"RADY NARODOWE I SAMORZĄD TERYTORIALNY"
w latach 1944-1947
OGÓLNY ZARYS PRACY :
1.Wstęp : Co to są rady narodowe i samorząd terytorialny?
2.Podział terytorialny i terenowe organy władzy i administracji państwowej .
3.O radach narodowych i samorządzie terytorialnym i ich działalności
4.Bibliografia
1. Co to są rady narodowe i samorząd terytorialny?
Samorząd terytorialny-system terenowych organów , którym państwo powierza wykonywanie określonych funkcji administarcyjnych.Samorząd terytorialny w Polsce ma długą tradycję-jego rozwój rozpoczął się po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, ale jego działalność jednolicie ureguluwano dopiero w 1933 roku.Nie powołano wówczas samorządu na szczeblu wojewódzkim wyjątkiem był Śląsk-działał tam Autonomiczny Sejm Śląski oraz Śląska Rada Wojewódzka.Przez pewniem czas po II Wojnie Światowej samorząd terytorialny funkcjonował w formoe rad gminnych i zarządów gminy oraz rad i zarządów miejskich a także powiatowych.Samorząd ten zlikwidowano jednak w 1950 roku, tworząc jednolitą strukturę rad narodowych, które nie były już organami samorządu, ale terenowymi organami władzy państwowej.
Rady narodowe, organy tworzone w Polsce od 1944 do kontroli urzędów administracji państwowej. Od 1950 stały się terenowymi organami władzy państwowej i podstawowymi organami samorządu terytorialnego. Działały do 1990 na wszystkich szczeblach organizacji administracyjnej kraju: w województwach, powiatach, gminach (gromadach).Status rad narodowych w życiu społeczno-gospodarczym państwa wyznaczyła konstytucja z 1952. Kilkakrotnie (1972, 1973, 1975, 1983) dokonywano zmian w ich strukturze i zakresie działania.
Rady narodowe wybierane były przez mieszkańców określonej jednostki administracyjnej na 4 lata. Obradowały na sesjach, podejmując decyzje w formie uchwał. Kierowały całokształtem życia społeczno-gospodarczego na podległym terytorium poprzez działalność prezydium, komisji i radnych oraz przez organy zarządzania i administracji, do których od reformy 1972-1975 należeli także wojewodowie, prezydenci miast, naczelnicy gmin.
2. Podział administracyjny i terenowe organy władzy i administracji państwowej 1944-1975
Dekret PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku uchylił niemieckie okupacyjne podziały adnimistarcyjne ziem polskich.W to miejsce reaktywowano większość województw istniejących przed 1 września 1939 roku.Organy władzy ludowej traktowały to jako rozwiązanie przejściowe, mimo przywrócenia systemu organów administracji rządowej i samorządowej z czasów II Rzeczypospolitej.Ze względów politycznych władze zdecydowały się odsunąć w czasie radykalne zmiany podziału administracyjnego w celu dostosowania go do funkcji państwa socjalistycznego.Jednocześnie przystąpiono do tworzenia nowych jednostek podziału na obszarze Ziem Odzyskanych.Ostatecznie w czasach Polski Ludowej kilkakrotnie dokonywano zmian w podziale administracyjnym państwa.Przez kilkadziesiąt lat utrzymano trójstopniowy podział administracyjny państwa na województwa, powiaty i gminy.
W latach 1944-1945 przywrócono następujące województwa : lubelskie, białostockie, warszawskie, pomorskie, kieleckie, krakowskie, łódzkie, poznańskie .Równocześnie zniesiono autonomię województwa śląskiego ( ustawą konstytucyjną z 6 maja 1945 roku)W wielu przypadkach zmieniony został obszar województw przez odłączenie lub przyłączenie powiatów i gmin (bądź ich części).Władz uznawało potrzebę dokonania podziału Ziem Odzyskanych w trybie ustawodawczym.Tą drogą na mocy dekretu z 30 marca 1945 roku utworzono województwo gdańskie.Po powołaniu odrębnego, o charakterze przejściowym, zarządu Ziem
Odzyskanych Rada Ministrów w drodze rozporządzenia z 29 maja 1946r. Utworzyła województwa : olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie.
