!!! ŚREDNIOWIECZE !!!
1. Granice chronologiczne epoki w Europie i w Polsce
Średniowieczem nazywamy epokę historii i kultury europejskiej miedzy czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w.
Początek średniowiecza wiąże się najczęściej z 476 r. n.e. tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio - rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 - upadek cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 -odkrycie Ameryki ). Nazwa epoki wywodzi się od łacińskiego słowa „media tempora” a oznacza ono okres przejściowy pomiędzy antykiem a jego odnowieniem w epoce renesansu.
W Polsce okres ten przypadł na lata 966(chrzest Polski)-przełom XV w.
Średniowiecze dzielimy na trzy główne fazy.
Są to:
Wczesne średniowiecze (V-IX w)
Rozkwit średniowiecza (X-XIII w)
Schyłek średniowiecza(XIV-XV w)
2. Ustrój społeczno - gospodarczy i jego wpływ na charakter kultury i literatury
W wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego, Europa rozpadła się na dwa odrębne kręgi kulturowe: zachodni - na podłożu łacińskim i wschodni - na greckim. Średniowiecze utrwaliło ów podział i dwukierunkowy rozwój kultury chrześcijańskiej. Znalazło to odbicie w odmiennych formach życia kulturalnego oraz w twórczości artystycznej, a w Kościele doprowadziło do rozpadu chrześcijaństwa na prawosławne i katolickie. Część więc krajów europejskich, w tym Polska, przynależy do kultury zachodniej, a reszta do wschodniej. W średniowieczu rozpowszechnił się w Europie ustrój feudalny, który w toku swych przemian rozwojowych przyniósł podział społeczeństw na odrębne stany, różniące się między sobą pozycją społeczną i uprawnieniami, oraz przekształcenie się monarchii wczesnofeudalnych w stanowe. W takich warunkach historycznych rozwinęła się na obszarach łacińskiego chrześcijaństwa, pozostającego w zasięgu kościelnej władzy papieża, ponadnarodowa, uniwersalna kultura średniowiecza. Ten uniwersalizm kultury średniowiecza, stanowiący jej cechę znamienną, przejawiał się przede wszystkim w pojmowaniu świata, w sposobie myślenia, ideach, nauce oraz sztuce i literaturze. Usiłowano zapewnić światu chrześcijańskiemu jednolity charakter i ład przez zharmonizowanie wszystkich elementów. Społeczeństwo pojmowano jako organizm złożony ze stanów pełniących określone funkcje społeczne, a zespolonych według ustalonej hierarchii. Naczelne stany to rycerstwo, przekształcające się w szlachtę, oraz duchowieństwo. Stąd symbolami tej epoki były krzyż i miecz. Temu hierarchicznemu porządkowi społecznemu odpowiadał ustalony porządek moralny, oparty na jednolitej dominującej idei, jaką był teocentryzm. Bogu starano się podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka zgodnie z zasadą: wszystko dla Boga i jego większej chwały oraz dla szczęścia wiecznego po śmierci. Nauka, literatura, sztuka przepojone były pierwiastkami religijnymi i odgrywały zazwyczaj rolę służebną wobec religii i Kościoła. W naukach królowała scholastyka czyli \"filozofia szkolna\", uznająca Biblię oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich, tj. Ojców Kościoła, a także pisma Arystotelesa, za ostateczny autorytet. Zadaniem jej było określanie i udowadnianie prawd wiary na drodze rozumowania zgodnego z zasadami logiki Arystotelesa. Stąd też filozofię uważano za \"służebnicę teologii\". Patronował temu modelowi kultury Kościół, duchowieństwo stanowiło wówczas zdecydowaną większość wśród ludzi wykształconych. Ustawiczny wzrost majątków kościelnych sprawiał, że biskupi czy opaci stawali się potężnymi panamo feudalnymi. Kościół zyskał więc ogromne znaczenie i zabiegał o umocnienie swej wyższości nad instytucjami świeckimi. W tej rywalizacji o władzę i wpływy dochodziło do ostrych zatargów między cesarstwem a papiestwem, między koroną a tiarą. Był to jeden z czołowych konfliktów epoki. Średniowiecze było okresem kontrastów i wielu konfliktów politycznych oraz społecznych. Bogacenie się duchowieństwa, jak również pogarszanie się położenia mieszkańców miast i chłopów na skutek wzrostu ich wyzysku przez stany uprzywilejowane powodowało ruchy religijno - społeczne, skierowane przeciwko istniejącym stosunkom. A na przekór dążnościom uniwersalistycznym zaczęła się rozwijać świadomość narodowa wśród wielu narodów. W sztuce średniowiecznej rozpowszechniły się jednakowe systemy znaków artystycznych, a tym samym jednolite style z niewielkimi tylko odchyleniami w zależności od miejscowych potrzeb oraz warunków. W okresie tym panowały kolejno style: preromański, romański i gotyk, przy czym dwa ostatnie są reprezentatywne dla zachodniej Europy, natomiast dla wschodniej - styl bizantyjski
3. Filozofia, światopogląd człowieka średniowiecza (tomizm, augustynizm, franciszkanizm)
Filozofia średniowieczna
Głównym źródłem myśli filozoficznej w średniowieczu oprócz nauk kościoła, było Pismo Święte. Na jej podstawie wykształciły się trzy główne filozofie. Były to :
augustynizm
tomizm
franciszkanizm.
