PRAWO W STAROŻYTNOŚCI

OGÓLNE WIADOMOŚCI O POCZĄTKACH PRAWA

Pojęcie i geneza prawa.

• „Prawo" w węższym znaczeniu - system norm postępowania wydanych lub uznanych przez władzę państwową, wyrażających interesy rządzących w danym ustroju politycznym grup społecznych, a realizowanych za pomocą przymusu państwowego. → związane z państwem

• mit Owidiusza („Metamorfozy”) o złotym wieku (aurea aetas), kiedy to obywano się bez prawa i sądów, a ludzie z własnej woli respektowali prawidła społecznej egzystencji;

• „Prawo" w szerszym znaczeniu - wszelkie reguły postępowania przyjęte w danej społeczności, określające wzajemne prawa i obowiązki jednostek w każdej zbiorowości, w każdym organizmie społecznym, również w społeczeństwie pierwotnym → ubi societas — ibi ius (gdzie społeczeństwo — tam i prawo).

• Badania nad zwyczajami ludów pierwotnych → teza, że brak źródeł nie oznacza, że nie było w tych społeczeństwach żadnego prawa czy egzekwowalnych przekonań o słuszności → te zjawiska prawne ujmuje się w całość nazywaną prawem prymitywnym.

Prawo prymitywne.

• Obowiązki i prawa wynikające z życia we wspólnocie, z przyjętych zasad, wierzeń itp. → pierwotne poczucie prawa.

• Brak podziałów czynów ze względu na chronione dobro, czy sposób jego ochrony. Istniały jedynie czyny, powodujące lub nie poczucie krzywdy i reakcja (jako instynkt samoobrony czy też odpłaty)

• Powstanie rodów dla ochrony i przeciwdziałania powstania krzywdy, a sankcje jakie tedy powstają to przymus wewnątrz grupowy, mający na celu zmuszenie jednostki do odpowiedniego działania, lub wyjecie ze wspólnoty, w praktyce równające się śmierci.

• Organizacja rodowa związana była też z potrzebą pomszczenia krzywdy, łączącą się z uczynieniem większej krzywdy, bo nie odróżniano wtedy proporcji między zadanym złem, a złem uczynionym w odwecie → krwawa zemsta.

• Czynniki sprzyjające rozwijaniu się organizacji państwowej:

• rozpad społeczeństwa pierwotnego na grupy o sprzecznych interesach,

• narastanie konfliktów społecznych, niemożliwych do rozwiązania siłą autorytetów rodowo-plemiennych,

• wzrastające zagrożenie interesów uprzywilejowa­nych grup społecznych

• Zwyczajami stawały się dawne i nowe prawa, oparte na zasadach etycznych, moralnych, wierzeniowych, obyczajach. Zwyczaj uzyskując sankcję przymusu państwowego stawał się prawem. Prawo i zwyczaj bardzo długo współistnieją ze sobą, a granice między nimi są często trudne do poprowadzenia.

• Prymitywne sposoby realizacji praw - samopomoc, mediacja rodowych autorytetów, odwet dokonywany siłami całego rodu czy plemienia, ustępują aparatowi państwa.

→ okres przejścia od epoki prawa prymitywnego do epoki prawa archaicznego.

Ogólna charakterystyka prawa w starożytności.

• Cechy wspólne systemów prawa starożytności - wykształcone w ustroju społ.-ekon. opartym na niewolnictwie oraz sankcjonowały podstawowe dla tego ustroju podziały społeczne, a także źródła prawa oparte na prawie zwyczajowym.

• „Źródła prawa" ma wiele znaczeń.

• Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia, czyli czynniki prawotwórcze.

• Źródłami poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - pomniki przeszłości, materiały prawne umożliwiające zapoznanie się z prawem.

• Zwyczaj ma dwie cechy:

• walor długotrwałego stosowania (longa consuetudo)

• walor powszechnej akceptacji społecznej oraz poczucie potrzeby ich przestrzegania (opinio necessitatis).

• Wraz z umacnianiem władzy państwowej prawo zwyczajowe było uzupełniane i zastępowane prawem stanowionym, czyli aktami wydawanymi przez władcę.

