907

Socjologia

Agenda

Poznawcze obrazy społeczeństwa
Pole zdarzeń - konteksty społeczne
Spory filozofów i socjologów
Wyobraźnia socjologiczna

Poznawcze obrazy społeczeństwa

Socjologia to tyle, co nauka o społeczeństwie
Co to jest społeczeństwo?
Wielość odpowiedzi to pytanie…

=POPULACJA:

utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością ludzi, wielością jednostek
Interpretowanie zjawisk społecznych jako aspektów ludzkich organizmów
Zróżnicowanie i skład zbiorowości, mobilność społeczna, współczynniki przyrostu naturalnego
Perspektywa zbyt wąska: socjologia miałaby się zajmować kwestiami demograficznymi; socjologia musi zajmować się tym, co dzieje się między ludźmi

= PROJEKCJA OSOBOWOŚCI

Interpretowanie zjawisk społecznych, działań społecznych - z punktu widzenia ich znaczenia dla jednostek
Motywy, postawy, aspiracje, treści poznawcze, zdolności, tożsamość osób: przedmiot zainteresowania socjologii (i psychologii społecznej)
Podobnie jak w poprzednim przypadku - społeczeństwo nie istnieje jako realny byt - jest tylko wielością/sumą jednostek

=ORGANIZM-SYSTEM

Twórcy socjologii - Auguste Comte, Herbert Spencer - posługiwali się analogią do organizmu.
Organizm biologiczny to nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość: społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny/system
Jednostki łączą się tworząc grupy; grupy wykazują wspólna orientację/orientacje
Społeczeństwo - całość ponadjednostkowa, byt realnie istniejący

=STRUKTURA

Społeczeństwo to relacje między ludźmi
Relacje opisywane są przez role społeczne; rola zawsze jest zorientowana ku innym ludziom, definiuje stosunki z innymi
Role powiązane są z funkcjami, jakie pełnią jednostki w grupie/społeczeństwie
Społeczeństwo można opisać jako sieć relacji między rolami i pozycjami społecznymi; wizja bardzo abstrakcyjna

=KULTURA

kolejne, ogromnie istotne spostrzeżenie zawdzięczamy M. Weberowi i E. Durkheimowi
w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co więcej znaczenie to ma charakter ,,faktu społecznego" narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego, wiążącego, przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją
Społeczeństwo to sieć działań obdarzonych znaczeniem
Źródłem tych znaczeń jest KULTURA

POLE ZDARZEŃ:

porzucenie wizji społeczeństwa jako trwałego, statycznego obiektu
wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: ich płynne, zmienne konfiguracje (migracje ludzi, zmiany pracy, pozycji społecznej, związków z innymi, zawodu społeczeństwo=bezustanny ciąg takich zmian)
zamiast o trwałych formach społecznych zaczęto mówić o ,,figuracjach" (Norbert Elias), zamiast o strukturach - o ,,strukturacji" (Anthony Giddens), zamiast o bytach społecznych - o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa - o ,,stawaniu się" społeczeństwa (Piotr Sztompka)

Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa przestrzeń międzyludzka, w której przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona…
składa się z szeregu rozmaitych kontekstów

Kontekst rodzinny
Kontekst edukacyjny
Kontekst zawodowy
Kontekst religijny
Kontekst polityczny
Kontekst ekonomiczny
Kontekst wymiaru sprawiedliwości
Inne konteksty …

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstów, w których uczestniczy
nieustannie krążymy miedzy różnymi kontekstami
w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco inne ,,społeczeństwo”, inne oczekiwania i reguły gry

Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć:

zdecydować, które są dla nas ważniejsze, a które mniej istotne,
rozpoznać partnerów,
odnieść się do nich we właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe,
przyjąć odpowiednie strategie postępowania,
skutecznie działać

Spory filozofów i socjologów

Długa historia myśli społecznej i krótka historia socjologii jest areną licznych debat i dyskusji…

Spierano się o pięć spraw:

pochodzenie społeczeństwa
społeczną naturę człowieka
przedmiot socjologii
metodę socjologii
rezultaty poznawcze socjologii

Skąd się bierze społeczeństwo?