Augustynizm była to doktryna filozoficzno-teologiczna stworzona przez św.Augustyna .Była to jedna z głównych form filozofii katolickiej przed stworzeniem tomizmu.
Podstawowe cechy augustynizmu to:
1) Bóg jako centralny problem teologii i filozofii, brak fundamentalnych różnic między tymi dwoma dziedzinami wiedzy,
2) Uznanie prymatu Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą,
3) Iluminacja, czyli oświecenie nadnaturalnego pochodzenia jako najdoskonalsza metoda poznania Boga i praw rządzących światem,
4) Przyjęcie istnienia racji zarodkowych (tzw. rationes saminales) jako form kształtujących materię,
5) Aprioryczny(z łaciny-z zaożenia) sposób dowodzenia istnienia Boga,
6) Przypisanie filozofii zadania racjonalizacji prawd objawionych i kształtowania woli człowieka w kierunku właściwego działania,
7) Autorefleksja jako instancja potwierdzająca prawdziwość twierdzeń.
We wczesnym średniowieczu zwolennikami augustynizmu byli m.in. Kasjodor, papież GrzegorzI Wielki, Izydor z Sewilli, Alkuin,Jan Szkot Eriugena. W XI w. Augustynizm rozwinął Anzelm z Aosty. Największy rozkwit augustynizmu przypada na XIII w., kiedy propagowany był przez szkoły franciszkańskie w Oxfordzie i Paryżu. Jego gł. przedstawicielami byli: Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, R.Bacon, R.Grosseteste,św.Bonawertura. Nasycony został w tym czasie silnie elementami arystotelizmu i filozofii arabskiej. Spowodowało to ok. 1270 reakcję w postaci tzw. neoaugustynizmu, reprezentowanego przez Peckhama, Wilhelma z La Mare, Ryszarda z Middletown, Witalisa z Four, Roger z Marston i in., dążącego do oczyszczenia augustynizmu z obcych wpływów.
Dzieje augustynizmu jako systemu filozoficzno-teologicznego kończą się w 1. poł. XIV w., kiedy to jego miejsce zajmuje tomizm, znacznie lepiej odpowiadający ówczesnym potrzebom intelektualnym. Niemniej nawiązywali doń później liczni teologowie, filozofowie i reformatorzy religijni, m.in. Marcin Luter i J.Kalwin, neoplatonicy z M. Ficino, R. Descartes, B. Pascal, H. Bergson, M. Scheler W czasach obecnych wątki augustianizmu widoczne są w chrześcijańskim egzystencjalizmie. Zaznaczył swą obecność także w historiozofii, jako recepcja tezy o istnieniu dwóch podmiotów historii, państw Bożego i ziemskiego, oraz w myśli politycznej, w poglądach akcentujących wyższość władzy duchowej nad świecką. Sam termin augustynizm polityczny wprowadził 1934 H.X. Arquillière, który uznał że gł. tezy augustynizmu filozoficznego i teologicznego stały się punktem wyjścia dla średniowiecznych teoretyków teokracji, próbujących dowieść, że naturalne prawo państwa winno być podporządkowane nadprzyrodzonemu prawu Kościoła.
