KRĘGI ŚRODOWISKOWE W ŻYCIU DZIECKA

W naukach pedagogicznych ważne miejsce zajmuje problem czynników kształtujących człowieka. Wraz z XVII w. przesadnym optymizmem pedagogicznym minęło przeświadczenie, że człowiek jest czystą kartą, którą dopiero zapisuje życie. Prof. Z. Mysłakowski wyodrębnia szereg czynników,, które biorą udział w procesie powstawania człowieka jako jednostki dojrzałej fizycznie, psychicznie i społecznie. Wśród tych czynników wychowanie stanowi tylko jedną grupę, zaś szczególne miejsce wśród nich zajmuje środowisko. Dzieje się tak dlatego, że wszelkie procesy życiowe dziecka - biologiczne, psychiczne i społeczne- przebiegają zawsze w jakimś środowisku i w reakcjach na jego wpływy (bodźce) ujawniają się prawidłowości i nieprawidłowości przebiegu procesów życiowych. W toku badań nad rolą środowiska w wychowaniu ujawniają się różnego typu zagrożenia, stanowiące podstawę działalności opiekuńczo - wychowawczej. Także wychowanie - podstawowy czynnik kształtowania człowieka - odbywa się w określonym środowisku dziecka i zmierza do ukształtowania tego środowiska tak, by sprzyjało działalności wychowawczej.

Środowisko analizować można zależnie od:

charakteru rzeczywistości (przyrodnicze, społeczne, kulturalne);

genezy (pierwotne, naturalne, sztuczne- eksperymentalne);

szybkości przemian (statyczne, dynamiczne);

ze względu na stopień powiązania- odległość (bliższe, dalsze, obiektywne, subiektywne);

ze względu na wychowanie (naturalne, przypadkowe, przejściowe, trudne, łatwe, sprzyjające, niesprzyjające, zorganizowane, niezorganizowane itp.).

Przez środowisko rozumie się najogólniej zespół składników otoczenia, wywierających zauważalny wpływ na jednostkę.

Dla praktyki pedegogicznej przydatne wydaje się wyodrębnienie kręgów środowiskowych nie z punktu widzenia więzi terytorialnej, lecz funkcjonalnej, wiążącej dziecko z określonymi instytucjami, grupami czy organizacjami. Przez krąg środowiskowy rozumieć więc będziemy zespół składników rzeczowych (materialnych) i osobowych (personalnych) oddziałujących na dziecko w ramach określonego układu organizacyjnego.

Wyróżniamy następujące kręgi środowiskowe w życiu dziecka:

1. rodzina,

2. sąsiedztwo lokalne,

3. grupa rówieśnicza nieformalna (krąg koleżeński, paczka, banda),

4. organizacja dziecięca i młodzieżowa,

5. placówka oświatowa: przedszkole, szkoła podstawowa, szkoła średnia, szkoła wyższa,

6. placówka wychowania pozaszkolnego,

7. wczasy (zorganizowany wypoczynek w okresie ferii),

8. instytucje społeczne,

9. placówki kultury i środki masowego przekazu,

10. organizacje społeczne, zawodowe i polityczne,

11. własny dom rodzinny (po założeniu rodziny)

Wśród wymienionych kręgów środowiskowych tylko jeden, a mianowicie rodzina, zachowuje swój wpływ przez cały okres życia, od narodzin do dojrzałości, a pośrednio i na dalsze lata. Pozostałe wkraczają w życie dziecka w odpowiednim czasie i odziałują z różną siłą.

Kręgi środowiskowe różnią się od siebie nie tylko pod względem strukturalnym, tj. składnikami osobowymi i rzeczowymi oraz układem organizacyjnym, lecz także pod względem funkcjonalnym, tj. zakresem i treścią oddziaływania oraz siłą wpływów.