Dziś na ogół powiada się:

społeczeństwo jest „wytwarzane” przez jednostki we wzajemnych kontaktach, relacjach, interakcjach , stosunkach społecznych

Są jeszcze inne odpowiedzi…
Konfucjanizm: społeczeństwo jest formą świadomości „my”, poczucia wspólnoty. Ludzie z natury są sobie bliscy, zaś oddalają się od siebie dzięki przyzwyczajeniom. Podstawą społeczeństwa są cnoty, takie jak obowiązek, humanitarność, szczerość, umiar. Konfucjusz wierzył w rodzinę i społeczną strukturę, społeczny porządek
Teologiczna koncepcja: zakłada, że człowiek jest dziełem Bożym zaś społeczeństwo jest powstałą z woli opatrzności unią jednostek. Człowiek nie tworzy społeczeństwa
Natura ludzka i umowa społeczna: W Oświeceniu brano za punkt wyjścia „naturę ludzką”, niezależną od społeczeństwa i pierwotną w stosunku do niego. Społeczeństwo jest skutkiem swoistej UMOWY między suwerennymi i odrębnymi jednostkami;
Marksowska koncepcja: ludzie tworzą społeczeństwo dlatego, że przeciwstawiają się przyrodzie, przekształcają ją w procesie pracy. Działając w grupach, mogą łatwiej te zadania realizować. Społeczeństwa, podobnie jak sam człowiek, są wytworem procesu pracy

Człowiek: istota społeczna ?

Co to znaczy „istota społeczna”?

człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował się poza środowiskiem społecznym, w izolacji od innych jednostek.
Przykłady: Kaspar Hauser, dzieci znalezione w dżungli w Indiach (niski poziom rozwoju intelektualnego, brak elementarnych umiejętności)

Człowiek jest produktem stosunków społecznych, jest taki, jakim go społeczeństwo uformowało; człowiek nabiera takich cech, jakie wpaja mu jego środowisko społeczne - wychowujące czy socjalizujące.

człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym” instynkcie nie da się chyba obronić

człowiek jest istotą społeczną w tym sensie, że powinien postępować zgodnie z interesem społecznym. Jednostka jest podporządkowana społeczeństwu i stanowionym przez nie regułom.
W sensie specyficznym - jednostka musi podporządkować się władzy politycznej - ta teza w niektórych doktrynach formułowana była niezwykle ostro

Spory o przedmiot

Czy ostatecznym składnikiem społeczeństwa są poszczególne jednostki, czy raczej całości społeczne: grupy, zbiorowości, sieci stosunków i działań społecznych?
Czy zjawiska społeczne (np. konflikty, zmiany, migracje, mobilność, konkurencja, współpraca) należy wyjaśniać odwołując się do działań jednostek, czy też do praw rządzących całościami społecznymi, w których te zjawiska zachodzą?

INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY

Ostateczne wyjaśnienia wszelkich zjawisk społecznych powinny być formułowane przez odwołanie się do jednostek, ich działań, motywacji, dyspozycji
Inne wyjaśnienia są możliwe, lecz nie mogą być ostateczne

Ograniczenia indywidualizmu: gdzie nie ma zastosowania?

W sytuacjach „probabilistycznych”: losowego wyboru, dokonywanego przez ludzi
W sytuacjach, w których zanika ludzka indywidualność: zachowanie tłumu ogarniętego paniką, w działaniach sekt religijnych, publiczności ogarniętej uwielbieniem dla idola
W wszystkich pozostałych przypadkach indywidualizm metodologiczny zachowuje wartość

Jak można w sposób indywidualistyczny wyjaśniać zjawiska ekonomiczne?

Na przykład przywołując zasadę „zmniejszającej się użyteczności”, która głosi, że …
im mniej jednostka posiada jakiegoś „podzielnego” towaru, tym więcej będzie skłonna zażądać za pewną stałą jego ilość
Zasada ta = klucz do zrozumienia dystrybucji i wymiany

W jaki sposób wyjaśnić to, że jedni ludzie zawsze, inni od czasu do czasu przestrzegają reguł?

Jeśli konformizm wobec norm przynosił nagrodę, jednostka zachowa się konformistycznie także w nowej sytuacji
Jeśli konformizm nie przynosił nagród - jednostki nie będą go praktykować

HOLIZM

Fakty społeczne są są niesprowadzalne do faktów psychologicznych
Fakty społeczne=wszelkie zjawiska, zdarzenia, procesy dotyczące form organizacji społecznej (pozycje i role członków społeczeństwa, instytucje, zwyczaje, ideologie - nie są atrybutami jednostek)
E. Durkheim: ilekroć zjawisko społeczne jest wyjaśniane przez psychologiczne, możemy być pewni, że wyjaśnienie to jest fałszywe

