Polska polityka zagraniczna w latach 1945-1966

Polska polityka zagraniczna lat 1945-1966 była w dużym stopniu uzależniona była od

polityki prowadzonej na arenie międzynarodowej przez Związek Radziecki, ale także przez

państwa zachodnie. Kierunek polskiej polityki zagranicznej ukształtował się w dużej mierze

dzięki postanowieniom mocarstw po II wojnie światowej. To właśnie te postanowienia miały

zadecydować o kształcie politycznym przyszłej Polski oraz o problemach z nich

wynikających.

Pierwsze postanowienia dotyczące Polski zapadły w Jałcie w lutym 1945 r. i

dotyczyły powojennych granic Polski, utworzenia rządu polskiego uznanego przez wszystkie

państwa koalicji antyfaszystowskiej oraz przeprowadzenia w kraju wolnych i

demokratycznych wyborów. Granicę wschodnią w zasadzie ustalono zgodnie z założeniem

Stalina na linii Curzona, w zamian Polska miał otrzymać znaczny przyrost terytoriów na

zachodzie. Miał też w Polsce powstać rząd, który jednakże miał zostać wyłoniony na

podstawie wyborów. Tymczasem została powołana komisja dobrej woli w skład której

weszli: W. Mołotow, W.A Harriman, A.J. Clark-Kerr. Zadaniem komisji było przygotowanie

porozumień różnych polskich sił politycznych w celu utworzenia Rządu Jedności Narodowej.

Po dłuższych perypetiach do nowego rządu wszedł Stanisław Mikołajczyk. W ten sposób

udało się uzyskać akceptację rządu na arenie międzynarodowej.

1

Na konferencji w Poczdamie, która odbywała się w dniach 17 lipca-2 sierpnia 1945 r.

ostatecznie ustalono granice przyszłej Polski.

2

Ustalono, że będzie ona przebiegać „ (…) na

wschód od linii biegnącej do Morza Bałtyckiego, tuż na zachód od Świnoujścia, stamtąd

wzdłuż Odry do miejsca, gdzie wpada Nysa Zachodnia i wzdłuż Nysy Zachodniej do granicy

Czechosłowackiej, włączając w to tę część Prus Wschodnich, która zgodnie z decyzją

konferencji berlińskiej nie pozostaje pod zarządem ZSRR i łącznie z obszarem dawnego

wolnego miasta Gdańska, będą oddane pod administracje państwa polskiego i dlatego nie

powinny być traktowane jako część sowieckiej strefy okupacyjnej Niemiec”.

3

Przez następne

lata granice zachodnie polski będą stanowiły duży problem w stosunkach z niektórymi

państwami, a w szczególności z Republiką Federalną Niemiec. Należy jednak zaznaczyć, że

pomimo pewnych niuansów prawnych granica ta była przez państwa zachodnie uznawana za

1

B.Fijałkowska, T. Godlewski: Polskie dylematy polityczne 1939-1995.Wybrane problemy. Olsztyn 1996, s. 48.

2

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945-1989. Toruń 2005, s. 15.

3

B. Fijałkowska, T. Godlewski: Polskie dylematy…,s.56

granicę ostateczną. Podważanie granicy zachodniej pojawiło się dopiero w okresie zaostrzania

walki pomiędzy ZSRR i mocarstwami zachodnimi o wpływy w Niemczech.

W ten oto sposób Polska znalazła się w radzieckiej strefie wpływów, co miało

niebagatelne znaczenie dla kierunku prowadzonej przez nią polityki zagranicznej. Związek

Radziecki dążył do powiązania ze sobą układami sojuszniczymi państw tzw. demokracji

ludowej. Miała to być idea współdziałania ze sobą narodów słowiańskich. Dodatkowo starano

się powiązać te państwa zinstytucjonalizowaną współpraca ideologiczną. Z tego tez powodu

we wrześniu 1945 r. powstał Kominform, w skład, którego dodatkowo weszły partie

komunistyczne z Francji i Włoch.

4

Po przejęciu władzy w Polsce przez obóz komunistyczny, który był silnie uzależniony

od poparcia radzieckiego sojusznika, ogólne kierunki polityki zagranicznej Polski zaczęła

wyznaczać Moskwa. Zaczęto realizować postulaty polityki zagranicznej głoszonej jeszcze

przez PPR w czasie wojny. Jednym z głównych postulatów było wzmocnienie sojuszu ze

ZSRR. Z tego powodu nie sprzeciwiano się oddaniu sporej części terenów dawnej Polski

Związkowi Radzieckiemu, co miało zapewnić Polsce poparcie ZSRR. Miało ono nam pomóc

we wzmocnieniu pozycji kraju na zachodzie i nad Bałtykiem. Równocześnie głoszono

postulaty pogłębiania przyjaźni i utrwalania sojuszu z Wielką Brytanią i Stanami

Zjednoczonymi. Po utworzeniu w czerwcu 1945 r. TRJN generalna koncepcja polityki

zagranicznej została niezmieniona. Za główny cel uważano współpracę z państwami

demokratycznymi, a w szczególności z Wielką Brytanią, USA, Francją i ZSRR. Zapowiadano

także udział naszego kraju w pracach ONZ. Prowadzanie takiej polityki w obliczu rosnących

rozbieżności dawnych sojuszników było niezwykle trudne.

5

W koncepcji założono prowadzenie polityki zagranicznej na trzech głównych

kierunkach. Pierwszy z nich to ten w skład, którego wchodził Związek Radziecki i inne

państwa socjalistyczne, drugi to ten prowadzony wobec państw demokracji zachodniej, trzeci

dotyczył krajów rozwijających się. Koncepcja ta zyskała określenie „trzech zasad polskiej

polityki zagranicznej”.

Szczególnie ważne w takim układzie były stosunki ze Związkiem Radzieckim. Już 27

lipca 1944 r. przedstawiciele KRN podpisali z rządem ZSRR porozumienie o polsko-

radzieckiej granicy państwowej. Partie wchodzące w skład Rządu Tymczasowego widziały w

tym sojuszu czynnik utrwalający zmiany systemu politycznego Polsce. Wskazywały one na

jego ideologiczną funkcję. Tłumaczono chęć zawarcia sojuszu z ZSRR wspólną walką z

4

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach… ,s. 19-21.

