Karl Popper - „Epistemologia bez podmiotu poznającego”
trzy tezy o epistemologii i trzecim świecie
W obrębie świata wyróżnić można trzy poziomy: świat przedmiotów lub stanów fizycznych, świat stanów psychicznych czy stanów świadomości oraz świat obiektywnych treści myślenia. Ten ostatni jest przez Poppera nazywany „trzecim światem”. W jego obrębie znajdują się systemy teoretyczne, problemy i sytuacje problemowe, fikcje oraz argumenty krytyczne i stany dyskusji.
Przeciwnicy tezy o obiektywnym trzecim świecie sprowadzają wszystkie te przedmioty do bytów symbolicznych lub językowych wyrażeń subiektywnych stanów umysłowych, lub behawioralnych dyspozycji do działania. Uważają, że są one środkami komunikacji.
Popper przedstawia swoje argumenty na rzecz istnienia w miarę niezależnego trzeciego świata. Eksperyment I: utraciliśmy narzędzia i całą naszą wiedzę o nich, lecz jesteśmy w stanie odbudować jedno i drugie na podstawie książek. Eksperyment II: oprócz narzędzi i wiedzy o nich utraciliśmy też biblioteki - nie jesteśmy już w stanie dokonać rekonstrukcji naszej cywilizacji. Argument z eksperymentu myślowego można jednak obalić za pomocą innego eksperymentu: Tak jak poprzednio, zniszczeniu uległy maszyny i cała nasza subiektywna wiedza, włączając w to naszą subiektywną wiedzę o maszynach i narzędziach, oraz sposobach posługiwania się nimi. Biblioteki przetrwały, jednakże trwale straciliśmy umiejętność uczenia się z nich. Ten eksperyment nie tyle obala poprzednie, co wbrew Popperowi pokazuje, iż niezbędne są pewne elementy drugiego świata (dyspozycje psychiczne takie jak zdolność rozumienia i zdolność uczenia się), aby można było odbudować straconą wiedzę.
Popper broni w niniejszym wykładzie trzech tez z dziedziny epistemologii (teorii wiedzy naukowej). Pierwsza teza: tradycyjna epistemologia badała wiedzę w sensie subiektywnym - w sensie codziennych użyć słów: „wiem” lub „myślę, że”. Doprowadziło to do badań trywialnych, gdyż wiedza w sensie słowa „wiem” należy do świata drugiego (świata podmiotów), a wiedza naukowa należy do świata trzeciego. Wiedza w sensie obiektywnym jest niezależna od wiedzy w sensie subiektywnym, gdyż jest wiedzą bez podmiotu poznającego. Język potoczny nie ma oddzielnych terminów na „myśli” w sensie drugiego i trzeciego świata, jak również nie ma oddzielnych terminów dla odpowiednich dwóch sensów „wiem” i „wiedza”.
Druga teza: sprawą istotną dla epistemologii jest badanie problemów naukowych i sytuacji problemowych, naukowych przypuszczeń, naukowych dyskusji, argumentów krytycznych i roli danych doświadczeń w sporach naukowych. Rzeczą pierwszej wagi jest więc dla epistemologii badanie autonomicznego w sporej mierze trzeciego świata wiedzy obiektywnej.
Trzecia teza: epistemologia obiektywistyczna, badająca świat trzeci, rzuca dużo światła na drugi świat subiektywnej świadomości, zwłaszcza na subiektywne procesy myślowe uczonych; teza odwrotna nie jest prawdziwa.
Popper proponuje jeszcze trzy tezy dodatkowe. Pierwsza: trzeci świat jest naturalnym produktem człowieka, który można porównać do pajęczej sieci. Druga: świat trzeci jest w znacznej mierze autonomiczny, choć silnie na niego oddziałujemy i odczuwamy jego oddziaływania na nas. Trzecia: dzięki interakcji pomiędzy nami i trzecim światem wiedza obiektywna rozwija się; istnieje ścisła analogia pomiędzy rozwojem wiedzy a rozwojem biologicznym.
biologiczna teoria trzeciego świata
Biolog interesuje się zachowaniami zwierząt, ale też strukturami nieożywionymi wytwarzanymi przez zwierzęta: problemami związanymi z aktami wytwarzania oraz własnościami samych struktur. Między obydwoma kategoriami istnieje sprzężenie zwrotne.