Powstałe do 1946r. województwa (14) przetrwały do 1950 roku.Zwraca uwagę pewna jednolitość tego podziału charakteryzująca się istnieniem stosunkowo dużych pod względem obszaru województw, powiatów oraz gmin zbiorowych.Na podstawie ustawy z 28 czerwca 1950 roku powstały województwa, koszalińskie opolskie,i zielonogórskie.Zmieniono też granicę niektórych województw oraz nazwy województw : pomorskiego (bydgoskie) i śląskiego (katowickie).Od 1050 roku liczba województw wzrosła do 17 ( poza 5 miastami wydzielonymi z województw).Stan ten przetrwał do 1975 roku.Kolejną ważną zmianą było zastąpienie gminy gromadą jako jednostką podziału terytorialnego stopnia podstawowego na mocy Ustawy o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych z 25 września 1954 roku.
Najdalej idące zmiany wprowadziła Ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa z 28 maja 1975 roku.Na tej podstawie z dniem 1 czerwca 1975 roku zwiększono liczbę województw do 49.Równoczesnie zniesiono powiaty (390).Rada Ministrów wydała 30 maja 1975 Rozporządzenie w celu określenia miast i gmin wchodzących w skład województw.Wprowadzony w życie w 1975 roku dwustopniowy podział administracyjny na województwa i gminy, usankcjonowany w nowelizacji konstytucji z 1976 roku, utrzymuje się dotychczas.Po 1975 wydatnie wzrosła liczba podziałów specjalnych.Manifest z 22 lipca 1944 roku oznajmiał, iż PKWN sprawuje władzę za pośrednictwem hierarchicznej struktury województw, powiatowych, miejskich i gminnych rad narodowych.Organizację administracji rządowej i samorządowej określały w szczególności : dekret z 21 sierpnia O trybie powołania władz administracji ogólnej pierwszej i drugiej instancji; Ustawa z 11 września 1944 roku O organizacji i zakresie działania rad narodowych oraz dekret z 23 listopada 1944 roku szczegółowo regulujący zakres działania samorządu terytorialnego.Na podstawie tych aktów prawnych utrzymana została formalnie struktura samorządu terytorialnego oparta na przepisach ustawy "scaleniowej" z 1933 roku.W latach 1944-50 organy samorządu terytorialnego funkcjonowały w gminach, powiatach, miastach i wojwódzywach.Funkcje reprezentujące i stanowiące uzyskały rady narodowe, których członkowie nie pochodzili z demokratycznych wyborów.Wprowadzone konstrukcje prawne zapewniały dominujący wpływ partiom politycznym na funkcjonowanie samorządu terytorialnego.
radach narodowych i samorządzie terytorialnym i ich działalności.
Od stycznia 1944 roku obóz lewicowy przystąpił do tworzenia sytemu konspiracyjnych władz administarcyjnych.Był to jednolity system hierarchicznie podporządkowanych rad z KRN na czele. System ten poza KRN obejmował terenowe rady narodowe : wojewódzkie, powiatowe, miejskie i wiejskie, których organizacja została dostosowana do podziału administracyjnego państwa.Odrębne regulacje określiły organizację rad narodowych w stolicy oraz w Łodzi.Pozycję rad określiła nie publikowana uchwała KRN z 1 stycznia 1944 roku Statut Tymczasowy Rad Narodowych.Według tego aktu, podstawą działania rad jest : "wola szerokich mas, wyrażona w ofiarnej zbrojnej walce ludu polskiego z okupantem" (art. 1). Jednocześnie odwoływano się do demokratycznych zasad Konstytucji Marcowej, co miało przeciwdziałać przekonaniu o "sowietyzacji" Polski.W praktyce na grunt polski przeniesiono utworzoną w Rosji instytucję ustrojową.Początkowo w okresie konspiracyjnym, rady narodowe określano jako tymczasowe organy władzy i polityczną reprezentację narodu polskiego(art. 8).Radom narodowym wyznaczono szczególną rolę w systemie organów państwowych.Władzę zwierzchnią nad terenowymi radami powierzono KRN.Powoływanie i formowanie składu rad, zwłaszcza przed ogłoszeniem Manifestu lipcowego, napotykało na szereg trudności.Widoczna była niechęć ludowców i socjalistów do rad.W następstwie tego, początkowo w radach znajdowali się niemal wyłącznie członkowie PPR, którzy niejednokrotnie łączyli funkcje partyjne ze sprawowaniem obowiązków w radach.Według aktu z pierwszego stycznia 1944 rady narodowe miały funkcjonować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.Koncepcja rad zawarta w przepisach tego aktu przetrwała jedynie kilka miesięcy.
