Toksyczność rozpuszczalników

Alkohole butylowe

alkohol n-butylowy, jest używany jako rozpuszczal­nik lakierów nitrocelulozowych. Narażenie i zatrucia alkoholami butylowymi występują w przemyśle chemicznym, zwłaszcza podczas ich syntezy, w przemyśle lakierniczym i meblarskim, gdzie mogą być wchłaniane w postaci par.

Losy w organizmie. Alkohole butylowe dobrze wchłaniają się z dróg od­dechowych oraz z przewodu pokarmowego. Biotransformacja n-butanolu prowa­dzi, przez utlenianie, do aldehydu i kwasu masłowego. Sam alkohol oraz jego metabolity wydalane są przez nerki i płuca. Alkohol butylowy drugorzędowy metabolizowany jest do odpowiedniego keto­nu. Podobnie jak pozostałe izomery, alkohol wraz z metabolitami wydalany jest przez nerki i płuca.

Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powoduje depresję oun, następnie śpiączkę oraz zatrzymanie czynności serca.

Zatrucie przewlekłe. Jest to głównie zatrucie przemysłowe, a najczęstszymi objawami są: podrażnienie oczu, zapalenie rogówki oraz podrażnienie błon śluzowych górnych dróg oddechowych. W obrazie krwi obserwuje się rozwijającą się niedokrwistość ze zmniejszeniem liczby krwinek czerwonych i leukopenią. Może dojść do uszkodzenia nerek z białkomoczem.

Działania odległe. Często występuje niewydolność nerkowa z mocznicą.

Metody oceny narażenia. Opierają się na oznaczeniu alkoholu n-butylowego i izobutylowego na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej. Pomoc­niczymi badaniami są badania hematologiczne, ocena czynności wątroby i nerek.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. NDS dla butanolu w miejscu pracy określono na 200 mg/m³. Stężenie toksyczne butanolu we krwi określono na 0,05 g/dm³.

Doustną dawkę śmiertelną (DL,oo) ocenia się na 1,7 g/kg m.c.

PIERWSZA POMOC (alkohol butylowy)

Uwaga: W pierwszej kolejności należy wyprowadzić poszkodowaną osobę ze skażonego alkoholem butylowym środowiska.

Zatrucie inhalacyjne:
1.	Ułożyć poszkodowaną osobę w pozycji leżącej.
2.	W przypadku wystąpienia takiej potrzeby - wykonać sztuczne oddychanie i zapewnić pomoc lekarską.
Zatrucie doustne:
1.	Przepłukać usta. Podać 1-2 szklanki wody do wypicia. U osoby przytomnej wywołać wymioty lub wykonać płukanie żołądka.
2.	Zapewnić spokój, leżenie i ciepło. W razie potrzeby zapewnić pomoc lekarską.
Skażenie oczu:
1.	Przemyć skażone oczy większą ilością letniej wody przez 15 minut, przy wywiniętych powiekach (usunąć przedtem szkła kontaktowe).
2.	W przypadku konieczności zapewnić pomoc okulisty.
Skażenie skóry:
1.	Zdjąć skażone ubranie. Oczyścić mechanicznie skażoną skórę, przemyć dużą ilością wody, a następnie wodą z łagodnym mydłem.
2.	Zasięgnąć porady dermatologa, gdy wystąpi podrażnienie skóry.

Alkohole propylowe

Alkohole propylowe stosowane są w przemyśle farb i lakierów nitrocelulozowych, w przemyśle meblarskim. W przemyśle kos­metycznym do produkcji płynów po goleniu, płynów do nacierań stosuje się alkohol izopropylowy, który może stanowić zagrożenie dla pracowników.

Losy w organizmie. Pary alkoholi propylowych nie stanowią większego zagrożenia w przemyśle. Główną drogą zatrucia tymi al­koholami jest przewód pokarmowy, z którego wchłaniają się dość szybko.

Charakteryzując toksyczność alkoholi propylowych można przyjąć, że są one ok. 2-krotnie bardziej toksyczne od etanolu. Około 15% spożytego (wchłoniętego) alkoholu izopropylowego ulega biotransformacji do acetonu.

Alkohole propylowe są wydalane przez nerki oraz inne narządy, w tym przez płuca, z potem i z kałem. Mechanizm zatrucia alkoholami propylowymi jest podobny do mechanizmu zatrucia etanolem. Pojawia się działanie narkotyczne, kwasica oraz acetonemia.