Kolejną z filozofii jest tomizm.
Tomizm stworzony przez przez św.Tomasza z Akwinu był jedną z głównych doktryn kościoła katolickiego w średniowieczu.
Pierwszy okres rozwoju tomizmu związany był z polemiką z augustianizmem, prowadzoną przez uczniów św. Tomasza (m.in. Idzi Rzymianin, T. Sutton). Gdy cofnięto potępienie poglądów św. Tomasza w 1325, pojawiło się zainteresowanie jego filozofią, czego wyrazem w XV i XVI w. była praca komentatorska Tomasza Kajetana i innych teologów oraz filozofów.
Do wybitnych tomistów należał F. Suarez, odchodzący jednak od podstawowych myśli św. Tomasza. W XIX w. powstała neoscholastyka (m.in. J.L. Balmès, M. Liberatore), nawiązująca zarówno do św. Tomasza, jak i innych autorytetów Kościoła. Po ogłoszeniu przez papieża Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879) rozwinął się neotomizm zawierający w sobie wiele nurtów, m.in.:
1) Tomizm tradycyjny (D. Mercier, T.M. Zigiliara, J. Woroniecki), cechujący się badaniami nad kategorią istnienia, pojętego jako relacja bytu do Boga,
2) Tomizm lowański (E. Mounier, A. Gemelli, K. Kłósak), charakteryzujący się tendencją do łączenia metafizyki z wynikami nauk szczegółowych,
3) Tomizm transcendentalny (J.B. Lotz, B. Lonergan, K.Wojtyła, A.B. Stępień), powiązany z fenomenologią,
4) Tomizm egzystencjalny (J. Maritain, E. Gilson, M.A. Krąpiec, S. Świerzawski), postulujący ścisłe oddzielenie tomizmu od arystotelizmu i badanie kategorii istnienia.
Ostatnim z głównych filozofii średniowiecza był franciszkanizm.
Franciszkanizm stworzony przez św.Franciszka z Asyżu jest to filozofia ukazująca postulat wiary radosnej, prostej, płynącej z głębi serca. Jest także wszechogarniającą miłością do świata i wszelkiego stworzenia. Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa i uważany jest za pierwszego reformatora kościoła katolickiego, ogarniętego wielkim kryzysem. Filozof ten niestety nie pozostawiło po sobie traktatów teologicznych, ale pięknym świadectwem fanciszkanizmu jest powstały w XIV w. we Włoszech zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy („Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”) .Na podstawie życia św.Franiszka stworzono także nurt literacki.Wykorzystuje ona topikę opartą na motywach biografii, twórczości i ikonografii św.Franciszka z Asyżu.Tworzy portret człowieka ubogiego i świętego, głosiciela miłości, pokory, przebaczenia oraz buntownika, który odrzucił bogactwo, wygody, dostatek i wybrał ludzi małych, prostych i ubogich, “Bożego wesołka”, który na przekór średniowiecznej ascezie opiewał radosną chwałę istnienia (Pieśń słoneczna).
4. Wzorce osobowe epoki średniowiecza i ich związek z ideałami epoki. (rycerz, asceta, władca)
Średniowiecze to termin na określenie dziejów w kulturze i historii , obejmujących czasy między starożytnością a nowożytnością . W tej epoce mamy do czynienia z przenikaniem się barbarzyńskich i pogańskich społeczeństw oraz chrześcijańskiej kultury późnego cesarstw rzymskiego . Filozofia średniowieczna podporządkowana została teocentryzmowi , czyniącemu ośrodkiem zainteresowania Boga i życie wieczne . Właściwią filofofię chrześcijańską określa się mianem scholastyki . Typowe wzorce osobowe powstały właśnie w takim klimacie .
Rycerz , święty , kochanek i dobry władca są typowymi bohaerami literatury średniowiecznej .
