Polska w latach 1944 - 1947: kształtowanie się komunistycznego systemu władzy, przemiany społeczne i gospodarcze (narodziny Polski Ludowej). Oprac. RM.
1. Pojęcie „Polski Lubelskiej” - struktury państwa tworzone przez tzw. władzę ludową (PKWN i
KRN) od końca lipca 1944 r. (z tymczasową stolicą w Lublinie), w porozumieniu i z pomocą ZSRR,
na obszarze zajętym przez wojska Armii Czerwonej; dominującym ugrupowaniem politycznym na
obszarze „Polski Lubelskiej” była PPR, „Polska Lubelska” to zatem pierwsze miesiące istnienia
Polski Ludowej
2. Utworzenie PKWN (21 VII 1944) i jego działalność do schyłku 1944 roku.
utworzenie PKWN w Moskwie 21 VII 1944 r. (miał być nowym polskim rządem, całkowicie podporządkowany ZSRR, zdominowany personalnie przez komunistów z PPR, funkcjonujący w porozumieniu z KRN, od momenty powstania PKWN tzw. władza ludowa składała się z dwóch struktur: organu władzy wykonawczej - PKWN, organu władzy ustawodawczej - KRN)
skład PKWN (przewodniczący: Edward Osóbka - Morawski, ministrowie, m.in. gen. Michał Rola - Żymierski, Stanisława Radkiewicz, Andrzej Witos)
Manifest PKWN („Manifest Lipcowy”) z 22 VII 1944 jako umowny początek istnienia Polski Ludowej („Polski Lubelskiej”)
treść Manifestu PKWN: KRN i PKWN to jedyne legalne władze w Polsce, rząd londyński to władza „nielegalna”, „samozwańcza”, oparta na „faszystowskiej konstytucji kwietniowej”, „hamuje walkę z okupantem”, wezwanie Polaków do walki z okupantem hitlerowskim, podkreślenie roli Armii Czerwonej w wyzwalaniu Polski, zapowiedź oparcia ustroju powojennej Polski na konstytucji marcowej, przywrócenia swobód demokratycznych, które nie mają jednak służyć „wrogom demokracji”, mogą do kraju wrócić wszyscy Polacy, z wyjątkiem tych, którzy „Polskę zdradzili w 1939 r.”, zapowiedź przeprowadzenia reformy rolnej (wywłaszczenia i parcelacji bez odszkodowania majątków ziemskich przekraczających powierzchnię 50 ha w Polsce centralnej i 100 ha na obszarach wcielonych do Rzeszy), zapowiedź ochrony własności prywatnej (ominięcie ze względów taktycznych kwestii nacjonalizacji przemysłu), przyłączenie
do Polski Pomorza i Śląska Opolskiego, granica z ZSRR „linią przyjaznego sąsiedztwa” (ziemie litewskie,
białoruskie i ukraińskie mają zostać przyłączone do ZSRR), sojusz z ZSRR, Czechosłowacją, USA, Wielką
Brytanią, Francją, współpraca z wszystkimi „demokratycznymi” państwami świata
- znaczenie Manifestu PKWN: jak pisze W. Roszkowski, Manifest miał charakter „propagandowo -
dezinformacyjny”, miał uzasadniać przejęcie władzy w Polsce przez komunistów, przekonać
społeczeństwo do „władzy ludowej” oraz podporządkowania Polski ZSRR, ogłoszenie „Manifestu
Lipcowego” uważano za umowny początek istnienia Polski Ludowej
- działalność PKWN (od 1VIII z siedzibą w Lublinie)
• utworzenie Ludowego Wojska Polskiego (LWP) 21 VII 1944 (z połączenia AL z 1 Armią
Wojska Polskiego), ministrem obrony narodowej w PKWN został gen. Michał Rola - Żymierski
• tajne porozumienia moskiewskie PKWN z rządem ZSRR (26 VII i 27 VII 1944): podporządkowanie
polskiej administracji do zakończenia wojny naczelnemu dowództwu Armii Czerwonej - J. Stalinowi,
uznanie linii Curzona za wschodnią granicę Polski, ZSRR zobowiązał się poprzeć polskie starania dotyczące
granicy zachodniej
• utworzenie Milicji Obywatelskiej (MO), komendant - gen. Franciszek Jóźwiak, podlega MBP
• otrzymanie przez przewodniczącego KRN Bolesława Bieruta kompetencji głowy państwa (na
mocy ustawy KRN z 11 IX 1944)
• dekret PKWN o reformie rolnej 6 IX 1944:
przymusowe, bez odszkodowania wywłaszczenie oraz parcelacja majątków ziemskich powyżej 100 ha
powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych oraz powyżej 100 ha powierzchni ogólnej w
województwach poznańskim, pomorskim i śląskim, a także konfiskata majątków Niemców, kolaborantów i
osób uchylających się od służby wojskowej, chłopi mieli spłacić otrzymaną ziemię w postaci jednorocznych
zbiorów
skutki gospodarcze i społeczne reformy rolnej:
zanik ziemiaństwa jako warstwy społecznej („władza ludowa” traktowała ziemiaństwo jako przeciwnika
ideologicznego)
wzrost liczebności małych, słabych ekonomicznie, nierentownych gospodarstw chłopskich (czyli wzrost
liczebności tzw. chłopów małorolnych)
reforma rolna była próbą pozyskania chłopów dla „władzy ludowej” (na ile udaną?)
3. Powstanie tzw. koncesjonowanych partii politycznych na obszarze „Polski Lubelskiej” w 1944 r.,
czyli partii akceptujących władzę ludową oraz prymat PPR
• utworzenie partii koncesjonowanych - PPS, SL („Wola Ludu”), SD - stwarzało pozory
demokracji i pluralizmu politycznego
• utworzenie Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych (24 XI 1944) -
koalicji PPR z koncesjonowanymi PPS, SL, SD
4. Przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy 31 XII 1944 (rząd koalicyjny PPR z trzema partiami
koncesjonowanymi, premier - Edward Osóbka -Morawski, wicepremierzy: Władysław Gomułka z
PPR, Stanisław Janusz z SL, kluczowe resorty dla PPR, m.in. minister obrony narodowej - gen.
Michał Rola - Żymierski, minister bezpieczeństwa publicznego - Stanisław Radkiewicz)
5. Wyzwolenie ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej (zob. temat: Druga wojna światowa - przebieg działań
militarnych)
plan „Burza” i powstanie warszawskie (zob. temat Polskie państwo podziemne i ruch oporu)
zajęcie przez armię radziecką ziem polskich na wschód od Wisły (VII - IX 1944)
- ofensywa styczniowa Armii Czerwonej (od 12 I 1945) oraz zajęcie ziem polskich na zachód od Wisły
(np. Warszawa 17 I, Kraków 18 I, Oświęcim 27 I, Górny Śląsk
walki o przełamanie tzw. Wału Pomorskiego (III 1945) i zdobycie Kołobrzegu (18 III 1945)
zdobycie Gdańska i Gdyni (5 IV), rola 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte
oblężenie Wrocławia (II 1945 - 6 V 1945)
- rola wojsk 1 Frontu Białoruskiego (marszałek G. Żukow) oraz wojsk 1 Frontu Ukraińskiego (marszałek
Iwan Koniew)
rola 1 Armii WP (gen. Zygmunt Berling, od IX 44 gen. S. Popławski) oraz 2 Armi WP (gen. Karol Świerczewski)
6. Sprawa polska na arenie międzynarodowej w 1945 r. oraz ustalenie powojennych granic Polski
(zob. wcześniejsze tematy, gdzie część zagadnień została rozwinięta)
sprawa polska na konferencji w Jałcie
podpisanie przez Rząd Tymczasowy układu o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy z ZSRR (21 IV 1945) - miał obowiązywać przez 20 lat, był w nim zapis o „suwerenności” Polski oraz „nieingerencji w sprawy wewnętrzne”
brak udziału polskiej delegacji na konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco
„proces szesnastu” w Moskwie
rokowania moskiewskie w sprawie utworzenia TRJN
uznanie TRJN przez mocarstwa zachodnie za jedyny legalny polski rząd
sprawa polska na konferencji w Poczdamie i wytyczenie zachodniej granicy Polski
układ z ZSRR w sprawie granicy (podpisany przez TRJN 16 VIII 1945): potwierdzenie linii Curzona jako podstawy wytyczenia granicy polsko - radzieckiej
spór między Polską a Czechosłowacją w 1945 r. o Śląsk Cieszyński, Kotlinę Kłodzką, Racibórz, Spisz i Orawę (układ graniczny z Czechosłowacją Polska podpisała dopiero w 1958 r.)