Zatrucie ostre. Podstawowym objawem zatrucia ostrego alkoholem propylo­wym jest depresja oun. Objawy zatrucia (wziewnego lub doustnego) są zbliżone do etanolu. Występują znaczne i dłużej trwające nudności, krwawe wymioty, bóle brzucha. Towarzyszy im utrata przytomności, depresja oddechowa, zniesienie odruchów oraz skąpomocz, przechodzący następnie w fazę wielomoczu. Opisany obraz zatrucia, wraz ze śpiączką, występuje już przy mniejszym, w porównaniu z etanolem, stężeniu alkoholu propylowego we krwi 1,5—2 g/dm³ (1,5—2%o).

Zatrucie przewlekłe. Ma miejsce głównie w przemyśle. Narażenie na pary alkoholu izopropylowego powoduje podrażnienie oczu, nosa i gardła oraz wy­stępowanie nudności.

Metody oceny narażenia. Opierają się na oznaczeniu stężeń alkoholu n-propylowego i izopropylowego w atmosferze miejsca pracy. Najwygodniejsza i najdokładniejsza jest metoda chromatografii gazowej. Starsza metoda iloś­ciowego oznaczenia alkoholu izopropylowego w płynach biologicznych i powie­trzu oparta jest na utlenianiu alkoholu dwuchromianem potasowym do acetonu i oznaczeniu go spektrofotometrycznie.

Ocenę narażenia uzupełniają badania kliniczne i laboratoryjne: aktywności enzymów wskaźnikowych we krwi, stężenia hemoglobiny, stopnia hemolizy oraz azotu pozabiałkowego w surowicy.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. W przemyśle NDS dla alkoholu propylowe­go określa się na 200 mg/m³. Dopuszczalnych stężeń biologicznych nie wy­znaczono.

PIERWSZA POMOC (alkohol propylowy)

Uwaga: W pierwszej kolejności należy wyprowadzić poszkodowaną osobę ze skażonego alkoholem propylowym środowiska. Położyć na lewy bok. Skontaktować się z lekarzem lub centrum toksykologicznym.

Zatrucie inhalacyjne:
1.	Ułożyć poszkodowaną osobę w pozycji leżącej.
2.	W przypadku wystąpienia takiej potrzeby - wykonać sztuczne oddychanie i zapewnić pomoc lekarską.
Zatrucie doustne:
1.	Przepłukać usta. Podać 1-2 szklanki wody do wypicia. U osoby przytomnej wywołać wymioty lub wykonać płukanie żołądka.
2.	Zapewnić spokój, leżenie i ciepło. W razie potrzeby zapewnić pomoc lekarską.
Skażenie oczu:
1.	Przemyć skażone oczy większą ilością letniej wody przez 15 minut, przy wywiniętych powiekach (usunąć przedtem szkła kontaktowe).
2.	W przypadku konieczności zapewnić pomoc okulisty.
Skażenie skóry:
1.	Zdjąć skażone ubranie. Oczyścić mechanicznie skażoną skórę, przemyć dużą ilością wody, a następnie wodą z łagodnym mydłem.
2.	Zasięgnąć porady dermatologa, gdy wystąpi podrażnienie skóry.

Alkohole amylowe

Alkohole amylowe występują jako (główny składnik oleju fuzlowego, ubocznego produktu przemysłu spirytusowego. Są stosowane jako rozpuszczalniki lakierów, przy produkcji octanu amylu, azotynu amylu, kwasu walerianowego. Używane są jako rozpuszczalnik gum, żywic, nitrocelulozy oraz mas plastycznych.

Zatrucia alkoholem amylowym, na skutek wdychania jego par, powstają w tych gałęziach przemysłu chemicznego, w których jest wytwarzany i stosowany. Dotyczy to przemysłu lakierniczego, przede wszystkim procesów lakierowania natryskowego, gdzie dochodzi do znacznej koncentracji par alkoholu w powietrzu.

Losy w organizmie. Zależą od rodzaju izomeru alkoholu amylowego. Pary alkoholi amylowych wchłaniają się z dróg oddechowych, ciekłe alkohole wchła­niają się z przewodu pokarmowego oraz przez skórę.

Wytworzone ketony wydalają się przez nerki i płuca, a częściowo ulegają dalszym przemianom do kwasów.

Mechanizm działania toksycznego. Alkohole amylowe mają wolny lub bardzo wolny metaboliz­m. Ich długi kontakt z miejscami receptorowymi ujawnia bardzo wyraźne działanie narkotyczne oraz działanie silnie drażniące na błony śluzowe i oczy.

Zatrucie ostre. Rozpoczyna się podrażnieniem oczu oraz górnych dróg od­dechowych, nudnościami, często wymiotami i biegunką. Wydaliny i pot wydzielają woń alkoholu amylowego. Obserwuje się spłycenie oddechu, wystąpienie podwój­nego widzenia, głuchotę i majaczenia. Ciężkie objawy neurologiczne, z utratą świadomości, niewydolnością krążenia i oddychania, poprzedzają zgon.