5

Tamże, s. 32-34.

naporem germańskim i wspólnotą kulturową narodów słowiańskich. Stronnictwa opozycyjne

tj. Polskie Stronnictwo Ludowe oraz Stronnictwo Pracy stały na stanowisku, że sojusz z

ZSRR powinien być rozpatrywany pod kątem sojuszu polityczno-obronnego, a nie

„ideowego” jak chciały tego czynniki komunistyczne. Zdanie opozycji nie miało jednak

większego znaczenia. Dnia 21 kwietnia 1945 roku między Rzeczpospolitą, a ZSRR został

zawarty układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej. Swoje podpisy pod

układem złożyli ówczesny premier Rządu Tymczasowego Edward Osóbka-Morawski oraz

Józef Stalin. Wedle postanowień układu, jeśli którakolwiek ze stron zostałaby wciągnięta do

w działania przeciwko Niemcom lub któremukolwiek z sojuszników niemieckich to druga

strona zobowiązuje się do udzielenia jej pomocy „wszystkimi środkami będącymi w jej

rozporządzeniu”. Zobowiązał on również oba państwa do współdziałania na rzecz umacniania

pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Poruszono również kwestie wzajemnego

umacniania więzi ekonomicznych i kulturalnych. Komuniści w Polsce podkreślali ważność

tego sojuszu dla przyszłości Polski. Niewątpliwie sojusz wzmacniał pozycję naszego kraju na

arenie międzynarodowej, a w szczególności w stosunkach z Niemcami. Było to spowodowane

napięciem związanym z ustaleniem zachodniej granicy Polski. Równocześnie czynił z Polski

państwo poniekąd wasalne wobec Związku Radzieckiego. Dodatkowo w przyszłości w

trakcie rywalizacji międzynarodowej związał nas nieco wbrew naszej woli z blokiem

wschodnim tego konfliktu. Układ ten miał duże znaczenie dla polityki wewnętrznej naszego

kraju, gdyż został sfinalizowany przez Rząd Tymczasowy, nieuznawany wówczas przez

państwa zachodnie. Wzmacniało to pozycje tego rządu, a osłabiało pozycje rządu na

emigracji, który z całą pewnością nie był tak przychylny naszemu bratniemu narodowi, co w

perspektywie czasu mogłoby się okazać wyjątkowo niekorzystne dla ZSRR.

6

7 lipca tego samego roku zdecydowano się uzupełnić pakt polityczno-wojskowy z

kwietnia. Podpisano wówczas układ handlowy i umowę o wzajemnych dostawach towarów

wraz z towarzyszącym mu pakietem regulującym zasady wymiany. Dodatkowe porozumienia

podpisali Hilary Minc i Anastas Mikojan. W dodatkowym protokole ustalono niezwykle

niekorzystne ceny wywożonego do ZSRR i radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec węgla.

7

Kolejne porozumienia ze Związkiem Radzieckim zostały podpisane 16 sierpnia 1945

r. i dotyczyły ostatecznego przebiegu granicy polsko-radzieckiej, podziału niemieckich

reparacji pomiędzy ZSRR a Polskę oraz zacieśnienia współpracy gospodarczej. W kwestii

granic to Związek Radziecki otrzymał wszystkie tereny, które chciał posiadać. ZSRR

6

Tamże, s.88-92

7

Tamże, s.92

otrzymało tereny korzystne gospodarczo z Zagłębiem Borysławskim na czele. Jedynym

ustępstwem na rzecz Polski było otrzymanie części Puszczy Białowieskiej, która w

kontekście gospodarczym była całkowicie nieprzydatna. Z umową został także podpisany

protokół regulujący zasady żeglugi przez Cieśninę Pilawską. Zgodnie z postanowieniami

cieśnina ta miała być otwarta dla polskiej żeglugi. Zasada ta miała obowiązywać jednak tylko

i wyłącznie w czasie pokoju. Ponadto statki pływające pod inną banderą niż Polska nie mogły

wpływać do portu w Elblągu co znacznie ograniczało rozwój tegoż portu. Drugie

porozumienie odnosiło się do reparacji wojennych. W styczniu 1946 r. zdecydowano się

powołać Polsko-Radziecką Komisję Reparacyjną. Zacieśnianie współpracy gospodarczej na

podstawie porozumień z 16 sierpnia polegało na zawarciu tajnej umowy węglowej. Była ona

dopracowaniem umowy z 7 lipca. Według niej Polska miała sprzedawać węgiel Rosji

praktycznie za symboliczna cenę, gdyż Rosja Radziecka miała płacić 1,22 dolara za tonę,

podczas gdy na wolnym rynku światowym cena tony wynosiła 8,20 dolara. Jedynym

sukcesem w tym układzie był fakt, że udało się uniknąć niekorzystnego i forsowanego przez

Moskwę pomysłu utworzenia spółek mieszanych do eksploatacji kopalń dolnośląskich. Za

inny sukces można również uznać podpisaną 6 lipca 1945 umowę o prawie zmiany

obywatelstwa radzieckiego i repatriacji z ZSRR ludności narodowości polskiej i żydowskiej.

Działało to także w druga stronę. Osoby zamieszkałe w Polsce mogły przyjąć obywatelstwo

radzieckie i wyjechać do ZSRR. Inną sprawą jest to, że umowa ta przez długi okres czasu nie

była realizowana.

