UWAGI WSTĘPNE:

Trójkąt samogłoskowy psł:

samogłoski przednie samogłoski tylne

i y

u

ь ъ

e o

ę ą

ĕ a

ъ - jer twardy

ь - jer miękki

ĕ - jać

ě - e krótkie

Trójkąt samogłoskowy dzisiaj:

y u

i

e o

a

„y” całkiem zmieniło wymowę, ĕ zrównało artykulację z e

• wymowa dzisiejsza „y” jest taka od XVI wieku

• w j. polskim na początku prawdopodobnie były jery, ale nie ma żadnego zapisu z jerami, uważa się, że w XII wieku już jerów nie ma,

• w prasłowiańskim było prawo otwartej sylaby, to znaczy wszystkie sylaby musiały się kończyć na samogłoskę, z tego powodu w psł było więcej samogłosek niż dzisiaj.

JERY:

Pozycja słaba:

• zawsze w wygłosie (s - sylaba z pełną samogłoską, j - sylaba z jerem: sssj)

• przed sylabą z pełną samogłoską, (sjsj)

• przed 2 następującymi bezpośrednio po sobie sylabami z jerami (sjjj)

• uwaga: jery słabe oznacza się łuczkiem pod jerem: ^, jery mocne kółeczkiem pod jerem: °

(w skrócie: liczy się sylaby z jerami od końca wyrazu - parzyste są mocne, nieparzyste jery są słabe. Uwaga: gdy pojawi się sylaba pełna, liczenie zaczyna się od nowa:

przykład: wyraz: S S S S S J S J S J S J J J J S

1 1 1 4 3 2 1

1, 3 - jery słabe. 2, 4 - jery mocne

• X wiek - jery zaczynają zanikać

• XI wiek - wokalizacja jerów mocnych

Obecnie e w wyrazie może pochodzić z 3 źródeł:

• może być dziedziczone z e prasłowiańskiego,

• może pochodzić z ĕ - jać,

• może powstać w wyniku wokalizacji jerów (czyli: z jerów)

Wokalizacja:

• wokalizacji podlegają jery w pozycjach mocnych,

• kiedy wokalizuje się jer twardy, to powstaje e,

• kiedy wokalizuje się jer miękki, powstaje e i dodatkowo miękkość wcześniejszej spółgłoski,

• dowodem na wokalizację jest w j.pol. obecność oboczności e:Ø:

przykłady:

sen: snu - e:Ø rekonstrukcja: sen <*sъnъ (pierwszy od końca jer - słaby, drugi - mocny, ten ulegnie wokalizacji). snu<*sъnu (sъn - rdzeń jest taki sam jak w podstawowej formie - tu jedyny jer jest słaby, zaniknie bez śladu)

pies<*pьsъ - żeby odkryć, że po p był jer, sprawdza się czy są oboczności e: Ø. Są: pies:psa. W takim razie po p musiał być jer. To, czy był twardy, czy miękki poznaje się po spółgłosce, która go poprzedza - skoro jest p', musiał być jer miękki.

psa<*pьsa

bez<*bъzъ

bzu<*bъzu

Po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich też był jer miękki!. Te spółgłoski się zachowują jak spółgłoski miękkie typu ś, ź, k' itp.

lew <*lьvъ - uwaga na jer miękki po l (czyli po funkcjonalnie miękkiej

lwa <*lьva

wieś <*vьsь - na końcu musi być jer miękki, bo jest miękkość w „ś”

wsi <*vьsi

sosna <*sosъna

sosen <*sosъnъ

dzień <*dьnь

dnia <*dьna

mech <*mъxъ

mchu <*mъxu

ociec <*otьcь

oćca <*otьca

domek <*domъkъ - przeważnie w zdrobnieniach, w zakończeniu -ek e pochodzi z jeru.

