ROZDZIAŁ XXII

ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

1. UWAGI WSTĘPNE

Poglądy szkoły socjologicznej - w zwalczaniu przestępczości istotna roę przyznano karom jak i środkom zabezpieczającym, tzw. Koncepcja dwutorowości. Na bazie takiej koncepcji oparte były wszystkie polskie kodeksy karne z 1932r., 1969, 1997. kodeks karny z 1932r. Obok kar uwzględnił 3 grupy środków zabezpieczających:

1. o charakterze leczniczym - wobec niepoczytalnych i wymagających leczenia odwykowego

2. izolacyjne - wobec wykazujących wstręt do pracy, przestępców zawodowych z nawyknienia i recydywistów

3. o charakterze administracyjnym, np. przepadek przedmiotów.

Owe środki izolacyjne stanowiły przedmiot ostrej krytyki ze względu na nieoznaczoność okresu w nim przebywania oraz ich represyjność nie zostały one z tych względu uwzględnione w kodeksie z 1969r. Kodeks ten przewidywał również3 grupy środków zabezpieczających:

1. lecznicze

2. administracyjne

3. postpenalne (nadzór ochronny i ośrodek przystosowania społecznego) - przewidziane były one dla recydywistów, miały oddziaływać na sprawcę i przystosować go do życia na wolności, ostatecznie zostały one uchylone z ustawą z 23II 1190r o zmianie kodeksu karnego i niektórych innych ustaw.

Kodeks karny z 1997r., obok kar również przewiduje środki zabezpieczające:

1. o charakterze leczniczym

2. o charakterze nieleczniczym (administracyjnym).

Różnice między karami i środkami zabezpieczającymi są istotne:

Kary	Środki zabezpieczające
niezbędne jest przypisanie winy	Nie jest niezbędne
kara jest zależna od stopnia społecznej szkodliwości	Stosowanie środków zabezpieczających nie zawsze jest zależne os stopnia społecznej szkodliwości ale od zagrożenia ze strony sprawcy dla porządku prawnego
istota kary jest dolegliwość	Tutaj dolegliwość jest niezamierzona, choć niekiedy nieunikniona
celem kary jest prewencja, kompensacja i zadośćuczynienie poczucia sprawiedliwości	Celem środków zabezpieczających choć nie jedynym jest zabezpieczenie społeczeństwa przed sprawcą.
Wspólną cechą ich jest to że stanowią reakcję na popełniony przez sprawcę czy zabroniony

1. ŚRODKI O CHARAKTERZE LECZNICZYM

1. umieszczenie sprawcy przestępstwa popełnionego w niepoczytalności w zakładzie psychiatrycznym - art. 94§1. - podstawą takiego umieszczenia obligatoryjnego jest:

• popełnienie czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31§1

• znaczna społeczna szkodliwość

• wysokie prawdopodobieństwo, iż sprawca popełni ponownie czyn zabroniony

wprowadzono tutaj zasadę proporcjonalności pozbawienia wolności związanego z tym środkiem do wagi popełnionego czynu, wymóg „znacznej społecznej szkodliwości” uniemożliwi umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, który popełnia czyn o niższym stopniu społecznej szkodliwości, chociażby stanowił poważne zagrożenie dla porządku prawnego, również owe prawdopodobieństwo ponownego popełnienia może być problemowe. Czas pobytu w takim zakładzie nie został określony - sąd orzeka zwolnienie gdy dalsze jego pozostawanie nie jest konieczne - art. 94§2, jest to uzależnione od stanu zdrowia sprawcy, od oceny czy nadal zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca popełni czyn zabroniony, jeżeli dalsze pozostawanie nie jest konieczne sąd zwalnia sprawcę (obligatoryjnie). Nie tylko brak konieczności stosowania tego środka, ale tez brak określonych danych, które wskazywałyby na istnienie takiej konieczności stwarza obowiązek uchylenia takiego środka. Konsekwencją nie oznaczenia czasu pobytu jest stałe kontrolowanie postępów w leczeniu sprawcy, sprawdzanie czy istnieje konieczność dalszego pozostawania w tym zakładzie, kierownik zakładu zamkniętego zawiadamia sąd o stanie zdrowia, postępach w leczeniu lub terapii, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, a sąd jest zobowiązany nie rzadziej niż co 6 miesięcy wydać postanowienie co dalszego stosowania tego środka. Jeżeli dalsze pozostawanie w tym zakładzie jest niekonieczne wówczas kierownik zawiadamia sąd o tym niezwłocznie, który bezzwłocznie wydaje na ten temat postanowienie co dalszego stosowania na podstawie opinii biegłych psychiatrów u psychologa. Zwolnienie z takiego zakładu dokonuje się na próbę, jeżeli zaistnieją ponownie okoliczności w art. 94§1 lub art. 93 sąd może ponownie umieścić w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, możliwość takiego orzeczenia jest ograniczona 5-letnim okresem, liczonym od zwolnienia z zakładu, nie wyklucza to jednak ponownie umieszczenie po tym okresie, jednak tylko na zasadach ogólnych, czyli jeżeli sprawca ponownie popełni przesłanki wymienione w art. 94§1 i wymogi art. 93 i na tej podstawie zostanie wydanie nowe orzeczenie.