Cechy przypisywane jednostkom przez indywidualistów nie są jednorodne, lecz tworzą kontinuum nasycenia treściami społecznymi:
odruchy: wynikające z konstytucji biologicznej, nieświadome, pozbawione treści społecznych
zachowania sterowane przez świadomość, lecz nie zwrócone ku innym ludziom
zachowania zwrócone ku innym ludziom (współpraca, okazywanie szacunku), wynikające z woli jednostki
zachowania realizujące nakazy norm i wartości (np.. salutowanie w wojsku, spowiedź i zachowanie postu) nie są dziełem jednostek - oznaczają realizację nakazów, wzorów kulturowych

Spory o metodę

Istota sporu:

Czy nauki społeczne powinny posługiwać się takimi samymi metodami, jak przyrodoznawstwo, czy też powinny mieć zupełnie inne metody (swoiste)?
Naturalizm: metody przyrodoznawstwa
Antynaturalizm: metody swoiste

NATURALIZM głosi, że…
Istnieje zasadnicza jedność metodologiczna wszystkich nauk: wszystkie nauki stosują metodę hipotetyczno-dedukcyjną, tzn.
stawiają hipotezy,
wyprowadzają z hipotez przewidywania
sprawdzają te przewidywania w testach empirycznych
socjologia nie różni się od nauk przyrodniczych

ANTYNATURALIZM głosi, że…

Zadanie socjologii polega ujawnianiu znaczenia działań dla podejmujących je ludzi
Składniki znaczenia: motywy „po co?” i „z jakiego powodu?”
Po co? Rekonstrukcja wizji rezultatu
Z jakiego powodu? Wcześniejsze doświadczenia, dyspozycje-postawy, nawyki
METODA: interpretacja świata społecznego z perspektywy działających jednostek, rozumienie działań = wskazanie ich motywów

Spór o rezultaty socjologii

W centrum sporu WARTOŚCI I ICH ROLA W POZNANIU socjologicznym
Zagadnienie wartości ważne w każdej nauce
W naukach społecznych szczególnie ważne: przedmiot badań stanowią inne osoby, podmiot badający tożsamy w istotnym sensie z przedmiotem badanym
Wyniki badań socjologów DOTYCZĄ bezpośrednio ludzi

Aspekty problematyki wartości w poznaniu naukowym:

Czy sądy wartościujące mogą i powinny być uzasadnione naukowo? Czy nauka dostarcza podbudowy dla wartościowania? NIE
Czy sądy wartościujące wpływają/powinny wpływać na naukę (na przebieg czynności badawczych, na uzyskane wyniki)? DO ROZWAŻENIA

Czy wartości mogą/powinny wpływać na naukę?

Jeśli odpowiadamy „TAK”, jesteśmy zwolennikami wartościowania
Jeśli odpowiadamy „NIE”, jesteśmy zwolennikami obiektywizmu

WARTOŚCIOWANIE…

Każde badanie problemów społecznych MUSI pozostawać pod wpływem wartościowań, ocen…

Wartości ingerują najmocniej w następujących fazach badania:

w momencie wyboru problemu badawczego
przy wyborze modeli teoretycznych i pojęć, zbieraniu danych, zapisie obserwacji
przy wyprowadzaniu wniosków praktycznych z badań

Skoro tak, to jedyny sposób na obiektywność = ujawnienie przesłanek wartościujących

Przykłady wartościowania:

interpretowanie wyników w duchu przychylności dla jakiejś opcji ideologicznej (99% twórczości naukowej sowieckich badaczy społecznych)
preferowanie problematyki badań rokujących zysk (w sensie ekonomicznym)
podejmowanie lub nie podejmowanie badań w zależności od spodziewanej reakcji środowiska naukowego, panującej mody, powabu sław naukowych, zaleceń politycznej poprawności itp..

OBIEKTYWIZM…

Wartościowania zewnątrz naukowe (moralne, religijne, ideologiczne) w ŻADNYM RAZIE NIE POWINNY wpływać na wyniki badań naukowych
W nauce dopuszczalne są wyłącznie wartościowania wewnątrznaukowe: reguły uzasadniania hipotez, oceny wartości źródeł, kryteria poprawności sformułowania problemów

Dwa rodzaje sądów wartościujących:

sądy instrumentalne (relatywne), wskazujące na jakiś środek działania jako najskuteczniejszy dla założonych celów
sądy kategoryczne (absolutne), określające jakiś cel jako dobry lub jako lepszy od innych
OBIEKTYWIZM…
Gdy cele są dane, nauka pozwala dobrać najlepsze środki