Jedną z najważniejszych regulacji prawnych KRN była ustawa z 11 września 1944 roku określająca szczegółową pozycję ustrojową rad narodowych.Początkowo uznano je za "tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe" (art.1.).Nowelizacja ustawy z 3 stycznia 1946 roku (Dz.U. nr 3, poz. 19) przyznała KRN nadzór nad radami narodowymi.Odnośnie do składu rad należy podkreślić, że większość ich członków była delegowana przez określone organizacje polityczne, a cześć pochodziła z kooptacji.Ten tryb niedemokratycznej procedury wyłaniania składu rad narodowych stosowano do 1954 roku.Rada stopnia niższego podlegała nadzorowi rady stopnia bezpośrednio wyższego.Nadzór zwierzchni nad radami narodowymi ich prezydiami (społecznymi organami wewnętrznymi) sprawowało Prezydium KRN.Najważniejsze uprawnienia rad narodowych na podstawie nowelizacji z 3 stycznia 1946 roku obejmowały "planowanie działalności publicznej", w tym ustalenie budżetu, "kontroli działalności organów wykonawczych" (rządowych i samorządowych) oraz powoływanie samorządowych organów wykonawczych (art. 28).
Manifest lipcowy zawierał zapowiedź przywrócenia organów administracji rządowej obok rad narodowych.Na tej podstawie został wydany dekret PKWN z 21 sierpnia 1944 roku o trybie powoływania władz administracji ogólnej I i II instancji (Dz.U.nr 2 poz. 8 ) Uchylił on bezprawny podział administracyjny wprowadzony przez okupanta hitlerowskiego (art.11) Według dekretu z21 sierpnia 1944 roku organami wykonawczymi administracji ogólnej w województwach i powiatach zostali wojewodowie ( w II instancji) i starostwie (w I instancji). Byli przedstawicielami rządu w województwie i w powiecie. Wojewoda wykonywał swoje obowiązki przy pomocy urzędu wojewódzkiego.Wobec starosty funkcje tę spełniało starostwo powiatowe pozycję prawną uregulowano (z pewnymi odstępstwami) na podstawie przepisów rozporządzenia prezydenta RP z 19 stycznia 1928 roku.Wojewoda pochodził początkowo z nominacji PKWN Wpływ na powoływanie i odwoływanie wojewodów i starostów uzyskały rady narodowe.Starostę mianował Minister Administracji Publicznej lub Minister Ziem Odzyskanych na wniosek wojewody.Kierownikom tych resortów podlegali wojewodowie i starostowie, jednocześnie poddani "społecznej kontroli" rad narodowych.Nadto działały liczne organy administracji rządowej niezespolonej.