Ideał rycerza znalazł wyraz przede wszystkim w epice rycerskiej . W literaturze polskiej nie ma dzieła , które można by uznać za charakterystyczne dla tego gatunku . Najpopularniejsze dzieło z "chansons de geste " to "Pieśń o Rolandzie". Skupia ono w sobie cechy najwyżej cenione w epoce średniowiecza . Główny bohater - Roland , odważny aż do szaleństwa , postępuje w zgodzie z kodeksem rycerskim . Jest bezgranicznie oddany ojczyźnie a także damie swojego serca. Gotów jest oddać życie swoje i współtowarzyszy broni za szczęście własnego króla i ojczyzny : "dla swego pana trzeba znosić wszelką niedolę". Posiada wielu przyjaciół .Poza tym podkreślono w utworze dążenie walecznych mężów do osiągnięcia pięknego , wniosłego celu jakim na owe czasy była honorowa i zacięta walka z przeciwnikami wiary . Jako wzorowy chrześcijanin walczy w obronie wiary , aby mieć zapewnione miejsce w raju , co dla zwykłych śmiertelników było dużo trudniejsze do osiągnięcia .Dla podkreślenia pozytywnych cech do akcji wprowadzono postać zdrajcy- Ganeleona .
Drugim wzorcem osobowym występującym tej epoki jest asceta . Człowiek wybierający droge ascezy świadomie rezygnuje z uciech i wygód życia ziemskiego . Umartwia się, a wszystkie cierpienia znosi w pokorze . Czas spędza głównie na modlitwie , by pobożnością osiągnąć szczęście oraz by zdobyć aureolę świętości . Najczęściej uprawianymi gatunkami literatury religijnej są w średniowieczu hagiografie , czyli żywoty świętych i męczenników . Najsławniejszym utworem jest "Legenda o św. Aleksym" . Św. Aleksy pochodzi z książęcej rodziny . Pomimo tego odrzuca dobra doczesne - cały swój dobytek rozdaje biednym . Prowadzi żebracze życie i cierpliwie znosi upokorzenia . Umartwiając swoje ciało pragnie wzmocnić ducha . Po powrocie do domu , nie rozpoznany pracuje jako sługa . Jego wzorcowe życie zostaje po śmierci nagrodzone . Już jego śmierć jest otoczona cudami . Wszystkie dzwony zaczynają bić , a jego ciało ma uzdrowicielską moc .
Ideał kochanka został przedstawiony w utworze "Dzieje Tristiana i Izoldy" . Opisuje on historię Tristiana i jego wielkiej , nieszczęśłiwej miłości - Izoldy. Akcja utworu podporządkowana jest przeznaczeniu . Historia uczucia kończy się tragicznie śmiercią obojga , ale ich miłość wreszcie triumfuje.
Poeci i kronikarze średniowieczni opiewali władców doskonałych . Taki człowiek był obrońcą wiary chrześcijańskiej , władcą mądrym , dobrym , odważnym i sprawiedliwym . Przykładem takigo utworu są kroniki Galla Anonima . Autor tworząc "gesta", czyli opis czynów Bolesława Krzywoustego ukazuje wizerunek władcy idealnego. Bolesław to król rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z poganami ,strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami. Dzięki swoim mężnym walkom zyskuje przydomek " Bolesława , który nie śpi ani w dzień ani w nocy "
W średniowieczu występuje wiele różnych postaw wobec świata i , co najważniejsze Boga , bowiem zawsze jest on uznawany za postać panującą nad światem,a więc człowiek musi się jemu podporządkować .
5. Bogurodzica, Lament świętokrzyski arcydziełami średniowiecznej liryki religijnej (teksty)
* znaczenie historyczne
* analiza języka
"Bogurodzica" jest najwspanialszą i najstarszą polską pienśią religijną. Nie znamy dokładnej daty jej powstania. Jej powstanie wiąże się z okresem pomiędzy wiekiem X i XIV, a najczęściej przyjmuje się pierwszą połowę wieku XIII. Z powstaniem "Bogurodzicy" w X wieku wiąże się legenda, przypisująca jej autorstwo więtemu Wojciechowi. Był on jednak biskupem przybyłym z Czech i prawdopodobnie nie znał dobrze języka polskiego. Autor pieśni jest nieznany, mógł nim być wykształcony mnich średniowieczny. "Bogurodzica jest wzorowana na uroczystych tekstach łacińskich. Nie jest to jednak przekład, ale utwór oryginalny.