Jednak…

dla uzasadnienia celów nauka nie wystarcza
nauka może powiedzieć, jaką drogą powinniśmy iść, lecz nie może powiedzieć, dokąd powinniśmy zmierzać

Wyobraźnia socjologiczna…

To dostrzeganie, ze wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim - jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez sprawcze podmioty społeczne, czy to jednostki, czy zbiorowości
socjologiczna wyobraźnia przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi, prowidencjalizmowi, czyli poglądom odmawiającym człowiekowi prawa do projektowania i realizowania własnej przyszłości

to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się woluntaryzmowi
to rozpoznanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji, która w różny sposób wpływa na działania współczesnych
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi
to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej zmienności, nieustannym procesie stawania się.
W ten sposób socjologiczna wyobraźnia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt widzenia
to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie społeczne
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.

Czym jest dziś socjologia?

jest to nauka o ludziach

działających w polu wzajemnych relacji (w ,,przestrzeni międzyludzkiej"),

którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymują ,,życie społeczne"),
a utrwalone, często niezamierzone, efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe dla kolejnych pokoleń

Zbiorowości i grupy społeczne

2010

Agenda

1.Cechy grupotwórcze

2. Odmiany zbiorowości ludzkich

3. Więź moralna: treść, zasięg i patologia więzi moralnej

3. Grupa i organizacja społeczna

4. Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

5. Subiektywne kryteria klasyfikacji

6. Syntetyczne typologie grup

7. Zbiorowości terytorialne

Cechy grupotwórcze

Pojęcie grupy - jedna z fundamentalnych kategorii socjologii (inne: kultura, instytucja, rola, pozycja-status, konflikt, struktura społeczna)
Związana z realizmem ontologicznym, metaforą organiczną i systemowym obrazem świata społecznego (grupy jako elementy społeczeństwa)

Jakie cechy przysługujące jednostkom przyciągają uwagę socjologów?

a) czy te, które upodobniają do siebie wszystkich ludzi?

b) cechy właściwe tylko jednostkom: osobowość, nawyki i dziwactwa właściwe komuś, swoiste właściwości ciała i umysłu?

c) cechy, które jednostka dzieli z pewną liczbą niektórych innych ludzi (nie z wszystkimi) sprawiają one, że do jednych ludzi jesteśmy podobni, od innych się różnimy. Te cechy interesują socjologów. Te cechy sprawiają, że wielość ludzi dzieli się na mniejsze zbiorowości.

Odmiany zbiorowości społecznych

Cechy różniące i zarazem upodobniające do siebie różnych ludzi mogą stawać się podstawą wyodrębniania wielu zbiorowości:

populacja = wielość jednostek
zbiór statystyczny = zbiorowość wyróżniona ze względu na jakąś (w zasadzie dowolną) cechę (np. bycie blondynem)
kategoria socjologiczna: zbiorowość wyróżniona ze względu na kryterium socjologicznie istotne (wykształcenie, dochód, wiek, zawód - te cechy mogą stawać się podstawą podstawą postrzegania wspólnoty interesów)
kategoria społeczna: powstaje wtedy, gdy ludzie zdają sobie sprawę z podobieństwa posiadanych cech, kiedy na to podobieństwo kierują uwagę i czynią z niego podstawę postrzegania siebie jako wspólnoty (subiektywna więź społeczna)

Kategoria społeczna nie jest jeszcze grupą, lecz zapowiada powstanie grupy

Więź moralna

Kategoria społeczna może stać się grupą, jeśli pojawi się w niej rozwinięta postać więzi subiektywnej - więź MORALNA
Więź moralna = szczególna relacja do innych ludzi, objętych określeniem „MY”
Sprawy ludzi objętych nazwą „MY” żywo nas obchodzą, reagujemy na to, co przydarza się innym, zaliczonym do tej kategorii, sami też czegoś od nich oczekujemy...

Składniki więzi moralnej:

zaufanie: oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas
lojalność: powinność nienaruszania zaufania, jakim darzą nas inni
solidarność: troska o sprawy innych , gotowość do altruizmu, poświęcania się (nawet wtedy, gdy nie jest to dla nas wygodne)

Intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne...
bywa, że ulega ona ogromnemu wzmocnieniu
bywa, że ulega osłabieniu czy wręcz atrofii

Co o tym decyduje?