8

Polityka wobec Rosji uległa niewielkiej modyfikacji po 1956 r., kiedy to na XX

zjeździe KC PZPR nowym sekretarzem partii został Władysław Gomułka. Nowym szefem

MSZ został wówczas Adam Rapacki, który zastąpił Stanisława Skrzeszowskiego. Po śmierci

Stalina w 1953 r. w ZSRR również zaczęto nieco inaczej patrzeć na prowadzoną przez siebie

politykę zagraniczną. W tym też okresie jednym z najważniejszych wydarzeń było podpisanie

w Moskwie 18 listopada 1956 r. przez W. Gomułkę i Józefa Cyrankiewicza oraz Nikitę

Chruszczowa i Nikołaja Bułgarina „Wspólnej deklaracji o rozmowach między delegacją KC

PZPR i rządu PRL a delegacją KC KPZR i rządu ZSRR”. W deklaracji tej stwierdzono, że

wzajemna przyjaźń będzie umacniać się na zasadach pełnego równouprawnienia,

suwerenności i poszanowania własności terytorialnej. W deklaracji deklarowano także

umacnianie stosunków gospodarczych na zasadzie równouprawnienia. W związku z tym

Związek Radziecki umorzył Polsce zadłużenie, które powstałe z tytułu kredytów radzieckich.

8

Tamże, s.92-94.

Polska została zwolniona z spłaty 2 miliardów rubli tj. ok. 0,5 miliarda dolarów z odsetkami.

Trudno jednak nie zauważyć, że umorzone kredyty pokrywały straty poniesione przez Polskę

z racji wywozu węgla. Zgodzono się również na udzielenie Polsce długoterminowego kredytu

w wysokości 700 mln rubli na pokrycie kosztów dostarczonych przez ZSRR towarów. Doszło

także do porozumienia w kwestii uregulowania płatności z tytułu przewozów kolejowych i

płatności niehandlowych. ZSRR zobowiązał się do dostawy w 1957 r. 1400 tyś. ton zboża na

kredyt, który Polska miała spłacić w latach 1961-1962. 17 grudnia 1956 r. podpisano

„Umowę między rządem PRL a rządem ZSRR o statusie prawnym wojsk radzieckich

czasowo stacjonowanych w Polsce”. Gomułka początkowo miał nadzieje na całkowite

wycofanie wojska radzieckich z Polski, jednak widział on niebezpieczeństwo ze strony

Niemiec Zachodnich i dlatego ostatecznie wojska radzieckie w naszym kraju pozostały.

Kolejną umowa pomiędzy Polską, a Związkiem Radzieckim została zawarta 25 marca 1957 r.

i dotyczyła ułatwienia repatriacji Polaków z ZSRR do kraju. Miała ona objąć osoby, które nie

z własnej winy nie mogły wrócić do Polski na podstawie aktu z 1945 roku. Jeszcze w tym

samym roku 5 marca zawarto umowę o wytyczeniu granicy państwowej w części

przylegającej do Morza Bałtyckiego. Trzynaście dni później podpisano protokół o

rozgraniczeniu wód terytorialnych w rejonie Morza Bałtyckiego i Zatoki Gdańskiej.

9

Następnym krajem po ZSRR z którym Polska zawarła układ sojuszniczy była

Jugosławia. Z Jugosławią Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne już 30 marca 1945 r.

Polska z Jugosławią były w dobrym stosunkach i nie dzieliły ich żadne powojenne

sprzeczności. 18 stycznia 1946 r. podpisano układ handlowy z Jugosławią, 16 marca tego

samego roku konwencję o współpracy kulturalnej, a 18 marca w Warszawie Josip Broz-Tito i

Edward Osóbka-Morawski podpisali układ o przyjaźni i wzajemnej pomocy. Został on

zawarty na 20 lat z klauzulą jej automatycznego przedłużenia na 5 lat, jednak tylko w

przypadku, kiedy żadna ze stron nie złoży wypowiedzenia. Wypowiedzenia musiałoby zostać

złożone na rok przed wygaśnięciem podstawowego traktatu. Układ zawierał artykuł

dotyczący pomocy w razie agresji niemieckiej lub państw, które były sojusznikami Niemiec

w ostatniej wojnie lub dopiero sprzymierzą się z nimi. Traktat ten ustanawiał obowiązek

konsultacji w wypadku powstania zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa jednej ze stron.

Zadeklarowano również chęć postępowania w myśl przepisów Karty Narodów

Zjednoczonych.

10

9

Tamże, s. 115-117

10

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach… ,s.97-98

Sojusz Polski z Jugosławią nie zaczął się zacieśniać. Wynikało to z niezależnie

prowadzonej polityki władz jugosłowiańskich wobec ZSRR. W takim układzie Polska stanęła

po stronie Związku Radzieckiego i zerwała stosunki dyplomatyczne z Jugosławią. Dopiero po

1956 r. podjęto pierwsze próby odbudowania wzajemnych relacji. Wtedy do Polski

przyjechała delegacja, KC Związku Komunistów Jugosławii. Wizyta ta nie spowodowała w

następstwie zacieśnienia obopólnych kontaktów.

11

Z perspektywy położenia geograficznego niezwykle ważne było uporządkowanie

stosunków z bezpośrednimi sąsiadami. Do nich niewątpliwie zaliczała się Czechosłowacja.

Utrzymywanie dobrych stosunków z Czechosłowacją było jednak trudne, gdyż ciążyły na

nich niezałatwione problemy terytorialne. Chodziło mianowicie o teren Zaolzia, Kotliny

Kłodzkiej, a nawet Spisza i Orawy. Polska zaproponowała Czechom wymianę terytoriów.