Ponieważ środowisko ma charakter dynamiczny, kręgi środowiskowe nie stanowią zamkniętego układu, podlegają różnym przeobrażeniom, stapiając się z ogólnym rozwojem całego społeczeństwa, całego kraju. Przez kręgi środowiskowe dziecko włącza się stopniowo w życie kraju i nie jest dla społeczeństwa obojętne, jak te kręgi na dziecko oddziałują.

Pierwszym i naturalnym kręgiem środowiskowym, do którego dziecko wchodzi przez sam fakt narodzin jest rodzina. Od narodzin dziecka do jego dojrzałości rodzina ponosi główną odpowiedzialność za zaspokojenie jego potrzeb i wychowanie. Wpływ rodziny rozciąga się na wszystkie strefy życia dziecka i przez rodzinę dziecko wkracza w zasadzie do pozostałych kręgów środowiskowych.

Zakres i siła odziaływania tego naturalnego kręgu środowiskowego nie są jednak niezmienne i przedstawiają się różnie w poszczególnych okresach życia.

W okresie prenatalnym i bezpośrednio po urodzeniu dziecko jest związane przede wszystkim z matką i przez nią oddziałują nań bodżce środowiskowe. Do ukończenia 3 roku życia rodzina jest w zasadzie jedynym środowiskiem wychowawczym, jedynym kręgiem środowiskowym. Głównym zadaniem rodziny jest zapewnienie mu bezpieczeństwa i opieki wychowawczej.

W okresie przedszkolnym rodzina przestaje być jedynym kręgiem środowiskowym, nadal jednak jej rola w zaspokajaniu potrzeb dziecka jest decydująca. Głównym zadaniem wychowawczym w tym okresie powinno być przygotowanie dziecka do szkoły. Placówką oświatową, która ułatwia rodzinie wypełnienie zadań opiekuńczo - wychowawczych tego okresu jest przedszkole.

Na młodszy wiek szkolny (klasy I- III) przypada wejście dziecka do większej liczby kręgów środowiskowych. Głównym zadaniem wychowawczym w tym okresie jest wdrożenie dziecka do racjonalnej pracy nad nauką. Rodzina zyskuje tu sojusznika w postaci szkoły, jednak od sposobu nauki własnej w domu, od opieki rodziców i porozumienia ze szkołą zależy w znacznym stopniu powodzenie szkolne.

W starszym wieku szkolnym (klasy IV- VI) bezpośredni wpływ rodziny staje się mniejszy, gdyż więcej kręgów środowiskowych uzyskuje wpływ na dziecko. Głównym zadaniem wychowawczym staje się prawidłowe przygotowanie do samodzielności, począwszy od wyboru kierunku dalszej nauki, do świadomego wyboru i uczestnictwa w kręgach środowiskowych poza rodziną, a zwłaszcza zachowanie równowagi między wymaganiami, a swobodą. Wpływ szkoły w tym okresie staje się zwykle silniejszy od domu rodzinnego, dlatego niezbędna jest ścisła współpraca rodziny ze szkołą, od której zależą możliwości wychowawczego ukierunkowania udziału dziecka w pozostałych kręgach środowiskowych, zwłaszcza współżycia koleżeńskiego. Wpływ rodziny jako kręgu środowiskowego, choć nadal silny, staje się bardziej pośredni i tak utrzyma się już do osiągnięcia przez dziecko pełnej dojrzałości i całkowitego usamodzielnienia się.

Sądziedztwo wywiera wpływ na dziecko głównie w okresie przedszkolnym i w młodszych latach szkolnych. W kontaktach sąsiedzkich dziecko zaspokaja przede wszystkim potrzebę ruchu, zabawy, liczy się z potrzebami i opinią innych oraz nawiązuje pierwsze kontakty koleżeńskie. Aby sąsiedztwo spełniało rolę wychowawczą wymaga także pewnych zabiegów dorosłych, zwłaszcza w zakresie wyposażenia terenu do zabawy.

Grupa rówieśnicza wpływa na dziecko głównie przez zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi dziećmi w młodszych latach oraz poczucia wartości, dążenia do odgrywania ról społecznych w latach starszych. Od ok. 11 roku życia znaczenie kontaktów koleżeńskich wzrasta, a wpływ grup rówieśniczych staje się nawet silniejszy od bezpośredniego oddziaływania rodziny.