domku <*domъku

len <*lьnъ

lnu <*lьnu

ćma <*tьma

ciem <*tьmъ

szedł <*šьdlъ - po sz jest jer miękki, bo sz jest funkcjonalnie miękkie. A po l jer twardy dlatego, że dzisiaj mamy tam ł. Ł mogło powstać z połączenia l i jeru twardego (l + jer imękki dałoby l)

szła <*šьdla > šdla potem następuje uproszczenie grupy szdl

Wyrażenia przyimkowe przy liczeniu pozycji jerów traktuje się jako całość:

w dzień <*vъ dьnь (podkreślone jery słabe)

we dnie <* vъ dьne (podkreślone jery słabe)

we wsi <* vъ vьsi

ode mnie <*otъ mьne

od niego <* otъ njego

we śnie <* vъ sъne

ze snu <* sъ sъnu

nieregularności w rozwoju jerów:

piesek <*pьsъkъ -powinien powstać „psek”. Nawet istniał taki wyraz w języku polskim. Ale w innych przypadkach było:

pieska <*pьsъka - pieska - i doszło do wyrównania mianownika do przypadków zależnych (wyrównanie analogiczne)(tak samo stało się z wyrazami: szewc, sejm, bochenek)

nieregularność w przyimku ku:

ku <* kъ to jedyny przypadek, że jer twardy się w u przerobił

deszcz <*dъždżь - kiedyś istniała forma deżdż, ale doszło do ubezdźwięcznienia w wygłosie. Mianownik się różnił od pozostałych przypadków, dlatego potem zaczęli tworzyć od formy mianownika inne przypadki.

dżdżu <* dъždżu

sъpadnienia (spadnienia - s - prefiks, zawsze po prefiksie jest jer. Prefiksy się tak rozróżnia, że istnieje wyraz bez prefiksu, tzn. wyskoczyć - wy to prefiks, bo jest skoczyć)

PRZEGŁOS:

• konsekwencją są oboczności `e:'o (e po miękkiej do o po miękkiej spółgłosce) lub `e:'a

• muszą być wspomniane oboczności i musi też dojść do wymiany spółgłoskowej:

• t : ć

• d: dź siodło: siedzieć

• s: ś las: lesie

• z: ź wiozę: wieziesz

• n: ń wianek: wieniec

• r: rz wiara: wierzę

• ł: l ciało: ciele

• przegłos dotyczył prasłowiańskiego ĕ - jać i e

• był przegłos lechicki i przegłos polski

Przegłos lechicki to przejście ĕ w a:

*kvĕtъ>kv'atъ

*kvĕtĕ > kvĕt'ĕ tu przegłos nie zaszedł, bo ĕ znajdowało się przed t zmiękczanym przez ostatnie ĕ

ĕ zmiękcza v w v' i przekształca się w a

• przegłos lechicki objął całą grupę dialektów lechickich, jest wcześniejszy, z początków X wieku;

Przegłos polski to przejście e w o, zachodził tylko w dialektach polskich w X wieku;

las <*lĕsъ

wiozę <*vezą

wianek <*vĕnъkъ

wiara <*vĕra

Przegłos zachodził wcześniej od wokalizacji jerów (wokalizacja w XI wieku) - wiemy to stąd, że e z jeru nie uległo przegłosowi:

pies <*pьsъ - dlatego e nie uległo przegłosowi, bo jest późniejsze niż przegłos.

Przegłos objął też wyrazy zapożyczone:

kościół (łac. castellum, my przejęliśmy to od Czechów od castell) <*kostelъ

kościele <*kostel'ĕ

(tak jest też z wyrazami Piotr, anioł)

Przegłos bywa też nazywany dyspalatalizacją (jest przeciwieństwem palatalizacji). Palatalizacjom ulegały tylnojęzykowe - przesuwało się miejsce artykulacji na przednie. Dyspalatalizacja zmienia miejsce artykulacji samogłoski z przedniej na tylną.

Oboczności nieregularne:

żona - w miejscowniku powinno być o żenie (i tak było do XVII wieku). O w miejscowniku wzięło się z wyrównania. We wszystkich przypadkach było o, a w celowniku i miejscowniku e - doszło do wyrównania tematu w XVII wieku. Tak było z wyrazami: siostra (siestrze), wiosna (wieśnie), oddział (oddziele), kwiaciarnia (kwieciarnia powinno być).