Zasięg i siła więzi moralnej rośnie, gdy cała zbiorowość doświadcza zagrożenia (wojna, klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, represjonowane mniejszości)
członkowie zbiorowości rozszerzają wówczas zakres osób, wobec których czują się lojalni, z którymi są solidarni, których darzą zaufaniem

Jeśli jednak....

zagrożenia mają charakter indywidualny, tzn. gdy jednostki czują się zagrożone lecz nie zbiorowość, (brutalna konkurencja między jednostkami, rosnące ryzyko działań jednostkowych)...
wówczas zakres więzi moralnej ulega znacznemu zawężeniu lub nawet całkowitej atrofii

bellum omnium contra omnes...

Wskaźniki atrofii więzi moralnej:

kultura cynizmu: podejrzliwość, doszukiwanie się spisków, pułapek, przypisywanie innym niecnych zamiarów
kultura manipulacji: przyzwolenie na wykorzystywanie innych, oszukiwanie, cwaniactwo jako miernik własnej zaradności
kultura obojętności: egoizm, zanik wrażliwości na cierpienie innych
W skrajnych przypadkach zakres więzi moralnej ulega zawężeniu do nielicznego grona osób - członków rodziny, najbliższych przyjaciół, także niejawnych klik, koterii
W takich warunkach podejrzliwość może przekształcać się w najzupełniej „materialne” spiski, machinacje, oszustwa
Jeśli jednak nic takiego się nie zdarza i więź subiektywna rozwija się do dojrzałej więzi moralnej...

Grupa społeczna

...Wówczas kategoria socjologiczna przekształca się w grupę społeczną...
dla powstania grupy potrzeba co najmniej dwóch jednostek
potrzeba także, by te jednostki podejmowały wobec siebie działania, były w stałych interakcjach, realizowały jakieś wspólne cele jeśli tak jest między jednostkami pojawia się WIĘŹ BEHAWIORALNA

Organizacja społeczna

Grupa z kolei może przekształcić się w organizację społeczną jeśli...
pojawi się w niej wspólny cel, podział pracy, wyraźnie zdefiniowane normy regulujące relacje między członkami,, statut-regulamin unormowane, uregulowane stosunki społeczne

Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

Uniwersum grup społecznych jest bardzo bogate - obejmuje wielka ich różnorodność
Pojawia się potrzeba klasyfikacji i typologii
Podstawą tych podziałów grup stają się trzy typy kryteriów:

a) obiektywne

b) subiektywne

c) syntetyczne

Sześć kryteriów...

liczebność
trwałość
sposób rekrutacji
intensywność uczestnictwa
korzyści z członkostwa
formalizacja

Subiektywne kryteria

Chodzi o psychologiczna relację jednostki do grupy

subiektywna identyfikacja z grupą, do której się należy:

akceptowana lub odrzucana grupa członkostwa

znaczenie grupy, do której nie należymy:

negatywne grupy odniesienia, pozytywne grupy odniesienia

Syntetyczne kryteria...

Poprzednie klasyfikacje opierały się na pojedynczych cechach (obiektywnych lub subiektywnych)
W socjologii są jeszcze kryteria syntetyczne: zespoły cech branych równocześnie pod uwagę w opisie grupy
Pozwalają one wyróżnić...

Grupy pierwotne: niewielkie, nieformalne, wymagają intensywnego uczestnictwa, dość trwałe (np. rodzina), sprawują ściślejszą kontrolę nad uczestnikami. Grupy te (rodzina, grupa rówieśnicza) wywierają najsilniejszy wpływ socjalizujący
Grupy wtórne: pojawiają się później w doświadczeniu i biografiach jednostek; są większe, sformalizowane, zachowują anonimowość jednostek. Jeśli nie są totalitarne - nie sprawują ścisłej kontroli nad zachowaniami uczestników. Przykłady: przedsiębiorstwa, środowiska zawodowe, urzędy
Wspólnoty: tradycyjne społeczności rodowe, plemienne, wioskowe; cechowała je wysoka spójność i integracja, zgodne wartości i przekonania; silna lojalność wobec wodzów czy przywódców a także wobec innych członków wspólnoty
Stowarzyszenia: charakteryzują współczesne społeczeństwo; sformalizowane, nastawione na wyraźnie określone cele, z wyraźnie określonym podziałem pracy i obowiązków, traktowane przez uczestników instrumentalnie

Zbiorowości terytorialne

Terytorium jest podstawą skupienia społecznego, jest jego zasadniczym czynnikiem,
Terytorium jest strefą przestrzennej „wyłączności”, obszarem, na którym zbiorowość zaspokaja większość lub (dawniej) wszystkie swoje potrzeby