Zatrucie przewlekłe. Występuje przeważnie w przemyśle, gdzie ma miejsce narażenie na pary alkoholu amylowego. Pary te, nawet w małym stężeniu (0,3—0,5 mg/dm³), wywołują podrażnienie i nieżyty błon śluzowych, zwiększoną pobud­liwość nerwową, bóle i zawroty głowy oraz utratę pamięci. Również często dochodzi do silnego podrażnienia odkrytych części skóry.

Metody oceny narażenia. Sprowadzają się do oznaczenia alkoholu izoamylowe-go na stanowiskach pracy metodą kolorymetryczną lub chromatografii gazowej, która jest także wykorzystywana do oznaczenia alkoholi amylowych w płynach ustrojowych.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. NDS dla alkoholu amylowego i izo-amylowego w miejscu pracy wynosi 100 mg/m³.

Glikole

Glikol etylenowy

Jest stoso­wany jako rozpuszczalnik farb w przemyśle farbiarskim, drukarskim oraz włókien­niczym. Ponadto jest stosowany jako rozpuszczalnik celulozy oraz do produkcji płynów nie zamarzających do chłodnic silników spalinowych. Ma zastosowanie w przemyśle kosmetycznym oraz jako surowiec wyjściowy w produkcji materiałów wybuchowych.

Ze względu na małą lotność pary glikolu etylenowego nie tworzą dużych stężeń w powietrzu, za to w postaci aerozoli oraz w podwyższonej temperaturze mogą powodować znaczne zagrożenia. Zatrucia ostre glikolem powstają niemal wyłącz­nie po wchłonięciu z przewodu pokarmowego.

Losy w organizmie. Glikol etylenowy wchłania się w postaci par i aerozoli z układu oddechowego, a w postaci ciekłej przez skórę, a przede wszystkim z przewodu pokarmowego. W organizmie, w wątrobie jest biotransformowany przez dehydrogenazę alkoholową (ADH), podobnie jak alkohole, do aldehydu, a następnie przez produkty pośrednie utleniany do kwasu szczawiowego i dwu­tlenku węgla. U ludzi w wyniku tej przemiany wydala się z moczem kwas szczawiowy w ilości mniejszej, niż 2% przyjętej dawki glikolu etylenowego.

Powstający dwutlenek węgla wydala się przez płuca, a największy odsetek nie zmienionego glikolu wydala się przez nerki. DL człowieka wynosi ok. 1,4 mg/kg m.c. Glikol etylenowy nie kumuluje się w organizmie, lecz jego metabolity — kwas szczawio­wy i jego sole — gromadzą się w nerkach i mózgu.

Mechanizm działania toksycznego. W przypadku glikolu etylenowego mecha­nizm ten jest wielokierunkowy. Przede wszystkim glikol etylenowy działa nar­kotycznie na oun, wpływa na równowagę kwasowo-zasadową organizmu, prowa­dzi do ciężkiej kwasicy. Kumulacja kwasu szczawiowego i jego soli w kanalikach nerkowych jest przyczyną ciężkiej nefropatii. Szczególną rolę w mechanizmie toksyczności przypisuje się odkładaniu szczawianu wapnia w części proksymalnej kanalików nerkowych, co prowadzi do zmian nekrotycznych nabłonka kanaliko­wego oraz do niewydolności kanalikowej nerek. Zjawisko wystąpienia nefrotoksyczności można znacznie opóźnić, a nawet przeciwdziałać mu, przez podawanie witaminy B₆. Ponieważ glikol etylenowy jest biotransformowany przez układ dehydrogenazy alkoholowej, istnieje możliwość blokowania tej przemiany przez konkurencyjne działanie alkoholu etylowego, co zresztą zostało potwierdzone i wykorzystane w leczeniu klinicznym.

Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powstaje najczęściej po wypiciu 50—100 cm³ glikolu etylenowego. Przeciętnie doustna dawka śmiertelna glikolu wynosi ok. 100 cm³. Objawy zatrucia występują szybko, są zapoczątkowane utratą świadomości, przechodzącą w głęboką śpiączkę, a po kilku godzinach kończą się zgonem z powodu niewydolności oddechowej lub obrzęku płuc.