7. Utworzenie TRJN (28 VII 1945), premier: Edward Osóbka - Morawski, wicepremierzy: Władysław
Gomułka (PPR), Stanisław Mikołajczyk (PSL), kluczowe resorty dla PPR (np. MON, MBP)
8. Polskie państwo podziemne od upadku Powstania Warszawskiego (2 X 1944) do samorozwiązania
RJN i Delegatury Rządu na Kraj oraz ogłoszenia Testamentu Polski Walczącej (1 VII 1945)
(zob. punkt 15 tematu: Polskie państwo podziemne)
9. Dekret KRN o amnestii (2 VIII 1945) - miała objąć członków antykomunistycznego podziemia
wojskowego i politycznego (w jej wyniku ujawniło się ok. 40 tys. osób)
10. Dekret PKWN o reformie rolnej (6 IX 1944), zob. punkt 2
11. Ustawa KRN o nacjonalizacji przemysłu (3 I 1946)
- upaństwowienie przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 50 pracowników na jedną zmianę, za
odszkodowaniem (w rzeczywistości odszkodowanie przeważnie nie zostało wypłacone)
- upaństwowienie przedsiębiorstw bez względu na liczbę zatrudnianych pracowników, zaliczonych
do takich kategorii jak np. kopalnie, huty, rafinerie, elektrownie, gazownie, cukrownie, gorzelnie,
browary, koksownie, drukarnie, „wielki i średni przemysł włókienniczy” - za odszkodowaniem (w
rzeczywistości odszkodowanie przeważnie nie zostało wypłacone)
- upaństwowienie wszystkich przedsiębiorstw należących do Niemców (bez odszkodowania)
12. Najważniejsze ugrupowania polityczne w Polsce od powstania TRJN do wyborów
parlamentarnych 19 I 1947
- partie koalicji rządzącej (Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych):
PPR oraz trzy partie koncesjonowane: PPS, SL, SD
program PPR w latach 1944 - 1947
•„władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy” W. Gomułka
• „taktyka salami” komunistów w procesie przejmowania władzy (przejmowanie władzy będzie
następować stopniowo - „po kawałku”, nie od razu w pełnym zakresie)
• stopniowe przejmowanie kontroli nad środkami masowego przekazu (np. utworzenie w VII 1946
GUKPPiW, likwidacja opozycyjnego „Tygodnika Warszawskiego”)
• terror wobec przeciwników politycznych
• próba pozyskania społeczeństwa
- opozycja legalna:
• partie opozycji legalnej:
PSL (utworzone 22 VIII 1945 z przekształcenia działającego w polskim państwie podziemnym SL „Roch”,
prezesem PSL został Wincenty Witos, po jego śmierci w październiku 1945 Stanisław Mikołajczyk, w
połowie 1946 r. PSL liczyło ok. 500 tys. członów, skupiło w swoich szeregach nie tylko działaczy
ruchu ludowego, ale także wiele innych osób widzących w tej partii jedyną siłę zdolną przeciwstawić
się komunistom),
SP (prezes Karol Popiel)
program PSL i SP wyraźnie nawiązywał do programu RJN i Delegatury Rządu na Kraj (rozwiązanych 1 VII
1945), czyli do Testamentu Polski Walczącej (Polska powinna być państwem demokracji parlamentarnej,
niezależnym od ZSRR)
• prasa katolicka: „Tygodnik Powszechny” (wydawany w Krakowie od marca 1945),
„Tygodnik Warszawski”
- opozycja nielegalna: WiN, PPS - WRN, SN, NZW (zob. punkt 15 tematu: Polskie państwo podziemne i ruch oporu)