Nowym elementem ustroju państwowego był samorząd terytorialny przywrócony na podstawie Konstytucji Marcowej i innych aktów prawnych z czasów II Rzeczpospolitej.Nastąpiło to w drodze dekretu PKWN z 23 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego (Dz.U. nr 14, poz. 74). Akt ten stanowił, że : "Samorząd terytorialny reprezentowany przez terenową radę narodową stanowi korporację prawa publicznego i posiada osobowość prawną (art.3)>Ustawodawca świadomie połączył rady narodowe z instytucją samorządu terytorialnego. W praktyce utożsamiano rady narodowe z samorządem terytorialnym.ady narodowe stały się organami uchwałodawczymi samorządu terytorialnego. Ustalono strukturę organów wykonawczych samorządu : wojewódzkiego, powiatowego, miejskiego i gminnego. Charakterystyczne, że właśnie na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku po raz pierwszy w dziejach Polski samorząd funkcjonował na wszystkich szczeblach zasadniczego podziału terytorialnego kraju.Organem wykonawczym wojewódzkiej rady narodowej był wydział wojewódzki, którego przewodniczącym z urzędu został wojewoda bądź jego zastępca. Odpowiednio organem wykonawczym powiatowej rady narodowej został wydział powiatowy ze starostą jako przewodniczącym.Organem wykonawczym miejskiej rady narodowej był zarząd miejski z burmistrzem lub prezydentem na czele.Zarząd gminy zaś, pod przewodnictwem wójta, był organem wykonawczym gminnej rady narodowej. Członkowi zarządów i wydziałów byli wybierani przez rady odpowiedniego stopnia. Jedynie wojewoda i starosta pochodzili z nominacji organów państwowych. Jednocześnie wojewódzki i powiatowe rady narodowe miału prawo "żądać ustąpienia" wojewody i starosty. Na wzór stosunków sprzed 1 września 1939 nastąpiło funkcjonalne powiązanie wojewodów i starostów jako organów administracji ogólnej z organami samorządu terytorialnego.Organy administracji ogólnej występowały jedynie w województwach i powiatach. Nadzór zwierzchni nad wojewódzkimi i powiatowymi organami wykonawczymi samorządu terytorialnego sprawował Kierownik Resortu Administracji Publicznej. Zakres uprawnień samorządu terytorialnego obejmował "sprawy publiczne o lokalnym znaczeniu, o ile nie są wyraźnie zaostrzone do kompetencji władz państwowych" (art. 1) Zarazem taksatywnie wyliczono sprawy nie należące do kompetencji rad.
Przejściowo występowały pewne odrębności w organizacji administracji terytorialnej na Ziemiach Odzyskanych . Zarząd tych obszarów powierzono Ministerstwu Ziem Odzyskanych ( istniejącemu w latach 1945-1949). Do pełnomocników rządowych (okręgowych i obwodowych) zaczęto stosować nazwy wojewodów i starostów.
4.Podsumowanie
Od drugiej połowy 1944 roku ukształtował się w Polsce system terytorialnych organów państwowych obejmujących : rady narodowe, administaracjie rządową i samorząd terytorialny.Nastąpiło przywrócenie dualizmu administracji, co oznaczało istnienie obok siebie organów administracji ogólnej i samorządu terytorialnego. Regulacje prawne z 1944 roku przyznały radom narodowym szersze uprawnienia niż te, które posiadał samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej.Dualistyczny charakter terytorialnej administracji publicznej przetrwał jedynie do czasu wejścia w życie ustawy z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (13 kwietnia 1950 rok) Ustawa znosiła związki samorządu terytorialnego, a ich majątek "z mocy prawa stał się majątkiem państwa" (art. 23) Rozwiązano organy wykonawcze samorządu terytorialnego, którego kompetencję przejęły rady narodowe. Rady przestały być organami samorządu terytorialnego. Utraciły moc obowiązującą akty prawne z 11 września i 23 listopada 1944 roku.
Bibliografia :
Kallas Marian, Lityński Adam, "Historia ustroju i prawa Polski Ludowej" PWN Warszawa 2000
Kallas Marian, "Historia ustroju Polski X-XX wieku." PWN Warszawa 1999
Łaszewski Ryszard , "Historia ustroju Polski"
Hirsz Zbigniew, "Polska w latach 1944 - 89 "
Encyklopedia Internetowa "WIEM"