W przypadkach zatruć ciężkich, oprócz utraty przytomności, występuje brak reakcji źrenic na światło i zniesienie czucia bólu. Pojawia się przyspieszony oddech, suche rzężenie w płucach, przyspieszone tętno oraz głuche tony serca. Zatruciu ostremu towarzyszy zwiększona leukocytoza, znaczne ograniczenie wydzielania moczu, przechodzące w bezmocz i mocznicę. W przypadku przed­łużającej się śpiączki lub drgawek może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie mózgu. Zmniejszenie stężenia wapnia może być przyczyną tężyczki.

Zatrucie przewlekłe. Występuje najczęściej w przypadkach ekspozycji in­halacyjnej. Głównie, wysuwające się na pierwszy plan objawy to: utrata przytom­ności, wymioty, oczopląs oraz limfocytoza. W moczu pojawiają się duże ilości szczawianów, a skąpomocz może wystąpić już w drugiej dobie. Rozwija się charakterystyczna dla glikolu etylenowego nefropatia z wydalaniem z moczem białka, krwinek czerwonych oraz wałeczków.

Metody oceny narażenia. Metody te zostały oparte na oznaczeniu stężenia glikolu etylenowego metodą chromatografii gazowej w powietrzu w miejscu pracy. Metodę chromatografii gazowej wykorzystuje się do oznaczenia stężenia glikolu we krwi oraz w moczu. Uzupełniające są badania kliniczne i laboratoryjne, obejmujące stężenie mocznika we krwi oraz badanie moczu na wydalanie białka, elementów morfotycznych i nabłonków oraz określające wydalanie szczawianów.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. NDS par glikolu etylenowego w miejscu pracy nie zostały opracowane. Dopuszczalne stężenie glikolu w powietrzu atmo­sferycznym dla obszarów chronionych wynosi 0,01 mg/m³, a specjalnie chronio­nych 0,003 mg/m³.

Dawka śmiertelna doustna dla dorosłego człowieka określana jest na ok. 100—150 cm³.

Pierwsza pomoc.

Wywołanie wymiotów ma sens tylko w bardzo wczesnym okresie. Jeżeli pacjent jest przytomny, należy podać do wypicia 150-200 ml 25% alkoholu etylowego. Chorego nieprzytomnego powinno się ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku. W każdym przypadku trzeba natychmiast wezwać lekarza. Leczenie musi przebiegać wyłącznie w warunkach szpitalnych.

Glikol propylenowy

Zastosowanie glikolu propylenowe­go jest dość szerokie, zwłaszcza jako rozpuszczalnika w przemyśle farmaceutycz­nym, kosmetycznym oraz w przemyśle spożywczym jako plastyfikatora. Stosowany jest również jako składnik płynów nie zamarzających w chłodnicach silników spalinowych.

Losy w organizmie. Glikol propylenowy wchłania się w postaci aerozolu i par, a przede wszystkim z przewodu pokarmowego i może stanowić zagrożenie toksyczne. W organizmie człowieka i ssaków jest metabolizowany do mleczanu lub pirogronianu.

Objawy zatrucia. Występują przeważnie po doustnym podaniu glikolu propylenowego lub częstym wchłanianiu jego aerozolu. Głównym objawem jest działanie porażające ośrodki nerwowe, które w miarę upływu czasu powoli ustępuje. Glikol propylenowy jest mało toksyczny, a doustna dawka śmiertelna (DL50) wynosi dla: szczura 32 cm³/kg m.c, królika 18 cm³/kg m.c. i psa 9 cm³/kg m.c. Dla dorosłego człowieka DL₁₀₀ określana jest na ok. 20 g/kg m.c.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. Nie zostały opracowane.

Chlorowane węglowodory alifatyczne

Węglowodory te stanowią dużą grupę związków, spośród których najczęściej używane, jako rozpuszczalniki, to: chloroform (CHC1₃), tetrachlorek węgla (CC1₄) oraz tichloroetylen (C1CH=CC1₂), zwany popularnie Tri.

15.4.1. Chloroform

Trichlorometan,

Stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym, zwłaszcza do chemicznego odtłuszczania aparatury i filtrów, jako rozpuszczalnik związków organicznych, tłuszczów, żywic, lakierów i alkaloidów. Chloroform stosowany był dawniej w medycynie jako środek do wziewnego znieczulenia ogólnego. Do zatrucia dochodzi najczęściej przez wdychanie par chloroformu i bardzo rzadko wskutek wchłaniania przez skórę.

Losy w organizmie. Pary chloroformu wchłaniają się dobrze i szybko z dróg oddechowych, a ciekły chloroform również wchłania się z przewodu pokarmowego i przez skórę. Chloroform w organizmie jest słabo metabolizowany do chlorków, a główna jego część (80—95%) wydala się w stanie nie zmienionym przez płuca. Badania nad metabolitami chloroformu wykazały wprawdzie tworzenie się pewnej ilości chlorków, które są następnie wydalane z moczem, lecz nie wyjaśnia to jego dużej hepatotoksyczności. Toksycznym metabolitem chloroformu może być fosgen (COCl₂). Chloroform wolno wydala się z organizmu i uważa się, że przeważająca jego ilość wydala się w pierwszych 30 min; całkowite wydalanie może trwać 24 h.