Najstarszy zachowany odpis "Bogurodzicy" tzw. Krakowski pierwszy pochodzi z roku 1407. Obejmuje on dwie zwrotki. Pierwsza skierowana jest do Matki Bożej, druga do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Z 1408 roku pochodzi odpis krakowski drugi. Liczy on już 14 zwrotek. Do dwóch pierwszych dołączono pieśni pasyjne (wielkanocne) i pieśni litaniczne skierowane do różnych więtych.
O ogólnonarodowym znaczeniu "Bogurodzicy" świadczy umieszczenie jej we wstępie do Statutu Łaskiego z 1506 roku - także pierwszy drukowany. Statut Łaskiego był zbiorem praw polskich. Z kroniki Jana Długosza dowiadujemy się, że Bogurodzica była śpiewana przed bitwami pod Grunwaldem i Warną. Miała wtedy charakter pieśni patriotycznej. Był to hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów. Bogurodzica straciła swe znaczenie w drugiej połowie wieku XVI. Z zapomnienia wydobył ją nurt poezji patriotycznej XIX wieku (narodowo-wyzwoleńczej). Świadczy o tym między innymi przedruk Bogurodzicy przez Niemcewicza w "Śpiewach historycznych". Nawiązuje do niej także Juliusz Słowacki w hymnie napisanym na wieść o wybuchu powstania listopadowego pt. "Bogurodzica". Do pieśni tej nawiązuje Sienkiewicz w "Krzyżakach" i "Potopie" oraz młodzi poeci okresu okupacji np. Baczyński - "Modlitwa do Bogurodzicy".
Pierwsza strofa to apostrofa do Matki Boskiej, którą autor w imieniu zbiorowości prosi o pozyskanie dla ludzi łaski jej syna - Chrystusa. Druga strofa to apostrofa do Chrystusa. Za pośrednictwem Chrzciciela autor prosi o spełnienie próśb ludzi. Zwrotki przedziela powtarzający się zwrot "Kyrie Eleison".
Kompozycja utworu i jego intelektualny charakter przypomina porządek naukowego traktatu godzącego (zgodnie z wymogami scholastyki) prawa wiary i rozumu. Matka Boga, Dziewica, Pośredniczka jawi się tutaj jako wyposażona w godności przypisane jej dogmatycznie. Dalsze osoby występujące w tekście - Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel - tworzą z Marią więty zespół czterech osób. Jest to liczba symboliczna, odnosi się do czterech cnót (męstwo, sprawiedliwoć, umiarkowanie, roztropność). Liczba ta obok trójki, dziewiątki, dziesiątki, bywała często eksponowana w średniowiecznej sztuce np. z kwadratowych kamieni budowano wczesnośredniowieczne romańskie świątynie.
Jak typowy wiersz średniowieczny "Bogurodzica" jest wierszem rymowo-zdaniowym (asylabicznym). Nie przestrzega jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. Typowy dla utworów średniowiecznych był także ich meliczny charakter, "Bogurodzica" znakomicie nadaje się do śpiewania. Występują rymy wewnętrzne - "Bogurodzica, dziewica" i rymy zewnętrzne - "sławiena, zwolena". Charakterystyczna jest także intonacja rosnąco-opadająca. Wynika ona ze zgodności zdań lub jednorodnych członów zdań z długocią wersu.
W "Bogurodzicy" odnajdujemy wiele starych form językowych, dziś już nie stosownych. Przykładem są zmiany fonetyczne - brak przegłosu, tłumaczony wpływem czeskim, związany z hipotezą autorstwa świętego Wojciecha. Przegłos to dawny proces fonetyczny polegający na przejściu w okrelśonej pozycji "e" w "a" lub "o":
słowiena sławiona
zwolena zwolona
Obecnie nie używane formy trybu rozkazującego: zyszczy, spuci, napełń, słysz. Cechą charakterystyczną jest niezgodność przypadków:
Bogu + rodzica
r.m. lp, C + r.m. lp, D
Zmieniona forma "Bogarodzica" pojawiła się w drugim odpisie krakowskim. W utworze tym występuje wiele archaizmów np.: Gospodzina, Krzciciela, zwolena, Bożyc. Bożycze to forma wołacza od rzeczownika Bożyc (syn Boga). Jest to forma petronimiczna z języka rosyjskiego. Zwrot "Bogiem sławiena" dzisiaj zastępujemy rzeczownikiem z przyimkiem: przez Boga sławiona.