2. umieszczenie sprawcy przestępstwa popełnionego w stanie ograniczonej poczytalności w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze lub rehabilitacyjne - art. 95§1

• sprawca popełnił przestępstwo w stanie ograniczonej poczytalności określonej w art. 31§2

• został za to skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia

sąd może (fakultatywnie) orzec umieszczenie takiego sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się środki lecznicze lub rehabilitacyjne, sprawca odbywa wówczas jednocześnie karę oraz zostaje w zakładzie karnym poddany działaniom środkom leczniczym lub rehabilitacyjnym. Prawidłowe działanie takiego środka zależeć będzie czy będzie istnieć odpowiednia liczba oddziałów leczniczych w zakładach karnych, nie przewiduje się tutaj jakiś szczególnych zakładów karnych, ani żadnych szczególnych systemów wykonywania tego środka. Jeżeli wyniki rehabilitacji lub leczenia okażą się pomyślne, sąd może skazanego na nieprzekraczającą karę pozbawienia wolności 3 lat zwolnić warunkowo - na zasadach określonych w art. 77 - 82 k.k. - bez ograniczeń przewidzianych w art. 78§1 lub 2 k.k. - sprawca może być warunkowo zwolniony bez wskazanych w art. 78§1 lub 2 minimów odbytej kary, dozór jest obowiązkowy, a skazani na karę przekraczającą 3 lata mogą być warunkowo zwolnieni na zasadach ogólnych, bez żadnych przywilejów

3. umieszczenie sprawcy uzależnionego od alkoholu lub innego odurzającego środka w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego - art. 96§1 - umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie leczenia. Podstawą orzeczenia takiego środka jest:

• popełnienie przestępstwa w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego

• wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem

• skazanie sprawcy na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 2 lata, bez warunkowego zawieszenia jej wykonania

• uznanie umieszczenia skazanego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego za niezbędne zgodnie z zasadami art. 93.

Przed orzeczeniem sąd wysłuchuje biegłych psychiatrów i psychologa. Wątpliwości co do skazanych na karę niższą niż 2 lata, czas pobytu w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego nie może trwać krócej niże 3 miesiące i nie dłużej niż 2 lata - art. 96§3. - jest to wymagany okres do odtrucia organizmu. O zwolnieniu z takiego zakładu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia, po zapoznaniu się z opinia prowadzącego leczenie. kierownik zakładu zamkniętego zawiadamia sąd o stanie zdrowia, postępach w leczeniu lub terapii, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, a sąd jest zobowiązany nie rzadziej niż co 6 miesięcy wydać postanowienie co dalszego stosowania tego środka. Możliwe jest wcześniejsze zwolnienie sprawcy zakładu zamkniętego i skierowanie do leczenia w placówkach leczniczo - rehabilitacyjnych - art. 97§1. zwolnienie odbywa się na okres próby, który trwa od 6 miesięcy do 2 lat, obligatoryjnie oddaje się sprawcę pod dozór kuratora, osoby godnej zaufania, stowarzyszeniu, instytucji lub organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Jeżeli w okresie próby lub w ciągu 6 miesięcy po nie zarządzono ponownie umieszczenia w zakładzie zamkniętym to karę uważa się za odbytą. Jeżeli próba jest nieudana, gdy sprawca:

1. uchyla się od poddania się leczeniu lub rehabilitacji albo

2. popełnia przestępstwo, lub

3. narusza rażąco porządek, albo

4. narusza rażąco regulamin placówki leczniczo - rehabilitacyjnej

sąd ma wówczas możliwość albo zarządzić ponownie umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego albo w zakładzie karnym. Okres pobytu w takim zakładzie zostaje zaliczany na poczet kary. Skazany zostaje wcześniej warunkowo zwolniony z pozostałej odbycia kary na zasadach określonych w art. 77-82 jeżeli przemawiają za tym wyniki leczenia oraz przesłanki określone w art. 77. nie dotyczy sprawcy wymagane minimum odbycia kary wymienione w art. 78§1 i 2.