13. Referendum 30 VI 1946 r.
- przyczyny przeprowadzenia referendum: przeprowadzając referendum „władza ludowa” chciała
wzmocnić swoją pozycję przed wyborami parlamentarnymi, sprawdzić na jakie poparcie może
liczyć w społeczeństwie, zdiagnozować swoją skuteczność w posługiwaniu się propagandą oraz
terrorem wobec opozycji
- pytania w referendum nie dotyczyły kwestii najbardziej kontrowersyjnych (np. czy chcesz
obecności wojsk radzieckich w Polsce?, systemu rządów jednej partii ? itp.),
w celu uzyskania jak największej ilości odpowiedzi twierdzących („tak”), pytania dotyczyły
kwestii mniej spornych i kontrowersyjnych
Czy jesteś za zniesieniem senatu?
Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?
Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic państwa polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
Poszczególne ugrupowania polityczne wobec pytań referendum:
partie koalicji PPR, PPS, SL, SD: „3 tak”
PSL: „nie” na 1 pytanie, „2 tak”
WiN” „nie” na pytanie 1 i 2, „tak” na pytanie 3
SN, NZW: „3 nie”
Kampania wyborcza przed referendum: poprawa zaopatrzenia w miastach, terror wobec działaczy opozycji (zwł. wobec PSL)
Wyniki referendum i zakres fałszerstw
wyniki oficjalne: I pytanie odp. tak 68 %
II pytanie odp. tak 77 %
III pytanie odp. tak 91 %
wyniki rzeczywiste: I pytanie odp. tak 26, 9 %
II pytanie odp. tak 42 %
III pytanie odp. tak 67 %
wg A. Paczkowskiego, „3 tak” - 27 % głosujących, „3 nie” - 33 % głosujących, w Krakowie na pierwsze pytanie 85 % „nie”
14. Pogrom kielecki 4 VII 1946 r. - zamordowanie przez tłum 39 Żydów
domniemane przyczyny pogromu kieleckiego:
• antysemityzm Polaków wynikający z rzekomego poparcia ludności żydowskiej dla władzy komunistycznej?
• prowokacja funkcjonariuszy UB - kilka dni po referendum - w celu przedstawienia Polski opinii publicznej
państw zachodnich jako kraju antysemickiego (próba wywołania wrażenia, że Polacy jako antysemici nie
powinni uzyskać wsparcia Zachodu w swoich dążeniach do niezależności od ZSRR) ?
15. Wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 r. (jednoizbowy, 444 posłów)
terror wobec działaczy PSL, unieważnienie list wyborczych PSL w 10 okręgach (na 52),
wybory sfałszowane („cuda nad urną wyborczą”), łamanie zasady tajności w lokalach wyborczych
wyniki oficjalne: „Blok Stronnictw Demokratycznych” (PPR, PPS, SL, SD) - 80,1%
PSL - 10,3 %, SP - 4,7 %
zakres fałszerstw wyborczych: wg Stanisława Mikołajczyka na PSL głosowało 74 %
podział mandatów:
• 394 mandaty przyznano „Blokowi Stronnictw Demokratycznych” (podział wewnątrz Bloku: PPR i
PPS po 32%, SL - 25%, SD - 10%)
• PSL przyznano 28 mandatów, było jedynym ugrupowaniem opozycyjnym w Sejmie Ustawodawczym