Związek między tymi refleksjami i tematem wykładu przedstawić można przeformułowując trzy główne tezy.
Teza pierwsza: w obecnej sytuacji problemowej w filozofii niewiele rzeczy jest bardziej istotnych niż świadome rozróżnienie między dwiema kategoriami problemowymi: problemami związanymi z wytwarzaniem oraz problemami związanymi z samymi wytworzonymi strukturami.
Teza druga: problemy związane z samymi wytworami są bardziej istotne od problemów wytwarzania.
Teza trzecia: problemy wytworów są podstawą zrozumienia problemów wytwarzania. Tezę trzecią nazywa Popper antybehawiorystyczną i antypsychologiczną.
Odnosząc te tezy do „wiedzy”, można je sformułować następująco:
I: Musimy być świadomi rozróżnienia między problemami dotyczącymi naszego indywidualnego wkładu w proces wytwarzania wiedzy naukowej a problemami związanymi ze strukturą różnych wytworów, jak teorie naukowe lub naukowe argumenty.
II: Musimy uświadomić sobie, że badanie wytworów jest ważniejsze niż badanie wytwarzania.
III Możemy nauczyć się więcej o metodologii i psychologii badań naukowych, studiując teorie i argumenty na ich poparcie oraz przeciw nim, niż przez studiowanie bezpośrednich aspektów.
Urok podejścia subiektywnego leży w tym, że jest ono przyczynowe.
obiektywność i autonomia trzeciego świata
Głównym powodem popularności podejścia subiektywnego jest poczucie, że książka jest niczym bez czytelnika. Popper nie zgadza się z tym. Potencjalność bycia zrozumianym lub interpretowanym (źle zrozumianym i dezinterpretowanym) czyni z przedmiotu książkę. Potencjalność ta istnieje, choćby nigdy nie była aktualizowana. Żeby należeć do trzeciego świata wiedzy obiektywnej książka powinna być możliwa do zrozumienia przez kogoś. Istnieje więc coś w rodzaju świata ksiąg, teorii, problemów, argumentów samych w sobie. Popper odwołuje się przy tym do przykładu domku dla ptaków, wykonanego przez ludzi. Dziełem przypadku jest to, czy ptaki skorzystają z niego, czy przegapią okazję, czekając na inny domek.
Spora część obiektywnego trzeciego świata powstaje jako niezamierzony produkt uboczny faktycznie stworzonych książek i argumentów. Jest on też produktem ubocznym ludzkiego języka. Jest jednak zarazem jednym z najistotniejszych stworzonych przez człowieka, autonomicznych światów.
Istnieje też ważne sprzężenie zwrotne między naszymi wytworami a nami samymi, poprzez które świat trzeci oddziałuje na świat drugi, ponieważ wyłaniając się nowe problemy stymulują as do podejmowania nowych czynności wytwórczych. Wychodzimy od problemu P1, tworzymy próbną teorię, eliminujemy w niej błędy, a jej skutkiem będą nowe problemy P2. Rozważania te pomagają wyjaśnić „emergencję”.
język, krytyka i świat trzeci
Najważniejszym wynalazkiem człowieka, posiadającym najistotniejsze zwrotne oddziaływanie na niego, są wyższe funkcje języka ludzkiego, a zwłaszcza funkcja opisowa i argumentacyjna. Wraz z opisową funkcją języka powstaje regulatywna idea prawdy (idea opisu zgodnego z faktami). Funkcja argumentacyjna zakłada opisową.
Bez rozwoju języka opisowego, który wykształca się poza ciałem, nie może istnieć żaden przedmiot krytycznej dyskusji. A wraz z rozwojem tego języka może powstać językowy trzeci świat, w którym mogą rozwijać się problemy racjonalnej krytyki, a wraz z nimi - władza rozumowania. Czcze są wszystkie teorie języka, które skupiają się na ekspresji i komunikacji.
Z Popperem można dyskutować. Być może tylko wydaje mu się, że istnieje świat trzeci, gdyż dokonuje on bezprawnego hipostazowania świata drugiego.
EPISTEMOLOGIA