15. Zagłada Żydów na kartach literatury polskiej (na podstawie Zdążyć przed panem Bogiem i Weisera Dawidka)
W historii XX wieku można wyróżnić cztery okresy, kiedy wątek Zagłady powraca jako temat literacki. Pierwsze teksty powstawały zaraz po wojnie, kiedy cenzura nie działała jeszcze dobrze (wydaje wtedy np. Borowski). Po roku 1956 cenzura słabnie i także pojawiają się dyskusje o Zagładzie (niektórzy badacze nie uznają tej daty za przełomową). Kolejne fale powrotu tematu Zagłady to lata 70. (po 1968 i nasileniu się antysemityzmu) - powstaje wtedy reportaż Hanny Krall Zdążyć przed panem Bogiem i w drugiej połowie lat 80., kiedy liczba tekstów o Zagładzie jest największa (1985 Sublokatorka H. Krall, 1986 Początek A. Szczypiorskiego i Ocaleni S. Benskiego, 1987 esej Biedni Polacy patrzą na getto J. Błońsiego, Kadysz H. Grynberga, Zagłada P. Szewca, Weiser Dawidek P. Huellego, 1988 Umschlagplatz J. M. Rymkiewicza)
Istnieje także podział na teksty oparte na pamięci (napisane przez ludzi, którzy przeżyli Zagładę), później pamięci (teksty ludzi, którzy przeżyli ją jako dzieci) i postpamięci (teksty pisane przez ludzi, którzy Zagłady nie przeżyli i bazują na pamięci całego społeczeństwa, na tekstach powstałych wcześniej, opowieściach itp.)
Reportaż Hanny Krall jest oparty na wywiadzie z Markiem Edelmanem - Żydem, świadkiem i uczestnikiem powstania w getcie, ocalałym. Zmienia on dotychczasowe widzenie powstania jako wspólnej heroicznej walki Żydów i Polaków. Edelman opowiada o tym, że walka była tylko ucieczką od śmierci w komorze w śmierć świadomie wybraną. Bohaterkami w gettcie były pielęgniarki łamiące nogi zdrowym ludziom, by nie trafili oni do obozów zaglady (oficjalnie pracy, więc musieli być chorzy, niezdolni do pracy) czy kobieta, która oddała swój cyjanek dzieciom. Krall w reportażu przedstawia dwa obrazy śmierci powstańców - ten wyidealizowany, którego symbolem jest śmierść Krystyny Krahelskiej (blondynka, z bronią w dłoni umierająca wśród słoneczników w słońcu - śmierć jasna, piękna, bohaterska) oraz prawdziwy obraz śmierci - w ukryciu, w piwnicach, brudzie, ciemności jak umierała większość ludzi w gettcie - śmierć brzydka, ciemna, brudna, tchórzliwa, poniżająca. Śmierć piękna była przypisywana Polakom, Żydów uważano za podludzi, ich śmierć zawsze była brzydka.
Powstanie w getcie wybuchło z tęsknoty za mitem pięknej, godnej śmierci. Zaszczytnie jest umrzeć z bronią w rękach, w walce, a nie w ukryciu. Edelman w swojej opowieści nie ukrywa tego, że w getcie postępował niemoralnie, wybierał ludzi, których ratował, kórzy mogli się przydać, zostawiał tych, których może także mógłby uratować. Po wojnie został lekarzem nie po to, by dalej pomagać ludziom, a przypadkiem - przyjaciólka zapisała go na medycynę, gdyby nie pomoc przyjaciół nie zdałby roku. Dopiero po czasie zobaczył podobieństwo między ratowaniem ludzi jako lekarz, a wyprowadzaniem ludzi z Umschlagplatzu. Mitem jest obraz heroicznej walki, ale także współpracy Polaków z Żydami. W rzeczywistości Polacy sami nie mieli broni, nie dawali jej Żydom, kazali sobie za nią płacić - podobnie jak za ukrywanie ludzi po aryjskiej stronie. Sceptycznie podchodzili kwestii powstania w gettcie, Żydow uważali za tchórzy niezdolnych do walki.
Taki stereotyp trwał w świadomości przed wojną. Wśród Polaków było wielu antysemitów, o czym pisze Jan Błoński w eseju Biedni Polacy patrzą na getto. Błoński oskarża Polaków o odcinanie się od współwiny za Zagładę, tworzeniu obrazu Polaków wyłącznie jako ofiar, zapominaniu o tym, że brak pomocy to również wina.