16. Pierwsze uchwały Sejmu Ustawodawczego w lutym 1947 r.
wybór Bolesława Bieruta na prezydenta (był jedynym kandydatem)
powołanie nowego rządu (premier: Józef Cyrankiewicz, jednym z wicepremierów został Władysław Gomułka, kluczowe resorty dla działaczy PPR, np. MON - gen. Michał Rola - Żymierski, MBP - Stanisław Radkiewicz)
uchwalenie „Małej Konstytucji” 19 II (m. in. powołuje do życia Radę Państwa z prezydentem jako jej przewodniczącym)
ustawa o amnestii wobec działaczy politycznych i żołnierzy podziemia (22 II), ujawniło się ok. 30 tys. osób
17. Rozbicie (likwidacja) przez komunistów legalnej i nielegalnej opozycji politycznej
- przemówienia polityków opozycji (Zygmunta Żuławskiego i Stanisława Mikołajczyka) w Sejmie
Ustawodawczym w sprawie fałszerstw wyborczych dokonywanych przez komunistów
- znaczenie ustawy o amnestii wobec działaczy politycznych i żołnierzy podziemia
potajemne opuszczenie Polski przez przywódców PSL (X 1947): Stanisława Mikołajczyka, Kazimierza Bagińskiego, Stefana Korbońskiego
stopniowe przejmowanie kontroli nad PSL przez władze komunistyczne (np. usuwanie z partii działaczy opozycji, przejmowanie kontroli nad PSL przez tajnych współpracowników Urzędu Bezpieczeństwa)
połączenie PSL z SL i powstanie ZSL (XI 1949), ZSL nie było partią opozycyjną, uznawało prymat PZPR w państwie oraz propagandową tezę o „sojuszu robotniczo - chłopskim”
rozbicie przez władze antykomunistycznej opozycji nielegalnej w l. 1946 - 1947 (WiN, PPS - WRN, SN, NZW)
18. Akcja „Wisła” - działania operacyjne wojska polskiego na obszarze Polski południowo-
wschodniej (województw rzeszowskiego - zwł. rejonu Bieszczad i lubelskiego) w 1947 roku
(kwiecień - czerwiec/lipiec) w celu likwidacji zbrojnych oddziałów UPA oraz wysiedlenia ludności
ukraińskiej i Łemków, pretekstem do rozpoczęcia akcji „Wisła” było zastrzelenie pod Baligrodem
gen. Karola Świerczewskiego (władze oficjalnie przyjęły, że zamach został dokonany przez UPA)
19. Przemiany gospodarcze w Polsce w latach 1944 - 1949
straty materialne Polski w okresie II wojny światowej (o wartości ok. 50 mld. dol., w przeliczeniu
na głowę 1 mieszkańca 1428 mld. dol.)
dekret PKWN o reformie rolnej (6 IX 1944), zob. punkt 2, 10
eksploatacja gospodarcza kraju przez Armię Czerwoną, szczególnie tzw. ziem odzyskanych w pierwszych miesiącach po zajęciu, zob. umowa PKWN z rządem ZSRR z 26 VII 1944 r. (list W. Gomułki do s.287)
zagospodarowywanie tzw. ziem odzyskanych (rola utworzonego w 1945 r. Ministerstwa Ziem Odzyskanych, z ministrem W. Gomułką)
ustawa KRN o nacjonalizacji przemysłu (3 I 1946), zob. punkt 11
pomoc dla Polski w ramach UNRRA w l. 1945 - 1946 (United Nations Relief and Rehabilitation Administration - Agencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy) - funkcjonujący pod patronatem ONZ program pomocy dla krajów odbudowujących się ze zniszczeń po II wojnie światowej (np. żywność, lekarstwa, inwentarz - zwierzęta dla rolników, sprzęt rolniczy, Polska uzyskała w ramach UNRRA pomoc o wartości 476 mln. dol.)
odrzucenie przez Polskę „Planu Marshalla” w 1947 r.