Typy zbiorowości terytorialnych:

greckie polis: charakteryzował "pełny" charakter - stanowiła miejsce zaspokajania wszystkich ludzkich potrzeb; miejskie i wiejskie części polis,
civitas (J. Bodin): stanowiły jednolitość zwyczajów, obyczajów i instytucji. Odzwierciedlały strukturę feudalnego świata, będącego światem zbiorowości terytorialnych (księstwa, hrabstwa, prowincje będących podstawowymi członami organizacji społecznej i politycznej).
obecnie zbiorowości terytorialne to państwa jako zbiorowości obywateli i prawni ustanowione struktury władzy na jakimś terytorium

Społeczności lokalne

Społeczność lokalna jest częścią szerszej zbiorowości terytorialnej.
To ludzie związani miejscem zamieszkania z określoną miejscowością, osiedlem.
Odznacza się relatywnie wysokim stopniem społecznej integracji

Cechy charakterystyczne społeczności lokalnych:

terytorium: przestrzenne ograniczenie, obszar wydzielony jest administracyjnie lub naturalnie,
wielkość (ograniczona do stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców - od kilkudziesięciu do kilkunastu tysięcy mieszkańców),
względna izolacja
homogeniczność zbiorowości (etniczna, zawodowa, kulturowa, społeczna, źródeł utrzymania)
silna kontrola społeczna (sąsiedzka),
lokalne autorytety
emocjonalny stosunek do terytorium

Przykłady społeczności lokalnych...

Społeczność wioskowa: zdaje się zanikać, charakter reliktowy
Małe miasto: pośrednia struktura między wsią i dużymi aglomeracjami; w niektórych regionach renesans małych miast i wzrost ich znaczenia (turystyka, miejsce osiedlania się ludzi zamożnych, miejsce ważnych spotkań i konferencji: Davos, inne kurorty w Alpach czy Tatrach, Carcasonne, w Polsce: Sandomierz, Kazimierz Dolny)

Struktura społeczna

2010

Agenda

Pojęcie struktury społecznej
Wizje struktury społecznej: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne
Teorie klas w socjologii: Marks, Weber, Burnham, Dżilas, Eco

Struktura …

Termin zapożyczony ze świata przestrzennego: struktura w znaczeniu dosłownym to przestrzenny układ elementów (np.. budynek to rozmieszczenie elementów pełniących rózne funkcje z punktu widzenia celów budowli; dach chroni przed deszczem, ściany wspierają dach itp..)
Francuscy badacze używają w stosunku do tego przestrzennego rozumienia struktury słowa „forma”, amerykańscy - „ekologia społeczna”
W sensie metaforycznym to system relacji interpretowanych w przenośni, na wzór dystansów przestrzennych (np. dzieci są „bliżej” ojca niż kuzyna, obywatele odwiedzanych krajów „dalej” niż rodacy, bogaci „wyżej” niż biedni itp..)
Oczywiście - w każdym z tych przykładów określenia „bliżej” czy „dalej” nie oznaczają fizycznie rozumianych odległości, lecz pewne relacje społeczne

Struktura = rozmieszczenie elementów składowych i relacje między nimi, charakteryzujące jakąś całość (układ)
Badanie struktury oznacza:

konieczność ustalenia, jakie składniki tworzą „całość”
koniecznośc ustalenia relacji między składnikami

Struktura - wizje dychotomiczne

U podstaw leży metafora „przestrzenna”: społeczeństwo to zespół ludzi, z których jedni są na górze, inni na dole
Są tylko dwa segmenty społeczeństwa - nie więcej (dlatego dychotomia, podział dwudzielczy
To jest bardzo stary obraz struktury społecznej, spotykany w wielu kulturach, niemal narzucający się jako oczywistość

Kulturowe manifestacje wzji dychotomicznych:

biblijna opowieść o Chamie
hinduski mit wyjaśniający pochodzenie kast (bramini, kszatriowoe, waisziowie, szudrowie)
Koran

Metafora przestrzennego usytuowania segmentów społeczeństwa wobec siebie bywa rozmaicie interpretowana. Zazwyczaj trzy aspekty są brane pod uwagę:

przeciwstawienie rządzących i rządzonych - klasy panujące i klasy podporządkowane
bogatych i biednych - klasy posiadające i nieposiadające
ci, którzy pracują i ci, na których się pracuje - wyzyskiwacze i wyzyskiwani
nie są to przeciwstawienia równoważne: zwykle jedno z nich bywa traktowane jako fundamentalne, jako źródło pozostałych
za podstawowy stosunek uważa się raz podział na rządzących i rządzonych, innym razem - podział na posiadających i nieposiadających.
trzecie przeciwstawienie (wyzyskiwacze - wyzyskiwani) jest traktowane jako następstwo jednego z dwóch pierwszych podziałów.