4. przepisów dotyczących środków zabezpieczających o charakterze leczniczym (art.96 - 98) nie stosuje się do sprawców uzależnionych od środków odurzających, wobec nich stosuje się przepisy ustaw z 21 kwietnia 1997r., o przeciwdziałaniu narkomanii - stanowią one lex specialis w stosunku do odpowiednich przepisów k.k. podstawą skazania na podstawie tej ustawy jest skazanie osoby uzależnionej za przestępstwo pozostawiające w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych na karę pozbawienia wolności. Jeżeli sprawcę skazano na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania sąd zobowiązuje sprawcę do poddania się leczeniu, rehabilitacji lub readaptacji w odpowiednim zakładzie. Dozór wówczas jest obowiązkowy. W razie uchylania się w okresie próby od obowiązków leczenia, dozoru lub naruszenia regulaminu zakładu sąd może zarządzić wykonanie zawieszonej akry. Gdy sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności bez jej zawieszenia sąd może orzec umieszczenie sprawcy przed wykonaniem kary w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej, okresu pobytu w takim zakładzie nie określa się z góry, ale nie może być dłuższy niż 2 lata. O zwolnieniu decyduje sąd na podstawie wyników leczenia. Po zakończeniu leczenia sąd decyduje czy orzeczoną karę pozbawienia wolności należy wykonać, czas pobytu w zakładzie zostaje zaliczony na poczet kary, można rozważyć warunkowe zwolnienie z reszty kary, jeśli zostanie spełnione ogólne przesłanki warunkowego zwolnienia.

przy stosowaniu leczniczych środków zabezpieczających w zakładzie zamkniętym obowiązuje ogólna zasada, że stosowanie takiego środka jest możliwe tylko gdy jest związane z jego choroba psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego - art. 93 k.k. warunkiem takiego umieszczenia jest wysłuchanie lekarzy psychiatrów ( co najmniej 2) i psychologa, opinia ta nie jest dla sądu wiążąca, jednak wysłuchanie ich jest obowiązkiem wynikającym z art. 93.

3. ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE O CHARAKTERZE ADMINISTRACYJNYM

1. zakaz prowadzenia pojazdów

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności

3. przepadek

środki te odpowiadają niektórym środkom karnym z art. 39, jednak z uwagi na brak winy albo brak wystarczającego stopnia karygodności czynu czy niepodleganie karze, środki o charakterze administracyjnym nie mogą być orzekane jako środki karne lecz wyłącznie tylko jako zabezpieczające, których celem jest zabezpieczenie społeczeństwa przed naruszającym porządek prawny sprawcą.

Podstawy stosowania w/w środków (art. 99 i 100):

1. dopuszczenie się przez sprawcę czynu zabronionego w stanie niepoczytalności

2. znikoma społeczna szkodliwość czynu

3. warunkowe umorzenie postępowania karnego

4. okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy

każda z tych podstaw uzasadnia stosowanie tych środków.

zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności - jeżeli sprawca dopuszcza się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31§1. jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego - art. 99§1. realne zagrożenie ze strony sprawcy oraz wykazanie że właśnie te zakazy powstrzymać mogą sprawcę przed naruszeniem porządku prawnego. Środki te orzeka się fakultatywnie, chociażby orzeczenie odpowiadających im środków karnych było obligatoryjne. Zakazy te orzeka się bez podania czasu ich trwania, sąd uchyla zakaz jeżeli ustały przyczyny jego orzeczenia - art. 99§2. sąd nie jest w stanie z góry określić kiedy ustaną zakłócenia w psychice sprawcy i kiedy on przestanie zagrażać porządkowi prawnemu, gdy tylko one ustaną sąd uchyla obligatoryjnie orzeczony zakaz.

Przepadek - może być stosowany jako środek zabezpieczający w następujących przypadkach:

1. sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31§1 - art. 99§1

2. społeczna szkodliwość jest znikoma

3. orzeczono warunkowe umorzenie postępowania

4. zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy

każda z tych sytuacji zgodnie z art. 99§1 lub 100 umożliwia orzeczenie przepadku jak środka zabezpieczającego. Brak wystarczającego stopnia społecznej szkodliwości (znikomy) powinien powodować zdaniem niektórych nie tylko rezygnację z sankcji karnej ale także z środków zabezpieczających, zdaniem innych czyn taki nie jest karygodny (nie jest przestępstwem) ale jest czynem zabronionym i pozostaje w sferze zainteresowań prawa karnego.

Art. 100 - przesłanka orzeczenia przepadku - „okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy” - należy odnosić to do zdarzeń materialnoprawnych wymienionych w części szczególnej lub ogólnej lub innych ustawach karnych, wszystkie przypadki „nie podlega karze”, a także przedawnienie karalności, abolicja. Jednak nie ma w tek kwestii zgodności co do tego jak tą przesłankę należy traktować.

Orzeczenie przepadku może realizować różne cele w zależności jaka postać przepadku zostanie orzeczona (przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa; które służyły lub miały służyć popełnieniu przestępstwa, a także korzyści majątkowej jaką osiągnął sprawca. Celem może być nie tylko zabezpieczenie społeczeństwa przed ponownym naruszeniem porządku prawnego ale również zadośćuczynienie społeczeństwu, orzeczenie przepadku jest zawsze fakultatywne i nie jest obwarowane szczególnymi wymogami, ważne jest aby on realizował funkcję ochrony, zabezpieczającą społeczeństwo przed popełnianiem sprawcę kolejnych czynów zabronionych.

1

---