Wymiana ta miała być korzystna dla Czechosłowaków. Została ona jednak odrzucona. Co

więcej w maju 1945 r. Czechosłowacy wystąpili z pretensjami do Ziemi Kłodzkiej i innych

terenów śląska. Stosunki pomiędzy Polską, a Czechosłowacją uległy poprawie dopiero w

1946 roku, kiedy to władzę w Czechosłowacji przejęli komuniści. Moskwa podjęła działania

na rzecz podpisania umowy pomiędzy Polską, a Czechosłowacją. Czynnikiem, który

przyspieszył prace nad zawarciem układu było rozpoczęcie w styczniu 1947 r. w Londynie

prac nad ustaleniem warunków pokoju z Niemcami. Układ został podpisany 10 marca 1947

roku. Pojawił się w nim już prawie tradycyjny zapis udzielenia wzajemnej pomocy w razie

konfliktu z Niemcami oraz do prowadzenia wspólnej polityki w celu zapobiegania powstaniu

groźby napaści za strony Niemiec lub sprzymierzeńców tego państwa. W dodatkowym

protokole państwa zobowiązały się do rozstrzygnięcia w ciągu dwóch lat sporów

terytorialnych oraz wzajemnego poszanowania praw mniejszości narodowych. Niestety

postanowienia o uregulowaniu sporów terytorialnych w ciągu dwóch lat nie udało się

zrealizować. Dostrzeżono także potrzebę wzmacniania współpracy gospodarczej. Z tego

powodu 2 maja 1947 r. została podpisana tzw. „mała umowa” handlowa, a 4 lipca układ

gospodarczy i umowa kulturalna. Zamierzano powołać do życia Polsko-Czechosłowacką

Radę Współpracy Gospodarczej, która miała czuwać nad pracami Komisji Przemysłowej i

Komisji Naukowo-Technicznej. Dodatkowo Czechosłowacy otrzymali możliwość korzystania

z obiektów i portów w Szczecinie na zasadzie dzierżawy.

12

Współpracy gospodarczej nie

udało się rozwinąć, gdyż w tym czasie to Związek Radziecki wpływał na kształt gospodarki w

tych krajach, a nie dostrzegał on potrzeby wzmacniania dwustronnej wymiany handlowej.

11

Tamże, s. 123

12

Tamże, s.100-103

Jednak po 1956 r. sytuacja uległa pewnej zmianie i strona polska liczyła na reaktywowanie

dobrze zapowiadającej się polityki gospodarczej. Już w 1957 r. do Pragi udał się wicepremier

Piotr Jaroszewicz. W czerwcu podpisano umowę o współpracy w eksploatacji złóż siarki w

rejonie Tarnobrzegu. Czechosłowacja udzieliła także Polsce pożyczki w wysokości 100 mln

rubli na budowę kopalni siarki. W lipcu tego roku utworzono Polsko-Czechosłowacki

Komitet Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej. Rok później 13 czerwca 1958 r.

podpisano umowę, która wytyczała ostateczną granicę pomiędzy polską, a Czechosłowacją.

13

Problem terytorialny był także wyraźnie dostrzegalny w stosunkach z Niemcami. W

tym przypadku dodatkowo od 1949 r. dochodził problem z dwoma nowo utworzonymi

państwami niemieckimi. W tym jednak momencie omówię stosunki z Niemiecka Republiką

Demokratyczną. Polski rząd uznał nowo powstałe państwo i jego Rząd Tymczasowy już

jedenaście dni od jego powstania. 6 lipca 1950 r. podpisano w Zgorzelcu układ o

wyznaczeniu granicy pomiędzy obu państwami. Przy okazji do wytyczenia granicy w terenie

utworzono Mieszaną Komisję Polsko-Niemiecką. Każda ze stron posiadała w niej 4

przedstawicieli. Zobowiązano się także do podpisania porozumienia w sprawie przejść

granicznych, małego ruchu granicznego i żeglugi na wodach pasa granicznego. 27 stycznia

1951 r. we Frankfurcie nad Odrą został podpisany „Akt o wykonaniu wytyczenia państwowej

granicy między Polską, a Niemcami.” W lutym następnego roku parafowano umowę o

ż

egludze na wodach granicznych oraz eksploatacji wód granicznych. Pomimo podpisania tego

układu stosunki między krajami wcale nie były przyjazne. Wytyczono co prawda granicę, ale

często dochodziło do konfliktów np. w sprawie połowu ryb. Wynikało to z tego, że do

zawarcia państwa te zostały nijako zmuszone przez ZSRR, który dążył do stworzenia systemu

sojuszy w swojej strefie wpływów. W Polsce pamiętano jednakże wystąpienia niemieckich

polityków, podważających granice zachodnią Polski. Komuniści wypowiadali się w takim

samym tonie co inne partie niemieckie. Po włączeniu Komunistycznej Partii Niemiec (KPD)

do Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED) nie zaszły zmiany w poglądach

komunistów czy socjalistów. Zdanie zmienili dopiero pod wpływem ZSRR. Z kolei Polska 23

sierpnia 1953 r. pod wpływem nacisku Moskwy zdecydowała się zrezygnować z pobierania

reparacji od Niemiec. Dotyczyło to zarówno towarów jak i pieniędzy.

14

17 kwietnia 1957 r. pomiędzy krajami została podpisana umowa kredytowo-

inwestycyjna. Na jej podstawie NRD udzieliła Polsce kredytu w wysokości 400 mln rubli.

Pieniądze te miały być dane Polsce w postaci dostaw potrzebnych urządzeń i energii na

13

Tamże, s. 117-118.

14

Tamże, s. 106-108.

budowę dwóch kopalni węgla brunatnego- w Turoszowie i Koninie. Polska pożyczkę miała

spłacić węglem pochodzącym z nowych kopalń. Dwa miesić później strony doszły do

porozumienia w sprawie tzw. akcji łączenia rodzin.

15

Polska zawarła także układy sojusznicze z Rumunią (26 styczeń 1949), Węgrami (18

czerwiec 1948) i Bułgarią (29 maj 1948). W każdym z tych traktatów pojawiał się problem

obrony przed ekspansją niemiecką. Zobowiązano się również do wzajemnych konsultacji w

kwestiach międzynarodowych powiązanych z zainteresowanymi stronami. Z wszystkich

trzech układów największy sprawiał ten z Rumunią, gdyż pomiędzy tymi państwami

pozostawały nierozwiązane pewne sprawy z okresu wojny. Warszawa oczekiwała od Rumunii

rewindykacji polskiego mienia, wywiezionego do Rumunii w 1939 roku. Roszczenia

dotyczyły sprzętu wojskowego, majątku cywilnego będącego własnością państwa polskiego i

spółek akcyjnych. Chodziło także o polskie złoto wartości około 4 mln dolarów. Druga ważną

kwestią była sprawa repatriacji Polsków z Rumunii. Polska jako warunek podpisania układu

stawiała uregulowanie tych problemów. 9 września 1947 r. udało się podpisać porozumienie

na mocy którego Rumunia zobowiązała się zwrócić 2738 kg złota. 10 września 1948 r.

podpisano drugą umowę o likwidacji wierzytelności Rumunii poprzez wypłacenie Polsce 2

mln dolarów poprzez dostawy towarowe. Rumunia miała także zwrócić gmach ambasady

polskiej oraz konsulatu i pokryć koszty ich renowacji. Dopiero po podpisaniu tych umów

doszło do podpisania układu sojuszniczego pomiędzy tymi państwami.