Wyprowadzano z tego następujące wnioski:

prymat władzy: ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą
nierzadko twierdzi się również, że ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci
podział na pracujących i tych, którzy nie muszą pracować, nie był na ogół traktowany jako podstawowy. JEDNAK…
podział ten dominował w świadomości rewolucjonistów i w ich bojowej propagandzie (Grakchus Babeuf, S. Simon, komuniści)

Koncepcje wyróżniające tylko dwie klasy - przeciwstawne sobie pod wyróżnionym względem - zyskują na popularności w pewnych warunkach:

pewne społeczeństwa mogą być obiektywnie bliższe schematowi dwudzielczemu: np. jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy w krajach Afryki, Azji, Amertyki Południowej
wizje dwudzielcze mogą stawać się popularne i przemawiać do wyobraźni np. w okresach konfliktów społecznych, rewolucji, przewrotów (propaganda polityczna)

Struktura - wizje gradacyjne

Koncepcja gradacyjna uwzględnia możliwość istnienia „klas pośrednich”, usytuowanych pomiędzy „górą” i „dołem” społecznej drabiny
W historii myśli społecznej są dwie koncepcje klas pośrednich: arystotelowska i marksowska

Koncepcja Arystotelesa: we wszystkich państwach są trzy grupy obywateli: bardzo bogaci, bardzo biedni i trzecia klasa, pośrednia między nimi.
skoro panuje zgoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w zakresie posiadania najlepsza będzie własność średnia.
jedynie takie państwa mogą posiadać dobry ustrój, które mają liczny stan średni, liczniejszy od dwóch pozostałych. KLASA ŚREDNIA JEST ZASADNICZA, biedni i bogaci to odchylenie od normy.

Koncepcja Marksa: klasa średnia jest mniej ważna niż klasy biegunowe;
jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów społecznych łączy się z jedną lub drugą klasą przeciwstawną
nie jest trwała - zanika w pewnych warunkach

Koncepcja klas pośrednich nasuwa schemat innego rodzaju niż dychotomiczny; można go nazwać schematem GRADACJI
Społeczeństwo przedstawia się w tym przypadku jako układ trzech lub większej liczby klas, z których każda zajmuje pozycję „wyższą” lub „niższą” od innych pod tym samym względem
Relacje między klasami nie mają charakteru zależności, lecz PORZĄDKUJĄCY

Schemat gradacji może mieć dwie wersje:

PROSTĄ: bierze się pod uwagę tylko jedno kryterium uporządkowania, jedną obiektywnie mierzalną cechę - na przykład dochód
SYNTETYCZNĄ: gdy staramy się wyznaczyć pozycję klasową ze względu na kilka kryteriów równocześnie - na przykład dochód, władzę i prestiż społeczny

w przypadku gradacji syntetycznej wyznacznikiem pozycji społecznej staje się pewne zharmonizowanie, pewna spójność pozycji jednostki wyznaczonej na różnych skalach (wykres)

Władza Dochód Prestiż
Jeżeli jednostki zajmują różne położenia na takich trzech skalach, wówczas…
sprzyja to radykalizacji ich poglądów politycznych
niezadowolenie z rozbieżności czynników położenia społecznego rodzi bunt, dążenia rewolucyjne

Struktura - wizje funkcjonalne

W myśl tej wizji społeczeństwo dzieli się na klasy różniące się FUNKCJAMI w życiu społecznym
Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie nawzajem potrzebne, mogą też być ze sobą w niezgodzie, gdyż mogą mieć sprzeczne interesy
Przykłady…

Arystoteles: wyróżniał wojowników, mężów którzy obradują nad sprawami państwa oraz ludność pracującą, czyli rolników, rzemieślników, służących i urzędników
Piotr Skarga: „rodzaj ludzki na trzy stany rozdzielon jest: na modlących się, na broniących i na robiących” (czyli na księży, rycerstwo i lud pracujący)
Adam Smith: posiadacze ziemscy, właściciele kapitału i robotnicy; różnią się oni swoją rolą w procesach produkcji; różnice źródeł dochodów tych ludzi wynikają z różnic funkcji w społecznym podziale pracy

Nowoczesna wersja teorii funkcjonalnej: koncepcja autorstwa Kingsleya Daviesa i Davida Moore'a
Teza wyjściowa: społeczeństwo musi umieszczać jednostki na ważnych dla jego trwania i rozwoju pozycjach w strukturze społecznej, musi też motywować jednostki do zajmowania tych pozycji.

