Wprowadził kalendarz juliański w miejsce stosowanego dotychczas w Rosji kalendarza bizantyjskiego, liczonego "od stworzenia świata", zreformował też dotychczasowy alfabet - cyrylicę, tworząc w ten sposób nowe pismo - grażdankę. Podporządkował też państwu cerkiew prawosławną, przez co Rosja przejęła kulturową tradycję Bizancjum.
Nikon (patriarcha Moskwy)
Nikon (ros. Ни́кон), Nikita Minin (ur. 7 maja 1605, zm. 17 sierpnia 1681) - siódmy patriarcha Moskwy i Wszechrusi.
Pochodzenia i kariera duchowna
Jego czasy były bardzo ważnym okresem w historii rosyjskiej cerkwi prawosławnej, a w wyniku reform Nikona doszło w cerkwi do rozłamu - schizmy, zwanej też raskołem. Nikon właściwie nazywał się Nikita Minin i był synem chłopa Miny z okręgu mordwińskiego, urodził się we wsi Wałmanowo (Wieldiemanowo) położonej 100 km od Niżnego Nowogrodu. Ożenił się i został niższym duchownym prawosławnym w 1626 r. Po śmierci trójki swoich dzieci i wstąpieniu żony do klasztoru w 1635 r. Nikita został postrzyżony na mnicha w Sołowieckim Monastyrze i przyjął zakonne imię Nikon. Po jakimś czasie przeszedł do innego klasztoru. położonego na wyspie Kiży na jeziorze Onega. W 1643 r. został wybrany ihumenem (przeorem) Kiżyozierskiego Monastyru. W czasie podróży, której celem była zbiórka pieniędzy na potrzeby klasztoru, Nikon został przedstawiony carowi Aleksemu Michajłowiczowi Romanowowi i wywarł na nim pozytywne wrażenie. Zapewne dlatego w 1646 r. Nikon został powołany archimandrytą (przełożonym) bogatego Monastyru Nowospasskiego w Moskwie. W 1649 r. Nikon został metropolitą Nowogrodu Wielkiego. W 1652 r., po śmierci dotychczasowego patriarchy moskiewskiego - Josif, dzięki poparciu znającego go osobiście samodzierżcy Rosji Nikon zostaje wybrany nowym patriarchą moskiewskim. Będzie nim przez 14 lat (w latach 1652 - 1666).
Reformy
W czasie wielkiego postu w 1653 r. Nikon ogłosił zamiar przeprowadzenia reformy cerkiewnej, która miała za zadanie upodobnić rosyjską cerkiew do innych cerkwi prawosławnych (np. greckiej, serbskiej, bułgarskiej czy ukraińskiej). Chodziło mu o konkretne uporządkowanie wielu spraw z dziedziny obrzędowości i liturgii, jakie na przestrzeni wielu wieków uległy zrożnicowaniu pomiędzy Rosją a pozostałymi krajami prawosławnymi. Chodziło o kilka drobnych różnic : sposób żegnania się (Rosjanie czynili to dwoma palcami a Grecy trzema), słowo Alleluja (Rosjanie podczas Mszy Świetej wymieniali je dwa razy a Grecy trzykrotnie), procesje wokół świątyni (Grecy chodzili zgodnie z ruchami słońca a Rosjanie na odwrót), ilość chlebów (prosfor) używanych podczas Eucharystii (Grecy używali pięciu a Rosjanie siedmiu), sposób wypowiadania imienia Jezus (Rosjanie do tej pory pisali Isus a Grecy Jisus). Nikon był pierwszym Patriarchą Moskwy i Wszechrusi, który podjął się zadania przeprowadzenia reformy cerkiewnej i co najciekawsze uzyskał na początku pełne poparcie cara Aleksego. Nikonowi pomogli w tej reformie mnisi ukraińscy z Epifaniuszem Sławinieckim na czele. Postanowiono dopasować rosyjskie obrzędy do greckich jako do tych właściwych. W 1653 r. zarządzono wprowadzenie trójpalcowego sposobu żegnania się, co wywołało ostre protesty konserwatywnych duchownych z protopopem Awwakumem na czele. Jednak reformy Nikona zatwierdził zwołany w 1654 r. Sobór cerkiewny. Postanowiono też dokonać korekty ksiąg religijnych na podstawie bizantyńskich rękopisów. W 1655 r. wprowadzono poprawiony Mszał (Służebnik) zaś w 1656 r. postanowiono ekskomunikować (wykląć) wszystkich, którzy zachowali stary obrządek. Protestujących przeciwko zmianom (nazwano ich staroobrzędowcami, starowiercami lub raskolnikami) spotkały okrutne kary. Metropolita Kołomny - Paweł zostaje stracony, żona bojara - Eudoksja Morozowa zostaje uwięziona w klasztorze św. Pantelejmona (Pamfiłowski Monastyr) w Borowsku i tam zagłodzona. Władze państwowe i kościelne próbowały za pomocą nieludzkich metod wykorzenić starą wiarę. Wszędzie zapanował okrutny terror. W 1682 r. spalono przywódców opozycji z protopopem Awwakumem na czele, okrutnie zamęczono zakonników przeciwnego reformie Sołowieckiego Monastyru. Prześladowania staroobrzędowców spowodowały ich ucieczkę do odległych zakątków Rosji bądź za granicę. Patriarcha Nikon był podczas reform w całej rozciągłości popierany przez władzę państwową.
Pozbawienie stanowiska i dalsze losy
W 1656 r. we wsi Woskriesjenskoje nad rzeką Istrą niedaleko od Moskwy Nikon wybudował piękny kompleks klasztorny nazwany Nową Jerozolimą (Nowojerusalimski Monastyr). Jednak zbytnia samodzielność Nikona, jego niezależność jako patriarchy coraz bardziej przeszkadzały carowi. Wprowadzenie przez Nikona całkowitego zakazu picia alkoholu rozsierdziło Rosjan. W 1658 r. Nikon "wycofał" się z Kremla do Starodziewiczego Monastyru (obecnie Wozniesjenski Monastyr w Moskwie). Sobór cerkiewny w 1666 r. potwierdził reformy Nikona ale potępił go jako człowieka pełnego pychy i żądnego władzy ziemskiej. Na tymże soborze pozbawiono Nikona godności patriarchy. W grudniu tego samego roku uwięziono Nikona i jako zwykłego mnicha osadzono w położonym na północy Rosji Fierapontowym Monastyrze koło Wołogdy. Po śmierci cara Aleksego Michajłowicza Romanowa w 1676 r. przewieziono Nikona do lżejszego Kiriłło - Biełoozierskiego Monastyru. Stary i schorowany Nikon zmarł w drodze do Jarosławia nad rzeką Kotorośl w dniu 17 sierpnia 1681 r.