16

Z Węgrami po 1956 roku pojawił się problem we wzajemnych stosunkach. Wynikało

to ze zdarzeń, które miały miejsce na Węgrzech. Początkowo KC PZPR odniósł się

przychylnie do wydarzeń mających wtedy miejsce, jednak w późniejszym czasie Polska

zaczęła modyfikować swoje zdanie zgodnie z linią polityczną Związku Radzieckiego.

17

Polska starała się także utrzymywać przyjacielskie stosunki z azjatyckimi krajami, a w

szczególności z państwami socjalistycznymi. Szybko nawiązano stosunki dyplomatyczne z

nową utworzona Chińską Republiką Ludową. Upominano się o należne miejsce ChRL w

ONZ. Podpisano z nią układy o współpracy gospodarczej i kulturalnej. Utrzymywano także

stosunki z Wietnamem, Mongolią i Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną.

Angażowano się w pomoc dla KRL-D w czasie wojny koreańskiej oraz brano udział w

Międzynarodowych Komisjach Nadzoru i kontroli rozejmu w Indochinach.

18

15

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach…, s. 118.

16

Tamże, s. 104-106.

17

Tamże, s. 118.

18

Tamże, s. 108-110.

Sytuacja z państwami nieznajdującymi się tzw. radzieckiej strefie wpływów

przedstawiała się nieco inaczej, aczkolwiek duży wpływ na nią miała sytuacja

międzynarodowa wytworzona po II wojnie światowej.

Pierwszym krajem zachodnim z którym Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne i

które uznało TRJN była Francja. Uznało ono TRJN już 29 czerwca 1945 r. Polska po

zawarciu układów z ZSRR, Jugosławią i Czechosłowacją dążyła do wyjścia z tzw. bloku

słowiańskiego. Uważano, że najlepszym sojusznikiem w tej sytuacji będzie Francja nad którą

również może zawisnąć niebezpieczeństwo niemieckie. We wrześniu polskie MSZ wysłało do

ambasady francuskiej projekt wspólnego porozumienia. Miało to być porozumienie podobne

do porozumień francusko-radzieckiego i polsko-radzieckiego. Koncepcja ta nie została jednak

zaakceptowana przez stronę francuską. Rozmowy były jednak nadal kontynuowane. Było to

spowodowane podobnym stosunkiem do Niemiec. Francja życzliwie odnosiła się do polskiej

granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, z kolei Polska popierała francuskie postulaty terytorialne

względem Niemiec. Pod koniec czerwca 1946 r. ustalono ogólnikowy tekst deklaracji.

Zawarto w niej potwierdzenie sojuszu z 1921 r. oraz zapowiedziano „konieczność ustalenia

granic Niemiec tak na Wschodzie jak i na Zachodzie”. Stwierdzenie odnośnie granic nie

zadowalało Polski i dlatego 11 lipca 1946 r. zaproponowała ona bardziej szczegółowe

sformułowanie stronie francuskiej. Rząd Francji nie poparł tych poprawek. W tej sytuacji

prace nad nowym sojuszem między obu państwami zostały na jakiś czas zamrożone. W lutym

1947 r. wznowiono prace nad nowym układem. W 26. rocznicę zawarcia sojuszu francusko-

polskiego 19 lutego podpisano konwencje o współpracy kulturalnej pomiędzy krajami.

Bardzo istotne były w tym czasie zabiegi polskiego rządu o zawarcie traktatu Francją. 12

marca 1947 r. szef polskiego MSZ Z. Modzelewski przesłał szefowi francuskiego MSZ

projekt nazwany „Traktatem przymierza i pomocy wzajemnej między Rzeczpospolitą Polską i

Republiką francuską”. Głównym założeniem było udzielenie sobie wzajemnej pomocy na

wypadek wojny z Niemcami lub jego ewentualnym sojusznikiem. Zabiegano również o zapis

według którego państwa te musiałyby się wzajemnie konsultować w sytuacji gdyby Niemcy

zaczęły stwarzać zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Dodatkowo

strona Polska oczekiwała akceptacji tego układu przez stronę radziecką. Po tym jak Moskwa

odmówiła poparcia roszczeń terytorialnych Francji względem Niemiec. Francja uznała

sprawę zachodnich granic Polski za zamkniętą i postanowiła wstrzymać się z udzielaniem

Polsce dodatkowych gwarancji. Zaproponowała również zmniejszenie zakresu wzajemnych

gwarancji bezpieczeństwa. Zapisy zaproponowane przez Francję były dla Polski nie do

zaakceptowania. W końcu listopada 1947 r. rozmowy na temat układu sojuszniczego zostały

zawieszone. Francja coraz silniej wiązała się z państwami anglosaskimi, które w swojej

polityce były dużo bardziej wstrzemięźliwe wobec ZSRR i innych państw demokracji

ludowej. Wszystko to powodowało napięcie na linii Warszawa-Paryż. Im bardziej pogarszały

się stosunki wschodu Europy z zachodem Europy tym bardziej napinały się stosunki między

obu państwami.