Grupy rówieśnicze różnią się między sobą tak liczbą jak i stopniem zaangażowania - od luźnych kontaktów koleżeńskich, do tak zwanej paczki, czy wreszcie bandy z precyzyjnym niekiedy podziałem ról. Są to tzw. grupy nieformalne, zwykle nieukierunkowane wychowawczo.

Korzystniejsze warunki do wychowawczego ukierunkowania wpływu grup rówieśniczych stwarzają organizacje dziecięce i młodzieżowe, zwłaszcza dobrze pracujące samorządy szkolne, harcerstwo i organizacje ideowo- wychowawcze.

Placówki oświatowe wpływają głównie na rozwój umysłowy i społeczny dziecka, wyposażając je w wiadomości, umiejętności, nawyki potrzebne w przyszłej pracy zawodowej.

W szkole dziecko podejmuje pierwsze poważne obowiązki społeczne, z wykonywania których jest rozliczane, tu kształtują się i umacniają wartości i oceny moralne. Z uwagi na zakres wpływów, szkoła stanowi drugie po rodzinie środowisko wychowawcze.

Placówka wychowania pozaszkolnego jest kręgiem środowiskowym powołanym do zaspokajania różnorodnych zainteresowań i zamiłowań dzieci i młodzieży. Może to być ognisko wychowawcze lub koło zainteresowań przy szkole, dom kultury czy pałac młodzieży, jak również koła sportowe, artystyczne, turystyczne i inne. Placówki te zaspokajają potrzeby estetyczne, kulturalne i poznawcze wspomagając tak pracę szkoły, jak i domu rodzinnego.

Wczasy jako krąg środowiskowy mają na dziecko wpływ raczej epizodyczny, a silniej oddziałują na młodzież. W tym kręgu środowiskowym zaspokajana jest potrzeba wypoczynku.

Wpływ instytucji społecznych na kształtowanie człowieka jest zwykle dość umiarkowany. Stanowią one składniki szerszego środowiska oddziałujące na dziecko raczej epizodycznie. Przez instytucje dziecko poznaje organizację społeczeństwa, które bądź przychodzi dziecku z pomocą (służba zdrowia, komunikacja), bądź czegoś wymaga (służba ruchu policji, instytucje komunalne w miastach).

Placówki kultury i środki masowego przekazu mimo epizodycznego oddziaływania na dziecko wywierają na nie dość silny wpływ. Zaspokajają one głównie potrzeby kulturalne dzieci, chociaż wpływają i na inne strefy życia.

Zakład pracy jest kręgiem środowiskowym, do którego wchodzi człowiek na progu swej dojrzałości i w którym zdobywa nie tylko środki swego utrzymywania, lecz i określoną pozycję społeczną.

Organizacje społeczne wiążą z kolei młodego pracownika z szerszym życiem kraju, zaspokajają rozbudzone wcześniej potrzeby społecznego kontaktu i społecznego działania. Wpływ ich zależy zarówno od osobistego zaangażowania człowieka w pracy organizacji, jak też od jej zawartości wewnętrznej oraz roli w życiu społeczeństwa.

W normalnym rozwoju człowieka przychodzi i moment założenia własnej rodziny. Będzie ona odtąd stanowiła, obok zakładu pracy, drugi główny krąg środowiskowy człowieka dorosłego. W kręgu tym zajmie pozycję wychowawcy - organizatora i rozpocznie mozolny trud przygotowania własnych dzieci do dojrzałego życia.