upaństwowienie handlu w wyniku tzw. „bitwy o handel” w 1947 r. (zarówno hurtowego jak i detalicznego)
realizacja tzw. planu trzyletniego (Plan Odbudowy Gospodarczej Kraju) w latach 1947 - 1949, założenia planu trzyletniego zostały opracowane przez powołany w 1947 r. Centralny Urząd Planowania (CUP), kierowany przez ekonomistę (przed wojną związanego z PPS) prof. Czesława Bobrowskiego, CUP miał także nadzorować realizację planu trzyletniego
cele plan trzyletniego: likwidacja skutków wojny i odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych
integracja gospodarcza tzw. ziem odzyskanych z resztą kraju
podniesienie stopy życiowej ludności
rezultaty planu trzyletniego: upaństwowienie handlu (w ramach tzw. bitwy o handel), wzrost dochodu narodowego w 1949 r. o 24 % w porównaniu do 1938 r., i o 53 % w porównaniu do 1947 r., odbudowa przemysłu stoczniowego („Sołdek” - pierwszy zwodowany po wojnie statek), początek tzw. socjalistycznego współzawodnictwa pracy, najważniejsze inwestycje „planu trzyletniego” fabryka traktorów w Ursusie, samochodów ciężarowych w Starachowicach
plan trzyletni był najlepiej realizowanym planem gospodarczym w Polsce Ludowej (w większym stopniu był oparty na założeniach socjalizmu - reformizmu, reprezentowanych przed wojną przez PPS, niż na komunistycznych i stalinowskich wzorcach gospodarki ZSRR)
20. Przemiany społeczne w Polsce w latach 1944 - 1949
liczebność mieszkańców Polski w nowych granicach po II wojnie światowej
ludność II RP przed wybuchem II wojny światowej: 35 mln (obszar państwa: 389 tys. km kw.)
ludność Polski wg spisu w 1946 r.: 23, 9 mln (obszar państwa: 312 tys. km kw.)
zginęło ok. 6 mln. obywateli państwa polskiego, w tym ok. 3 mln. polskich Żydów
społeczne skutki reformy rolnej:
• zanik ziemiaństwa jako odrębnej warstwy społecznej
• zwiększenie liczby tzw. chłopów małorolnych na wsi (posiadających niewielkie gospodarstwa, czasem
uzyskane lub powiększone do 5 ha, w wyniku przydziału w ramach reformy rolnej)
społeczne skutki nacjonalizacji przemysłu: zanik burżuazji jako odrębnej warstwy społecznej
repatriacje ludności i rola Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR)
• repatriacje Polaków ze wschodnich terenów przedwojennej Polski („zza Buga”), ok. 2 mln.
osób, przeważnie na tzw. ziemie odzyskane (np. zob. film „Sami swoi”, Wrocław jako „mały
Lwów”, przeniesienie Biblioteki Ossolineum ze Lwowa do Wrocławia, reaktywowanie po
wojnie działalności Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej przez polskie
środowisko naukowe przedwojennego Lwowa, uniwersytet w Toruniu stworzony w dużym
stopniu przez polskie środowisko naukowe przedwojennego Wilna)
• repatriacje Polaków z Europy Zachodniej (ok. 1,5 mln. osób: jeńcy wojenni, Polacy wywiezieni
przez okupanta hitlerowskiego na roboty do Niemiec, byli więźniowie niemieckich obozów
koncentracyjnych, żołnierze z Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie)
wysiedlenia ludności niemieckiej z Polski w nowych granicach w latach 1945 - 1950, ok. 2 mln. osób (w wyniku ustaleń konferencji w Poczdamie, sprawa obozu w Łambinowicach na Opolszczyźnie)
problem integracji autochtonicznej ludności Opolszczyzny, Kaszub i Mazur ze społeczeństwem polskim
wysiedlenia z Polski do ZSRR lub przesiedlenia na tzw. ziemie odzyskane ludności ukraińskiej z województw rzeszowskiego i lubelskiego (m. in. w ramach „akcji Wisła”)
dążenie władzy ludowej do całkowitej likwidacji analfabetyzmu (zarejestrowano 1,5 analfabetów między 14 a 50 rokiem życia, ustawa z 1949 r. o obowiązkowej nauce czytania i pisania obywateli, którzy nie przekroczyli 50 roku życia, w XII 1951 r. władze uznały, że problem analfabetyzmu został w Polsce przezwyciężony)
początek masowych migracji młodych mieszkańców wsi do miast (od schyłku lat 40 - tych, w związku z industrializacją kraju)
oddziaływanie propagandy komunistycznej na społeczeństwo (od samych początków istnienia „władzy ludowej” w 1944, szczególnie jednak intensywnie od schyłku lat 40-tych - w związku z postępującą stalinizacją życia politycznego i społecznego)
repatriacja - powrót obywateli do swojego państwa (łac. patria - ojczyzna)
1