19

Stosunki na linii Paryż-Warszawa zaczęły się zacieśniać w roku 1953, kiedy to do

Polski przyjechała delegacja parlamentarzystów francuskich. Nie można jednak powiedzieć,

aby ta wizyta sprawiła, żeby wzajemne stosunki szybko ewaluowały. Stosunki z Francją

zaczęły się lepiej rozwijać po dojściu do władzy de Gaulle’a w 1958 r. w myśl jego koncepcji

politycznej Polska miała być ważnym partnerem w budowie nowego ładu europejskiego.

Uważał, że Polska powinna być tym krajem za którego pozwoleniem powinno nastąpić

zjednoczenie Niemiec. Był on zwolennikiem uznania stałości granic na wschodzie Niemiec.

Jednak podpisanie w 1963 r. Układu Elizejskiego między Francją, a RFN doprowadziły do

ochłodzenia stosunków. Więzy te zaczęły ponownie się zacieśniać w drugiej połowie lat

sześćdziesiątych, kiedy to Francja zaczęła rozluźniać swoje związki z USA. We wrześniu

1965 r. premier Józef Cyrankiewicz złożył wizytę w Paryżu. Pół roku później ówczesny

minister spraw zagranicznych Francji goszcząc w Polsce podpisał umowę o współpracy

kulturalnej i naukowo-technicznej.

20

Stosunki pomiędzy Polska i Wielką Brytanią były zdecydowanie bardziej napięte.

Rząd brytyjski podchodził niechętnie do nowej komunistycznej władzy w Polsce. Wielka

Brytania podpisała 23 maja 1946 r. umowę o likwidacji wzajemnych zobowiązań

finansowych, jednak przez wzgląd na problem wyborów w Polsce ratyfikowała go dopiero w

czerwcu. Niewątpliwie największym problemem w stosunkach dwustronnych był fakt

negowania przez Wielką Brytanię zachodniej granicy Polski. Churchill w Fulton 5 marca

1946 r. zakwestionował wielkość nabytków terytorialnych Polski po II wojnie światowej.

Ogromnym problemem dla Brytyjczyków były wybory, które zgodnie z postanowieniami

jałtańskimi miały się odbyć możliwie jak najszybciej. Wybory te komuniści odwlekali,

wiedząc, że zbyt szybkie przeprowadzenie wyborów mogłoby być dla niech wyjątkowo

niekorzystne. Z tego powodu Brytyjczycy próbowali zmusić władze polskie do

przeprowadzenia wyborów. Opóźniano powrót żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) oraz

odwlekano podjęcie decyzji o zakazaniu działalności w Londynie rządu T. Arciszewskiego.

Wysyłano do rządu w Polsce noty w których żądano przeprowadzenia wolnych wyborów w

19

Tamże, s. 142-147.

20

Tamże, s.157-160.

kraju. Nie na wiele się to jednak zdało, gdyż rząd bądź to nie odpowiadał na nie, bądź

odpowiadał, iż są to wewnętrzne sprawy Polski. Kiedy wreszcie wybory w Polsce się odbyły

rząd brytyjski nie uznał wyników wyborów, które były sfałszowane. Nie zerwano jednak

stosunków dyplomatycznych i po jakimś czasie o całej sprawie zapomniano.

21

W lutym 1947 r. do Londynu udał się prof. Stanisław Grabski, którego misja miała za

zadanie naprawę nadwyrężonych stosunków między obu krajami. Wizyta ta nie przyniosła

spodziewanych rezultatów, gdyż rząd brytyjski nie zmienił zdania odnośnie polskich granic.

Co więcej szef Foreign Office Bevin na spotkaniu z premierem Cyrankiewiczem i ministrem

Modzelewskim zaproponował powołanie komisji czterech mocarstw do spraw Ziem

Odzyskanych. Polacy odrzucili propozycję. Pomimo tych różnic 9 czerwca 1947 r. podpisano

układ handlowy, który opiewał na sumę 36 mln funtów szterlingów. W późniejszym czasie

Modzelewski zaproponował ambasadorowi brytyjskiemu w Warszawie powołanie specjalnej

komisji do rozwiązania niepolitycznych spraw między obu krajami. Komisja ta miałaby się

zająć przedłużeniem traktatu sojuszniczego z sierpnia 1939 r. W. Brytania nie chciała jednak

przedłużać traktatu uważając to za bezcelowe. Odnośnie powołania komisji to Londyn

uzależniał sprawę jej powołania od przyjęcia przez Warszawę postulatu łączenia rodzin

byłych polskich żołnierzy, którzy zdecydowali się na osiedlenie w Wielkiej Brytanii. Polska

odmówiła. Pomimo tego kontynuowano współpracę na gruncie gospodarczym. Dzięki temu

22 kwietnia 1948 r. podpisano w Londynie układ finansowy o udzieleniu Polsce kredytu w

wysokości 6 mln funtów na zakup od Wielkiej Brytanii ciężkich maszyn.14 stycznia

następnego roku oba państwa podpisały umowę handlową na 5 lat wartą 150 mln funtów, a

dodatkowo Polska uzyskała kredyt w wysokości 20 mln funtów. Podpisano także wstępną

umowę o wypłacie wierzytelności Brytyjczykom z tytułu nacjonalizacji ich mienia w

Polsce.

22

11 listopada 1953 r. podpisano nowy układ handlowy na lata 1954-56 oraz

osiągnięto porozumienie według którego Polska miała wypłacić Brytyjczykom 6 mln funtów

szterlingów z tytułu przedwojennych długów i nacjonalizacji przemysłu.

23

Podobnie jak z Wielką Brytanią układały się stosunki z Stanami Zjednoczonymi. Ten

kraj również negował zachodnia granicę Polski i krytykował tak późne przeprowadzenie

wyborów. USA wraz z W. Brytanią słały noty protestacyjne, ale jak już wcześniej było

wspomniane, nie przyniosły one większego rezultatu. Nie uznały one także wyników

wyborów w Polsce. Bezpośrednio po zakończeniu wojny Polska korzystała z pomocy

21

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach…, s. 147-151.

22

Tamże, s. 151-153.