                                                    Opracowanie: ALINA WRÓBLEWSKA

BIBLIOGRAFIA :

1. Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej; Warszawa 2000

2. Kostrzewski J., Diagnostyka odchyleń od normy u dzieci, młodzieży i dorosłych; Warszawa 1971

*

KRĘGI ŚRODOWISKOWE WG.J.PIETERA
--działalność człowieka na pewnych etapach swojego życia psycho - fizycznego, aktywność jego ogranicza się do pewnych obszarów, kręgi te są stałe, lecz zmienia się intensywność oddziaływania
J.Pieter ze względu na siłę oddziaływania składników wyróżnia środowisko osobiste, miejscowe i okoliczne.
--Rodzina-I - najważniejsze otoczenie, najważniejszy krąg
--środowisko miejscowe: - wychodzi poza rodzinę, poznaje inne, integruje się z nimi: szkoła, podwórko, grupa rówieśnicza środowisko lokalne; -- środowisko okoliczne całe wielkie lub mniejsze miasto, może w nim być wiele środowisk lokalnych.- świat: Internet, wyjazdy środowisko dalekie.
--środowisko okoliczne cale obok środowiska miejscowego lokalnego i osobistego dowolnego tworzy trzeci krąg oddziaływania wychowawczego, o malejącej sile wpływu - od największego znaczenia rodziny w socjologii człowieka do malejącego znacznie kolejnych kręgów wykonawczych.
J.Pieter ze względu na siłę oddziaływania składników wyróżnia środowisko osobiste, miejscowe i okoliczne. Ze względu na sposób powstawania środowiska Ferdynanda Tonnies, wyróżnia środowisko naturalne i środowisko instytucjonalne.
-- koncepcja kręgów środowiskowych J.Piageta zawiera też obraz rozwoju osobniczego przez stałe poszerzanie obszaru swego osobistego kontaktu od rodzicielki do społeczeństwa globalnego. Można określić ten ruch jako spiralę rozwoju.
Człowiek posuwając się po swojej sprali rozwoju nie opuszcza obiektów swojego kontaktu. Posuwają się one razem z nim, jeśli nie fizycznie to jako doświadczenia i pamięć - wpływając na zachowanie i postrzeganie otoczenia. W tym sensie rodzina macierzysta - programuje rodzinę własną człowieka, kultura lokalna uczy nastawienia do kultury globalnej
Drugim warunkiem istnienia więzi w grupie, jakiej szczególnym przypadkiem jest społeczność lokalna, jest łączność psychiczna rodzi się ona na gruncie utożsamiania się i innymi.

Cechy terytorialne, demograficzne, ekonomiczne
1. środowisko miejskie; 2. środowisko wiejskie
- przemiany środowiska przebiegają w 4 obszarach ze względu na właściwości po 1 przestrzenne, ekonomiczne, demograficzne, kulturowo - socjologiczne.
Źródła przemian……………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………….
Kręgi środowiskowe wg J.Pietera:
1. środowisko okoliczne (okolica) - utożsamiane z wielkością powiatu,
2. środowisko miejscowe (lokalne) - utożsamiane z wielkością gminy lub miastem do 25 tys. mieszkańców,
3. Osobiste warunki środowiskowe, podzielone na cztery części:
a) środowisko domowe, b) warunki opieki w środowisku domowym, c) środowisko szkolne,
d) inne warunki środowiska osobistego
--Ze względu na sposób poznawania środowiska F.Tonies wyróżnia: środowisko naturalne wspólnota- typ zbiorowości społecznej, który powstaje sponatnicznie - pierwotne- dominują tu więzi osobiste, związki rodowe, więź sąsiedzka, - środowisko instytucjonalne stowarzyszenie- powstałe świadomie dla realizacji określonych zadań- wtórne.
--Ze względu na cechy terytorialne, demograficzne i ekonomiczne wyróżnia się: - środowiska miejskie i wiejskie
Przemiany środowiska przebiegają w 4 obszarach ze względu na właściwości: - przestrzenne, - ekonomiczne, - demograficzne starzenie się społeczeństwa, - kulturalno - socjologiczne.
-Kręgi środowiskowe wg A. Kamińskiego:
1 rodzina, 2. Szkoła, 3.Osiedle, 4.Zakład pracy, 5. Stowarzyszenia społeczne.

---