Mechanizm działania toksycznego. Chloroform uszkadza przede wszystkim wątrobę, zjawisko to jest nieodwracalne, zagrażające zdrowiu i życiu. Niektórzy uważają, że aktywne metabolity nie tworzą połączeń z DNA, lecz prowadzą do powtarzającej się cytotoksyczności w wyniku długotrwałego, stymulującego mechanizmu regeneracji (odnowy) tkanek.

Zatrucie ostre. Charakteryzuje się podnieceniem, szczególnie silnie wyrażonym u alkoholików, po którym następuje głębokie znieczulenie ogólne. Pojawiają się zmiany przemiany materii, zaburzenia trawienia, którym często towarzyszy żół­taczka, zaburzenia rytmu serca, a w moczu może pojawić się glukoza. Zatrucia ostre zdarzają się w przemyśle farmaceutycznym lub innych zakładach przemysłowych, w których stosowany jest chloroform. Zgon w ostrym zatruciu chloroformem następuje wskutek zatrzymania czynności serca. Stężenie par chloroformu, wywo­łujące znieczulenie ogólne, wynosi 70—80 mg/dm³.

Zatrucie przewlekłe. Występuje u osób mających stały kontakt zawodowy z chloroformem. Po wchłonięciu inhalacyjnym pojawiają się objawy przypominają­ce przewlekłe zatrucie alkoholowe. Występują zaburzenia trawienia, utrata łak­nienia, wymioty, wychudzenie. Objawom tym towarzyszą: pobudliwość, drżenie rąk, zwężenie źrenic, bezsenność, halucynacje oraz zaburzenia psychiczne.

Działania odległe. Skutkiem odległym w przypadku chronicznego zatrucia chloroformem jest uszkodzenie wątroby z żółtaczką, przechodzące przeważnie w marskość.

Metody oceny narażenia. Chloroform na stanowiskach pracy oznacza się metodą kolorymetryczną lub metodą chromatografi gazowej. Ciągłe monitorowa­nie stężenia chloroformu wykonuje się autoanalizatorem przepływowym w pod­czerwieni. W materiale biologicznym chloroform, po uprzednim wyodrębnieniu go przez destylację, oznacza się kolorymetrycznie w reakcji barwnej z pirydyną lub 2-naftolem.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) chloroformu w środowisku pracy wynosi 50 mg/m³. Doustna dawka śmiertelna dla osoby dorosłej wynosi ok. 10 cm³.

PIERWSZA POMOC

Uwaga: W pierwszej kolejności należy wyprowadzić poszkodowana osobę ze skażonego

chloroformem środowiska. Ułożyć na lewym boku z głowa skierowana w dół. Skontaktować się

z lekarzem. Ratujący musza zadbać również o własne bezpieczeństwo.

Zatrucie inhalacyjne:

1. Wyprowadzić poszkodowana osobę na świeże powietrze.

2. Należy podać tlen z 5% dodatkiem ditlenku węgla i zastosować sztuczne oddychanie.

Poszkodowanej osobie podawać środki pobudzające ośrodek oddechowy. Stosowanie

adrenaliny nie jest wskazane. Utrzymywać drożność dróg oddechowych. Okryć kocem.

Zapewnić spokój i ciepło. Zapewnić pomoc lekarska.

Zatrucie doustne:

1. W zatruciach doustnych należy natychmiast wywoływać wymioty, a następnie, po podaniu

wodnej zawiesiny węgla aktywnego, wymioty wywołać ponownie. Jeżeli zatruty jest

przytomny, można przepłukać żołądek wodna zawiesina węgla aktywowanego.

2. Do chwili odtransportowania do szpitala choremu zapewnić spokój, leżenie i ciepło.

Ska3enie oczu:

1. Przemyć skażone oczy większą ilością letniej wody przez 15 minut lub 0,9% roztworem soli

kuchennej (najlepiej wyjałowionej), przy wywiniętych powiekach.

2. W razie potrzeby zapewnić pomoc okulisty.

Ska3enie skóry:

1. Zdjąć skażone ubranie. Oczyścić mechanicznie skażoną skórę, przemyć duża ilością wody, a

następnie woda z łagodnym mydłem.