Książka Pawła Huellego, Weiser Dawidek reprezentuje już nurt postpamięci, opisuje przemyślenia mężczyzny dotyczące wydarzeń mających miejsce w wakacje 1957 roku w Gdańsku. Akcja powieści rozpoczyna się w Boże Ciało. Bohater-narrator, Heller i jego koledzy naśmiewają się z Dawidka - chłopca, który nie chodzi na religię, ponieważ jest Żydem. Postać Dawidka pojawia się nagle (symbolicznie wyłania się z kadzidlanego dymu) i jest tajemnicza - nikt wiele o nim nie wie. Na skutek zatrucia wód, chłopcy nie mogą oddać się swojej wakacyjnej rozrywce - kąpieli i z tego powodu zaczynają bawić się w wojnę, a także śledzić Weisera i Elkę (dziewczynkę, która uratowała go od pobicia przez chłopców i została jego najbliższą przyjaciółką). Stopniowo Weiser pozwala chłopcom zbliżyć się do siebie, pokazuje im wiele swoich niezwykłych umiejętności (poskromienie pantery w zoo, kolorowe wybuchy, lewitacja). W dniu, gdy ma odbyć się ostatni, najbardziej spektakularny wybuch, Weiser i Elka znikają, a chłopcy oskarżeni są o przyczynienie się do ich śmierci. Śledztwo nie daje rezultatów, Elka odnajduje się po kilku dniach, natomiast Weiser nie, ale sprawa i tak zostaje umorzona.
Heller po latach zastanawia się nad zniknięciem Weisera, odwiedza dawnych znajomych, ale nikt nie jest w stanie powiedzieć mu niczego konkretnego o Dawidku. Wspomnienia z dzieciństwa wydają się być mitologizowane, zacierają się w pamięci. Piotr, jeden z chłopaców zginął wiele lat wcześniej od kuli obserwując zamieszki na ulicy i Heller przychodzi na jego grób „rozmawiać”, ale Piotr nie chce rozmawiać o Weiserze. Elka także unika tematu, odwraca uwagę Hellera uwodząc go. Szymon, ostatni z kolegów, wierzy natomiast, że Weiser miał paranormalne zdolności i o jego sprawie powinno się milczeć. Boi się jego zemsty.
W latach 80. wątek żydowski odnowił się w polskiej literaturze z potrzeby wyznania winy za współudział w Zagładze. Żydzi byli częścią społeczeństwa polskiego przez wieki, nagle zniknęli i dało się odczuć ich brak. Pierwsze powieści o Żydach z lat 80. przywołują widma ludzi, którzy zniknęli. Atmosfera tajemnicy wokół postaci Weisera Dawidka jest zgodna z tą konwencją, Weiser jest takim widmem, które nagle się pojawia i nagle znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Pamięć o Zagładzie zacierała się w zbiorowej pamięci podobnie jak pamięć o wydarzeniach z dzieciństwa, ale równocześnie była to sprawa niewyjaśniona, która nie pozwala o sobie zapomnieć. Powieść Huellego można interpretować jako studium pamięci i zapominania.
W powieści jest wiele symboli - biblijne imiona bohaterów (Paweł, Piotr, Szymon, Dawid), Dawidek był jakby nauczycielem, chłopcy go słuchali; wspólny piknik dzieci można porównać z ostatnią wieczerzą, zniknięcie Dawidka wiązało się z zakończeniem trwającego całe wakacje okresu suszy (zaraz po nim zaczęła się ulewa i odnaleziono Elkę), zniknięcie nagłe, jak rozpłynięcie się w powietrzu (wniebowstąpnienie); symboliczna jest także liczba 7 pojawiająca się często (np. 7 wybuchów). Metaforyczność potęguje atmosterę tajemniczości, oniryczności.
Tytuł - Weiser Dawidek to nazwisko i imię głownego bohatera, ale zapisane w charakterystyczny sposób - najpierw nazwisko, później imię jak w dokumentach, w alfabetycznych spisach (np. aktach policyjnych, spisie zaginionych osób) albo jak w zwyczaju niemieckim, gdzie przedstawiając się najpierw podajemy nazwisko. Weiser po niemiecku znaczy mądry - nawiązanie do wiedzy i usposobienia Dawidka. Imię w zdrobnieniu jest kontrastem - używamy zdrobnień odnosząc się do dzieci, może być częścią wyzwiska (Dawidek Żydek) lub próbą oswojenia kogoś, okazania sympatii.
Powieść Pawła Huellego jest reprezentacyjna dla literatury lat 80., w której podejmowano pierwsze, łagodne próby rozliczenia się z przeszłością, przywołania widm Żydów zabitych w gettach i obozach, wyznania winy za brak reakcji na zbrodnię, przeprosin. Bohater Weisera Dawidka, Heller ciągle wraca do wydarzeń z przeszłości i podejmuje próby rozliczenia się z nią, ale nie udaje mu się to. Pamięć ciągle w nim tkwi, uniemożliwia mu zajęcie się własnym życiem - podobnie pamięć o Zagładzie tkwi w polskiej świadomości zbiorowej i nie możemy o niej zapomnieć, zanim nie rozliczymy sprawy, ale rozliczenie się również jest niemożliwe - przynajmniej nie w tak „łagodny” sposób, bez ujawnienia całej prawdy na temat Holokaustu ze wszystkimi drastycznymi, przerażającymi czy wstydliwymi szczegółami.