Davies&Moore:

w społeczeństwie są cztery najważniejsze obszary życia społecznego: religia, rządzenie, ekonomia i technika. Stosownie do tego w społeczeństwie można wyróżnić pozycje religijne, polityczne, ekonomiczne i techniczne.
Podział na klasy i nierówności społeczne wynika z tego, że w społeczeństwie istnieje pewna liczba potrzeb, które muszą być zaspokojone.
Korzyści materialne i niematerialne, jak prestiż, sława, władza i pieniądze są wbudowane w te ważne pozycje społeczne - inaczej trudno byłoby zachęcić wybitne jednostki do zajmowania tych pozycji.
Ponieważ nie wszystkie pozycje są jednakowo ważne, nie w każdym przypadku mamy do czynienia z takimi samymi gratyfikacjami;
Ekskluzywność dostępu do najważniejszych pozycji społecznych lecz i wyższe gratyfikacje!

Struktura społeczna - teorie klas

Struktura społeczna to pojęcie szersze od struktury klasowej…
Grupy będące składnikami struktury społecznej nie muszą być klasami
Struktura klasowa jest jednym z aspektów struktury społecznej, uznawanym za doniosły

Postrzeganie struktury społecznej w kategoriach klas: przełom XVIII i XIX wieku - dziedzictwo myśli społecznej inspirowanej przez Wielką Rewolucję Francuską
Mają swój udział w formowaniu się pojęcia klasy społecznej Adam Smith, socjaliści utopijni..
Na dobre do teorii socjologicznej wprowadza pojęcie klasy społecznej Karol Marks
Dla niego klasa społeczna jest nie tylko kategorią strukturalną, elementem podziału społecznego, ale podmiotem historii, wyrazem aktywności gatunku ludzkiego

Co odróżnia klasy społeczne od innych kategorii strukturalnych (kast, stanów)?

brak nieprzechodnich granic pomiędzy kategoriami - czyli granice są „przepuszczalne”
odwoływanie się do kryteriów ekonomicznych (własność) jako wyróżnika klasy (Marks i kontynuatorzy)
specyficzny typ świadomości społecznej („świadomość klasowa”)

Marksowska teoria klas społecznych:

jest kluczowym elementem teorii społeczeństwa i teorii rozwoju społecznego
społeczeństwo: złożony system, zbudowany z elementów o odmiennej treści i logice działania, zmieniający się w czasie;
Społeczeństwo = „formacja”

Składniki społeczeństwa:

Siły wytwórcze: wiedza, kwalifikacje, narzędzia, umiejętności pozyskiwania z przyrody dóbr, służących zaspokojeniu potrzeb
Stosunki produkcji: relacje w jakie wchodzą ludzie w procesie produkowania (stosunki własności oraz organizacja produkcji)
Siły wytwórcze + stosunki produkcji = sposób produkcji (baza ekonomiczna)
Nadbudowa: system instytucji społecznych i stanów świadomości (ideologie, religia, filozofia, nauka)

Składniki społeczeństwa:

Dynamicznym elementem są siły wytwórcze, sfera techniczno-technologiczna (prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych)
Stabilnym składnikiem jest nadbudowa
Te elementy powinny się utrzymywać się w stanie względnej równowagi („dopasowania”, zgodności). Zmiana jednego z elementów - powoduje konieczność dostosowania się pozostałych:

prawo koniecznej zgodności charakteru sił wytwórczych ze stosunkami produkcji
prawo koniecznej zgodności bazy z nadbudową

Marks wyróżnił 5 formacji:

Wspólnotę pierwotną: prymitywne narzędzia, konieczność wspólnych działań, brak prywatnej własności środków produkcji
Niewolnictwo: wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, prywatna własność środków produkcji („mówiących narzędzi” - niewolników). Dwa podtypy:

formacja antyczna - niewolnicy są własnością prywatną

formacja azjatycka - niewolnicy są własnością państwa

Feudalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, oparcie sposobu produkowania na rolnictwie, przypisanie chłopa do ziemi, rozwój miasta, mieszczaństwo
Kapitalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, przemysłowy sposób produkcji jako dominanta, robotnicy i kapitaliści
Komunizm, najwyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, pozwalający na realizację zasady: „od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”.

Niezgodność bazy i nadbudowy ogranicza możliwości realizacji interesów wielkich grup ludzi: klas społecznych
Pojawiają się konflikty klasowe
Konflikty prowadzą do rewolucji - przejścia od jednej formacji do drugiej