Przegłos rozpoznaje się po obocznościach, ale one nie zawsze występują:

miód - miedzie stąd wiemy, że tu był przegłos, bo o nie mogło być po miękkiej:

miód <* medъ>m'edъ>m'odъ>miood

lód<*ledъ

wyraz z zachowanym e - gołoledź (goły lód)

siano<*sĕno

biorę<*berą

miara<*mĕra

światło <*svĕtlo (svĕtъlo?)

kmiotek <*kmietъkъ>km'otek

widział <*vidĕlъ

ciastko <*tĕstъko

wiadro <*vĕdro - tu nie było jeru, potem powstało e wstawne

cios <*tesъ

wiatr <*vĕtrъ

dziatki <dĕtъki

ciasny <*tĕsnъjь

SONANTY:

• spółgłoski zachowujące się jak samogłoski, były ośrodkiem sylaby

• w praindoeuropejskim było więcej sonantów (oprócz l, l', r, r' jeszcze m i n sonant oznacza się takim kółeczkiem pod literą, jak mocny jer)

• spółgłoski spółotwarte: tylne: r, l; przednie r', l'

• do dziś języki południowosłowiańskie mają sonanty

• sonanty miękkie zachowują się jak samogłoski przednie - palatalizują i zmiękczają spółgłoskę; sonanty twarde nie zmieniają spółgłosek.

W języku polskim zaszła wokalizacja sonantów:

*r>ar zawsze sonant r (z kółeczkiem!) wokalizował się w ar. Rozpoznać go można po tym, że w obrębie jednego morfemu jest grupa ar między 2 spółgłoskami:

*t­rgъ<targ

*r' >ir >er - początkowo w ir, potem ir przekształcało się w er z powodu rozszerzenia artykulacyjnego

*sr'pъ>sirp > sierpień

śmierć: *sъmr'tь> smirć > śmirć >śmierć

serce: *sr'dьce > sirdce > sirce > sierce >serce (dt, potem znika na zasadzie uproszczenia grup spółgłoskowych; pod koniec sierce > serce twarde s pod wpływem czeskim; pozostałość sierce jest w wyrazach „osierdzie”, „miłosierdzie”

*r' > ir > er

*r' > irz > erz np. vr'ba > virzba > wierzba; vr'xъ >virzch > wierzch

bardzo rzadko sonant r' daje ar, np. czarny <*čr'nъjь - po miękkiej spółgłosce, przed n sonant ulega przegłosowi (dyspalatalizacja - przejście przedniej w tylną) - wokalizuje się tak jak sonant twardy - daje ar. Stąd wiadomo, że ar w czarny jest z sonantu miękkiego, że nie mogła istnieć spółgłoska miękka przed twardym sonantem.

Jeśli przed ar jest spółgłoska twarda, to ar pochodzi z sonantu twardego, jeśli przed ar jest spółgłoska miękka, to był tam sonant miękki

ziarno <*zr'no

cierń <*tr'nь >cirń

bark <*brkъ

cierpieć <*tr'pĕti (bezokoliczniki zawsze kończyły się na ti)

karczma <*krčьma

pierzchnąć <*pr'xnąti

Wyjątki:

martwy <*mr'tvъjь (tu zaszedł przegłos) (kiedyś było miartwy)

śmierć

sarna <*sr'na (w stpl było siarna, doszło do przegłosu przed n, potem s stwardniało)

twardy <*tvr'dъjь - doszło do wtórnego stwardnienia:

twierdzić <*tvr'diti

sposób zapamiętania wyjątków: czarna martwa sarna jest twarda

z sonantami l i l' jest tak:

l: Tłumacz mołwił o kiełbasie.

l' : Tłusty żółw pełza w Pilźnie

w wypadku grup łu i eł wystarczy wiedzieć, że pochodziły z sonantu (nieważne, czy z miękkiego czy twardego)

tłumacz <*tlmačь

mołwił <*mlvilъ

kiełbasa <*klbasa

tłusty <*tl'stъjь

żółw <*žl'vь

pełzać <*pl'zati

Pilzno <*pl'zno

słup <*slpъ

podług <*podlgъ

barzo <*brzo

PRZESTAWKA:

• ogólnosłowiańska

• zachodziła po VI wieku, uważa się, że w VII / VIII wieku

• VIII / IX - jeszcze żywa, etap przedpolski

• dotyczy połączeń samogłosek ze spółgłoskami

• ulegają jej grupy ăr, ăl, ěr, ěl (ważne, że to jest krótkie a i krótkie e, nie jać! - dlatego podkreślam, żeby się łatwiej odróżniało od jać) między spółgłoskami

• nie ma przestawki z grupą or, bo w momencie zachodzenia przestawki nie było grupy or, tylko ar z a krótkim

TărT > TroT:

*kărva>krowa (w grupie zachodniosłowiańskiej, w tym w języku polskim. W południowosłowiańskiej następuje wzdłużenie a - powstaje krava, we wschodniosłowiańskich - pełnogłos - korowa)

dodatkowe zjawiska: czasem dochodzi do wzdłużenia zastępczego:

Karl> krolь - jeżeli zanika jer słaby, to dochodzi przed spółgłoską dźwięczną do wzdłużenia poprzedniej samogłoski: krōl> król

*gărdъ > grodъ >gród (w jpol; gradъw pdsł; gorod we wschsł)

grodъ - zajdzie wzdłużenie zastępcze, bo spółgłoska d jest dźwięczna

Formy sprzed przestawki są często wspólne dla wielu języków europejskich. W j. polskim przestawka grupy ăr nie zaszła na Pomorzu (np. Kaszuby)

ăr daje ro albo ró

TălT > TłoT:

gălsъ > głosъ >głos - nie dochodzi do wzdłużenia zastępczego, bo s jest bezdźwięczne

ale może w innych przypadkach dochodzić do wzdłużenia zastępczego:

găldъ >głodъ > głōd > głód

TěrT >Tr'eT > TrzeT (cały czas przypominam, że ě to nie jać, a e krótkie!!). Początkowo przestawia się na Tr'eT, ale dochodzi do zmiękczenia r

*běrgъ> brzeg

*běrza> br'eza> br'oza > brzoza

tu też może zajść wzdłużenie zastępcze:

*pěrdъ > pr'edъ> pr(z)odъ > przód (tu się nałożyły trzy procesy: VIII wiek - przestawka, X wiek - przegłos, XI wiek - zanik jeru i wzdłużenie zastępcze

TělT> Tl'eT (le / lo / ló)

*mělko> mleko

*pělnъ> pl'enъ> plon

błoto <*bălto

drzewo <*děrvo

broda <*bărda

młody <*măldъjь

Nieregularności, wyjątki i inne takie:

• gdy są zapożyczenia z czeskiego (czeski ma przestawkę TělT):

brama: w stpl brona (coś, co broniło dostępu do grodu):

brona <*bărna

Władysław (z czeskiego, forma polska: Włodzisław; to rdzeń z władza, władać - w stpl włodać <*văldati pol.włodać, czeskie władać)

• wyrazy z pełnogłosem: czereśnia (stpl trześnia z ukraińskiego), czereda (trzoda w stpl)

Przestawka oprócz śródgłosu może zachodzić jeszcze w nagłosie (grupy z ăr i ăl):

ărT:

• gdy jest rosnąca intonacja, to ă'rT >raT (intonacja akutowa): *ărmę>ramię

• gdy jest opadająca intonacja (cyrkumfleksowa): ă~rT>roT: *ărbiti > robić

ălT:

• ă'lT> łaT : ălnii>łani>łania

• ă~lT > łoT: *alkъtь>łokieć

dz, dź, dż powinno się też zapisywać fonetycznie, ale mi brakuje takiego symbolu w symbolach :/

forma obecna <*forma najstarsza > forma w procesie ewolucji

ă i nad tym jeszcze `

ă i nad tym ~

tak samo jak w przypadku grupy arT są intonacje

2

Spółgłoski funkcjonalnie miękkie: š, č, ž, dż, c, dz, l !!!!!*

ĕ - jać i e przed spółgłoską twardą przedniojęzykowo-zębową (t, d, s, z, n, r, ł) ulegały przegłosowi!!!

---