2. W przypadku gdy podrażnienie skóry nie mija, skonsultować się z lekarzem dermatologiem.

Tetrachlorek węgla

Tetrachlorometan,

Tetrachlorek węgla stosuje się jako środek odtłuszczający, do ekstrakcji tłuszczów z kości zwierzęcych i z wełny owczej. Służy jako detergent w pralniach chemicznych, jako rozpuszczal­nik do żywic, tłuszczów, lakierów, do napełniania gaśnic przeciwpożarowych. Istnieje niebezpieczeństwo powstania fosgenu w czasie zetknięcia się z ogniem. Stosowany był również do niszczenia szkodników roślinnych, a przede wszystkim stonki ziemniaczanej. Możliwości zatrucia występują w ww. dziedzinach przemys­łu i są spowodowane wchłanianiem par tetrachlorku z dróg oddechowych. Rzadko zdarzają się zatrucia w gospodarstwie domowym, laboratoriach lub przy gaszeniu pożaru w pomieszczeniach zamkniętych.

Losy w organizmie. Tetrachlorek węgla w postaci par wchłania się z dróg oddechowych, przez skórę, błony śluzowe, a w postaci ciekłej wchłania się z przewodu pokarmowego i przez skórę. Rozmieszczenie jego w tkankach jest proporcjonalne do zawartych w nich lipidów i dlatego jest łatwo magazynowany w szpiku kostnym, tkance nerwowej oraz w błonach elementów morfotycznych krwi. Tetrachlorek węgla jest słabo metabolizowany w organizmie i w przeważają­cej ilości wydala się w stanie nie zmienionym. Mała część tetrachlorku węgla jest biotransformowana do bardzo aktywnych rodników, którym przypisuje się pod­stawowe działanie hepatotoksyczne.

Tetrachlorek węgla bardzo wolno wydala się z organizmu, jego biologiczny okres półtrwania wynosi ok. 75 dni, główną drogą wydalania są płuca, a śladowe ilości wydalają się z moczem i kałem. Można uznać, że tetrachlorek węgla kumuluje się w tkance tłuszczowej, z której bardzo wolno przenika do krwi.

Mechanizm działania toksycznego. Wiąże się z przenikaniem tetrachlorku węgla przez barierę mózgową, wiązaniu się z tkanką nerwową i wyzwalaniem działania narkotycznego z wszystkimi jego skutkami dla zdrowia i życia.

Inny charakter ma działanie hepatotoksyczne tetrachlorku węgla.

Zatrucie ostre. Może wystąpić przy narażeniu na bardzo duże stężenie tetra­chlorku węgla. Wejście do zbiornika lub cysterny po tetrachlorku węgla, bez maski ochronnej, może w krótkim czasie doprowadzić do utraty przytomności, znie­czulenia ogólnego i zgonu. W dynamice występowania skutków zatrucia ostrego wyróżnia się:

1. Zatrucie ostre z natychmiastowymi objawami narkotycznymi i drażniącymi.

2. Zatrucie późne, występujące w ciągu 12—36 h, z objawami podrażnienia błon śluzowych, oczu, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i bolesnego napię­cia mięśni.

3. Zatrucie późne, występujące w ciągu 2—8 dni, gdy do objawów podanych powyżej dołącza się skaza krwotoczna i toksyczne uszkodzenie nerek. Pojawia się skąpomocz, krwiomocz, podwyższone ciśnienie krwi oraz mocznica.

Przy zatruciu doustnym tetrachlorkiem węgla przeważają objawy uszkodzenia wątroby, biegunka, wymioty, żółtaczka, powiększenie wątroby. Towarzyszy im uszkodzenie nerek. Ze strony układu nerwowego występuje ból głowy, oszołomie­nie, znieczulenie ogólne, poprzedzone często napadami szału. Zaburzenia ze strony układu krążenia, z zadyszką i sinicą, komplikuje często obrzęk i zapalenie płuc. Zgon po zatruciu ostrym może nastąpić natychmiast lub po upływie 2—12 dni.

Zatrucie przewlekłe. Występuje w wyniku wielokrotnego wdychania par tetra­chlorku węgla, nawet w stosunkowo małych stężeniach, powyżej 100 mg/m³. Począt­kowo występuje złe samopoczucie, znużenie, bóle i zawroty głowy, drżenie mięśni, częstomocz, zmniejszenie masy ciała, niedokrwistość, zaburzenia czynności serca, bolesność wątroby, a często także jej powiększenie. Objawom tym towarzyszą za­burzenia ze strony przewodu pokarmowego, nudności, wymioty, biegunka i zaparcie.