23

Tamże, s. 157.

amerykańskiej. Rząd Stanów Zjednoczonych udzielił Polsce dwóch kredytów na łączną sumę

90 mln dolarów oraz brała udział w programie pomocowym UNRRA.

24

Na stosunkach z USA rzutowały silnie stosunki USA z ZSRR. Polska znajdująca się w

radzieckiej strefie wpływów nie mogła liczyć na zbyt wielkie dogodności, gdyż w tym okresie

Stany Zjednoczone traktowały wszystkie państwa satelickie na równi z Moskwą. Polsce

jednakże zależało na podtrzymaniu współpracy gospodarczej z USA. Występowała ona o

zakup licencji dla potrzeb odbudowy i modernizacji swojego przemysłu. Liczyła też na

poparcie Ameryki dla jej wniosku o kredyty Banku Światowego. Amerykanie uzależniali

swoją pomoc od zgody na podpisanie umowy kompensacyjnej. Stosunki powoli stawały się

coraz bardziej napięte. W marcu 1945 r. Stany zjednoczone wprowadziły ograniczenia

eksportowe w handlu z Polską. W czerwcu 1949 r. amerykański departament Stanu

opublikował dokument w którym określił zasady polityki amerykańskiej wobec państwa

polskiego. W dokumencie znajdowały się postulaty rozluźnienia stosunków Polski z ZSRR,

osłabienie potencjału wojskowego i ekonomicznego Polski poprzez m.in. ograniczenie

wymiany handlowej. Jednocześnie zapowiadały wspieranie opozycji antykomunistycznej.

Coraz bardziej rygorystyczna polityka USA wobec krajów bloku wschodniego doprowadziła

w sierpniu 1951 r. do zawieszenia od dnia 5 stycznie 1952 r. traktatu o przyjaźni, handlu i

prawach konsularnych. Embargo zostało usankcjonowane ustawą kongresu z 10 października

1951 roku. Po tych wydarzeniach do 1956 r. nie odbywały się wizyty na szczeblu

rządowym.

25

Dopiero po tym czasie Polska zaproponowała USA podjęcie rozmów na temat

spornych zagadnień. Doprowadziło to do podpisania 7 czerwca 1957 r. w Waszyngtonie przez

Edwarda Ochaba umowy na podstawie której otrzymano od Stanów Zjednoczonych kredyt w

wysokości 30 mln dolarów. Polskie władze chciały również przywrócenia Polsce klauzuli

największego uprzywilejowania i odblokowania polskich aktywów. W sierpniu 1959 r. do

Polski przyjechał sam prezydent Nixon. Postawił on warunek, który państwo polskie musiało

spełnić by przywrócono nam klauzule najwyższego uprzywilejowania. 16 lipca 1960 r.

kwestia ta została ostatecznie uregulowana: Polska w ciągu 20 lat miała zapłacić obywatelom

amerykańskim 40 mln dolarów za znacjonalizowane mienie. W następnym miesiącu

odblokowane zostały polskie aktywa w USA, a 17 listopada 1960 r. przywrócono Polsce

klauzule najwyższego uprzywilejowania. Wszystkie te działania sprawiły, że stosunki

24

Tamże, s. 148-150.

25

Tamże, s.153-154.

pomiędzy obu krajami zaczęły się normalizować. Było to również spowodowane tym, że

administracja Lyndona Johnsona zaczęła łagodzić swoje ograniczenia w stosunku do Polski.

26

Ostatnim państwem z którym Polska utrzymywała bardzo napięte stosunki była

Republika Federalna Niemiec. Wciąż nie zamkniętym problemem była granica na Odrze i

Nysie Łużyckiej oraz fakt nie uznawania przez RFN wschodniego państwa niemieckiego.

Trzeba było jednak znormalizować wzajemne stosunki, gdyż było to konieczne ze względu na

wytwarzającą się sytuacje międzynarodową w której RFN rosła w siłę i miała poparcie

największych mocarstw bloku zachodniego. Dodatkowo w 1955 r. Moskwa nawiązała

stosunki dyplomatyczne z RFN. Prawdą jest, że po 1956 r. nastąpił pewnego rodzaju

nieoficjalny dialog pomiędzy obu krajami. Oba państwa były gotowe do rozszerzenia

współpracy handlowej i kulturalnej, jednak ostatecznie do formalnego porozumienia w sensie

politycznym nie doszło. Początkowo polska była gotowa zawrzeć porozumienie z RFN bez

warunków wstępnych, ale po jakimś czasie zaczęto zażądać uznania przez Republikę

Federalną Niemiec granicy na Odrze i Nysie. W zamian RFN zaproponowało nawiązanie

stosunków politycznych bez konieczności wzajemnego uznawania. Polska odrzuciła te

propozycję. Mimo braku porozumienia politycznego zdecydowano się na podpisanie w

listopadzie 1956 r. umowy o wzajemnych dostawach towarów. Następna umowa handlowa

została podpisana 7 marca 1963 r. na trzy lata. Zdecydowano się także na utworzenie

przedstawicielstwa handlowego RFN Polsce. Trwał jednak nadal zastój na płaszczyźnie

politycznej. Nie zmienił tego list biskupów polskich do biskupów niemieckich z 18 listopada

1965 r. Można powiedzieć, że zaszło coś wprost przeciwnego, bo polski rząd uznał to za

wtrącanie się kościoła do kompetencji rządu. 29 marca 1966 r. rząd RFN wysłał do rządu

polskiego tzw. „Notę pokoju”. Nota zawierała deklaracje do wyrzeczenia się siły wobec

Polski (i innych krajów socjalistycznych), przy zachowaniu niechętnego stosunku względem

NRD. Rząd w Warszawie był jednak sceptyczny wobec treści noty, gdyż liczono w niej na

zapis, który odnosiłby się do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Polska polityka zagraniczna tamtych lat w dużej mierze była oparta na wydarzeniach

zaszłych w przeszłości. Starano się jednak odnaleźć w nowej sytuacji. Angażowano się w

przedsięwzięcia na arenie międzynarodowej. Brano udział w projektach tworzonych w bloku

wschodnim, ale również w przedsięwzięciach, które w dużej mierze podporządkowane były

państwom demokratycznym.