Na początku zatrucia pojawia się białkomocz i krwiomocz, przechodzące w późniejszych stadiach w wydalanie wałeczków i komórek nabłonka kanalików nerkowych, świadczące o poważnym uszkodzeniu kłębuszków i kanalików ner­kowych. Do zgonu dochodzi w ciężkich przypadkach uszkodzenia wątroby i nerek, przebiegających z żółtaczką i mocznicą.

Działania odległe. Za działanie odległe w zatruciu tetrachlorkiem węgla należy uznać stłuszczenie wątroby z jej marskością oraz przewlekłe zapalenie nerek.

Metody oceny narażenia. Tetrachlorek węgla na stanowiskach pracy oznacza się metodą kolorymetryczną lub metodą chromatografii gazowej. Bardzo cenny jest stały pomiar stężenia tetrachlorku w powietrzu przy zastosowaniu przepływowego autoanalizatora w podczerwieni.

Spośród wskaźników biologicznych oceny narażenia na tetrachlorek węgla oznacza się stężenie bilirubiny w osoczu, aktywność enzymów wątrobowych (A1AT, AspAT, LDH, GLDH) oraz urobiliny i urobilinogenu w moczu.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. Najwyższe dopuszczalne stężenie dla tetrachlorku węgla wynosi 20 mg/m³ w miejscu pracy. Dawka śmiertelna dla dorosłego człowieka (doustna lub wziewna) wynosi 3—5 cm³.

Pierwsza pomoc:

Niezbędne leki: tlen, parafina płynna.

ZATRUCIE INHALACYJNE

Przytomny

Pierwsza pomoc przedlekarska

Wyprowadzić zatrutego z miejsca narażenia. Zapewnić spokój w pozycji dowolnej. Podawać tlen do oddychania, najlepiej przez maskę. Wezwać lekarza.

Pomoc lekarska

Bóle i zawroty głowy w efekcie narażenia uzasadniają transport do szpitala karetką PR pod nadzorem lekarza ze względu na ryzyko stopniowego nasilania objawów zatrucia.

Nieprzytomny

Pierwsza pomoc przedlekarska

Wynieść zatrutego z miejsca narażenia. Ułożyć w pozycji bocznej ustalonej. Usunąć z jamy ustnej protezy i inne ruchome ciała obce. Odessać przez cewnik strzykawką wydzielinę z nosa i jamy ustnej. Jeżeli zatruty oddycha, podać tlen przez maskę. Jeżeli nie oddycha, zastosować sztuczne oddychanie metodą usta-usta albo aparatem typu AMBU. Założyć stałą drogę dożylną (pielęgniarka). Natychmiast wezwać lekarza.

Pomoc lekarska

Nagła utrata przytomności może mieć inną przyczynę, poza zatruciem czterochlorkiem węgla. Przy zaburzeniach oddychania zaintubować, stosować sztuczne oddychanie aparatem typu AMBU. Kontrolować akcję serca (EKG). Nie podawać adrenaliny i innych amin katecholowych. Transport do szpitala karetką reanimacyjną PR.

SKAŻENIE SKÓRY

Pierwsza pomoc przedlekarska

Zdjąć odzież, zmyć skórę dużą ilością bieżącej letniej wody (z mydłem, jeżeli nie ma zmian).

Pomoc lekarska

Oblanie dużej powierzchni skóry uzasadnia transport do szpitala ze względu na ryzyko wystąpienia objawów zatrucia.

SKAŻENIE OCZU

Pierwsza pomoc przedlekarska

Przemywać dużą ilością chłodnej wody około 15 minut. Poszkodowany może sam wykonać płukanie oczu. Unikać silnego strumienia wody ze względu na ryzyko mechanicznego uszkodzenia rogówki.

Pomoc lekarska

Zapewnić pilną konsultację okulistyczną.

ZATRUCIE DROGĄ POKARMOWĄ

Przytomny

Pierwsza pomoc przedlekarska

Natychmiast po połknięciu (w ciągu 5 minut) poszkodowany powinien sam wywołać wymioty. Później nie prowokować wymiotów. Podać do wypicia 150 ml płynnej parafiny. Nie podawać mleka, tłuszczów i alkoholu. Wezwać lekarza

Pomoc lekarska

Transport do szpitala karetką reanimacyjną PR ze względu na ryzyko nasilania się objawów zatrucia.

Nieprzytomny

Pierwsza pomoc przedlekarska

Postępowanie jak w zatruciu inhalacyjnym

Pomoc lekarska

Postępowanie jak w zatruciu inhalacyjnym.