26

Tamże, s. 158.

W bloku państw socjalistycznych Polska była zaangażowana w działalność z

Kominformie utworzonym w 1947 roku. Faktem jest jednak, że decydujący wpływ na

działania Kominformu miała Moska, więc trudno było tutaj dostrzec jakieś większe polskie

inicjatywy.

Polska przystąpiła także do Rady Wzajemnej Współpracy Gospodarczej (RWPG),

pomimo, iż przystąpienie to było niekorzystne dla krajów satelickich ZSRR w tym Polski.

Oznaczało to, że Związek Radziecki mógł teraz swobodnie kontrolować naszą gospodarkę

podporządkowując ją faktycznym potrzebom ZSRR. Mimo tego Polska starała się angażować

w jej działalność i w 1959 r. z inicjatywy Polski powołano umowę o clearingu

wielostronnym. Polska godziła się na niekorzystne umowy w zamian za gwarancje ZSRR dla

granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Znaczenie korzystniejsze z perspektywy politycznej było wstąpienie do tzw. Układu

Warszawskiego. Dla Polski było to ważne z powodu ciągle ciągnącego się problemu

zachodniej granicy naszego kraju. Układ Warszawski dawał Polsce wzmocnienie poparcia w

tej kwestii, gdyż zobowiązywał wszystkie państwa układu na użycie siły w razie próby

zmiany granic przez Niemcy. Zresztą już sam układ był odpowiedzią na politykę, którą

zaczęły prowadzić państwa demokratyczne względem RFN. Układ przewidywał, że w razie

zawarcia układu europejskiego o bezpieczeństwie zbiorowym Układ Warszawski przestanie

obowiązywać.

Na forum międzynarodowym Polska była silnie zaangażowana w ruch antykolonialny.

Popierając państwa kolonialne nierzadko sprzeciwiano się przy tym zachodnim mocarstwom.

Polska dyplomacja zaangażowała się w międzynarodowe debaty na temat przyszłości byłych

kolonii włoskich w Afryce, popierając ich prawo do niepodległości. Szczególnie mocno

zaangażowali się polscy dyplomaci w zaniechanie działań wojennych USA w Korei. Ze

względu na duże zainteresowanie tymi sprawami Polska została powołana do Komisji

Nadzorczej Państw Neutralnych. Zadaniem Komisji było m.in. wyznaczenie linii

demarkacyjnej pomiędzy Koreami. Przedstawicieli PRL powołano też do Międzynarodowych

Komisji Nadzoru i Kontroli dla Wietnamu, Kambodży i Laosu. Polska opowiadała się też za

prawem Palestyńczyków do posiadania własnego państwa. W powiązaniu z innymi

zadrażnieniami na linii Warszawa-Tel Awiw wzajemne relacje zaczęły ulegać pogorszeniu.

Polska odegrała ważną rolę w przyjęciu 14 grudnia przez Zgromadzenie Ogólne ONZ

„Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym”. Weszła też

w skład Komitetu Dwudziestu Czterech Państw czuwających nad wykonaniem tejże

deklaracji. Nie można jednak nie zauważyć, że i w temacie dekolonizacji i poparcia państw

Trzeciego Świata silny wpływ na władze PRL wywierał Związek Radziecki dla którego taka

polityka była korzystna, gdyż nowe państwa wstępujące do ONZ mogły być potencjalnym

sojusznikiem ZSRR, a już z całą pewnością osłabiały mocarstwa kolonialne.

27

Dla Polski szczególnie ważne były uregulowania prawne w kwestii pokoju. W tym

czasie polskie władze wyszły z dwoma bardzo ważnymi inicjatywami. Szczególnie pierwsza

z nich była istotna. Pierwsza to tzw. Plan Rapackiego, a druga to tzw. Plan Gomułki.

Pierwszy plan został ogłoszony przez ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego na

XII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 2 października 1957 roku. Polegał on na

utworzeniu w Europie Środkowej tj. w Polsce, NRD, Czechosłowacji i RFN strefy

bezatomowej. Plan miał zostać przeprowadzony w dwóch etapach. W pierwszym miałoby

zostać wprowadzone „zamrożenie” zbrojeń jądrowych w strefie, a w drugiej miało nastąpić

zmniejszenie zbrojeń konwencjonalnych. Po modyfikacjach w roku 1962 zaproponowano by

do planu mogły przyłączyć się wszystkie państwa zainteresowane tym projektem. Wielka

Brytania, USA i RFN ustosunkowały się do tego plany zdecydowanie negatywnie. Państwa te

uważały, że przyjęcie go sprawiłoby, że Zachód zostałby pozbawiony obrony.

28

Plan Gomułki ogłoszony 29 lutego 1964 r. był treścią bardzo zbliżony do Planu

Rapackiego. Proponował zamrożenie zbrojeń jądrowych na obszarze czterech wyżej

wymienionych państw. Różnica polegała na tym, że nie proponował on pełnej dezatomizacji,

a jedynie proponował utrwalenie już istniejącego stanu rzeczy. Plan ten też został odrzucony

przez mocarstwa zachodnie.

29

Pomimo paru ważnych inicjatyw polskiej polityki zagranicznej w tym czasie nie

można nie zauważyć problemu braku suwerenności w podejmowanych działaniach. Polska

starała się wspierać te inicjatywy, które były bezpieczne dla ZSRR. Nierzadko rezygnowano z

poprawnych stosunków z jakimś krajem tylko i wyłącznie dlatego, że tak życzono sobie w

Moskwie. Z tego powodu zaniechano dobrze rokujące kontakty gospodarcze z

Czechosłowacją czy Chinami. Wspierano ruch dekolonizacyjny, pomimo, iż dla naszego

kraju nie powinno to mieć zbyt dużego znaczenia.

27

J. Zając, R. Zięba: Polska w stosunkach…, s.195-201.

28

Tamże, s.215-217.

29

Tamże, s. 218.