Trichloroetylen

1,1,2-Trichloroeten,

Dobry rozpuszczalnik tłuszczów, stosowany do prania na sucho, czyszczenia, jako rozpuszczalnik farb, emalii i kauczuku. Również stosowany jako środek owadobójczy i bakteriobójczy, a w medycynie (Trilene) był używany jako środek o działaniu znieczulającym. Zatrucia mogą wystąpić w czasie procesów, w których stosowany jest trichloroetylen, a zwłaszcza w zamkniętych, źle wen­tylowanych pomieszczeniach. Wdychanie par trichloroetylenu prowadzi do przy­zwyczajenia i wystąpienia nałogu.

Losy w organizmie. Trichloroetylen wchłania się, w postaci par, z dróg oddechowych oraz przez skórę. Wchłanianie trichloroetylenu u ludzi w płucach wynosi średnio 60%. Ciekły trichloroetylen wchłania się z przewodu pokar­mowego i również przez skórę. Trichloroetylen rozmieszcza się w tkankach proporcjonalnie do zawartych w nich lipidów. Kumuluje się w tkance tłuszczowej i bardzo wolno przechodzi do krwiobiegu.

Mechanizm działania toksycznego. Najbardziej charakterystycznym działa­niem trichloroetylenu jest depresja oun. Trichloroetylen uszkadza także mięsień sercowy, wątrobę i nerki. Jest to jeden ze związków lipofilnych o olbrzymim powinowactwie do układów bogatych w lipidy oraz łatwo przenikających bariery, błony komórkowe o strukturze lipidowo-białkowej.

Metabolity trichloroetylenu, tj. kwas trichlorooctowy, trichloroetanol, należą do silnych trucizn protoplazmatycznych i enzymatycznych. W wyniku ich działania dochodzi do stłuszczenia komórek wątrobowych i ich marskości oraz uszkodzenia nerek.

Zatrucie ostre. Podstawowym objawem zatrucia ostrego (inhalacyjnego, doust­nego lub przez skórę) jest utrata przytomności. Zależnie od dawki dynamika narastania objawów oraz zmian jest różna. Na początku pojawiają się zawroty i bóle głowy, nudności, wymioty, pobudzenie, drgawki i utrata przytomności. Nieregula­rne tętno wskazuje na zaburzenia rytmu serca. Charakterystycznym następstwem zatrucia trichloroetylenem jest porażenie nerwu trójdzielnego, a zwłaszcza jego włókien czuciowych. Zgon może nastąpić w ciągu kilku godzin po ostrym zatruciu wśród objawów porażenia oddechu i czynności serca.

Zatrucie przewlekłe. W zatruciu przewlekłym (inhalacyjnym, doustnym lub przez skórę) obserwuje się nudności, utratę łaknienia, zmniejszenie masy ciała, zmęczenie, upośledzenie wzroku, bóle nerwowe, stawowe i mięśniowe. Towarzy­szą tym objawom stany padaczkowe. Rozwija się żółtaczka, uszkodzenie wątroby oraz nerek. Działanie na skórę prowadzi do wystąpienia jej stanów zapalnych.

Metody oceny narażenia. Oznaczanie trichloroetylenu na stanowiskach pracy przeprowadza się metodą kolorymetryczną lub metodą chromatografii gazowej, a ciągłe monitorowanie stężenia w powietrzu za pomocą przepływowego auto-analizatora w podczerwieni.

Dodatkowym badaniem jest oznaczanie kwasu trichlorooctowego w moczu oraz ocena czynności wątroby na podstawie klirensu wątrobowego lub aktywności enzymów wątrobowych (AspAT, A1AT, LDH, GLDH) w surowicy krwi.

Stężenia fizjologiczne i toksyczne. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) dla trichloroetylenu w środowisku pracy określono na 50 mg/m³, a w powietrzu obszarów chronionych 0,3 mg/m³ i specjalnie chronionych 0,05 mg/m³. Dawkę śmiertelną dla osób dorosłych (doustną lub wziewną) ocenia się na ok. 5 cm³.

Pierwsza pomoc:

Ogólne wskazówki:

Do minimum ograniczać ekspozycję na pary i mgły produktu. Natychmiast zdjąć zanieczyszczone preparatem ubranie i obuwie.

Kontakt z drogami oddechowymi:

Wyprowadzić poszkodowaną osobę na świeże powietrze, w razie potrzeby podawać tlen i zapewnić pomoc lekarską. Nie wywoływać wymiotów.

Kontakt ze skórą:

Natychmiast zmyć wodą z mydłem i dobrze spłukać. Jeśli podrażnienie nie ustąpi zasięgnąć porady lekarskiej.

Kontakt z oczami:

Oczy z rozchylonymi powiekami płukać pod bieżącą wodą przez kilka minut. Kiedy podrażnienie nie ustanie skonsultować się z lekarzem.

---