• Prawa starożytności dzielimy na prawa despotii wschodnich i na prawa państw śródziemnomorskich.

• Prawa starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Mezopotamia)

• warunki rozległej terytorialnie gospodarki rolniczej i handlu lądowego

• prawo przepojone elementami sakralnymi i wyobrażeniami religijnymi

• teokratyczny charakter władzy monarszej

• jednostka podporządkowana państwu.

• kazuistyka

• też prawo hebrajskie, choć miało odmienny ustrój, to poprzez chrześcijaństwo miało doniosłe znaczenie dla europejskiej kultury prawnej.

• Prawa państw śródziemnomorskich → warunki małych organizmów państwowych typu miejskiego, gospodarczo związanych z handlem morskim

• Grecja i na jej podstawie wyrosłe prawa hellenistyczne:

• brak jednowładztwa

• prawa obywateli do pewnego stopnia uznawane i zagwarantowane

• kazuistyka

• rozwinięta jedynie myśl polityczna (o państwie), myśl filozoficzna (sprawiedliwość, słuszność, rządy prawa), a także retoryka i gramatyka.

• Rzym

• rozwój od norm regulujących istnienie państewka-miasta do potężnego imperium

• ewolucja od prawa typu archaicznego do systemu o charakterze uniwersalnym

PRAWA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU

Pomniki prawne Egiptu i Mezopotamii.

• Egipt - pierwsze zwarte państwo, choć o prawie niewiele wiemy (nie licząc tzw. ustaw karnych faraona Horemheba i jego następcy Ramzesa II; zbiór praw faraona Boccharisa).

• Nowy etap rozwoju prawa to epoka Ptolemeuszy → wzajemne oddziaływanie różnych systemów prawnych: egipskiego, grecko-hellenistycznego i rzymskiego → dzięki odkryciu papirusów egipskich można zrekonstruować ten swoisty konglomerat prawny (papirologia prawnicza).

• Mezopotamia - najdawniejsze źródła prawa (III i II tysiąclecia p.n.e.) - zwane „kodeksami" → króla Urukaginy, władcy Lagaszu, władcy Ur-Nammu, kodeks Lipit-Isztara.

• Kodeks Hammurabiego (ok. 1728-1686 r. p.n.e.) → uznany za najważniejsze źródło poznania prawa.

• Prolog, w którym wywodzi się prawo z pewnego wiecznego i niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów, a sam król powołany do przywrócenia sprawiedliwego i słusznego prawa.

• Epilog - wzywający do błogosławieństwa bogów dla posłusznych i przekleństwa dla nieposłusznych.

• Część normatywna - wyrywkowo ujęte normy (brak systematyki), kazuistyka, zasada talionu, zróżnicowanie ze względu na status społeczny, kary odzwierciedlające.

Prawo hebrajskie. Przepisy prawne Starego Testamentu.

• Państwo Izrael - konsolidacja polityczna plemion semickich na Półwyspie Synaj i w Palestynie za czasów króla Salomona (X w. p.n.e.) - kolebka pierwszego systemu monoteistycznego → z niego powstaje chrześcijaństwo i islam.

• Rdzeń prawa judaistycznego to Pięcioksiąg (Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa) → okres talmudyczny - obok prawa pisanego Tory rozwija się dzięki rabinom ustna Tradycja tworząc system Talmudu.

• Prawo - powiązanie prawa z religią, brak systematyki, ewolucja systemu kar od zasad krwawej zemsty do publicznego wymiaru sprawiedliwości (sąd złożony z kapłanów), tworzenie azylu, zasada talionu, łagodzenie w Biblii dawnych rygorów niewoli za długi, zakaz lichwy.

• Przepisy prawne Starego Testamentu stały się wzorcem dla wielu rozwiązań prawa kanonicznego, czy prawa muzułmańskiego.

SYSTEMY PRAWNE PAŃSTW ŚRÓDZIEMNOMORSKICH

Prawa greckie.

• Źródła prawa greckiego - fragmentaryczne i w większości pośrednio przekazane przez literaturę nieprawniczą → prawodawstwo Likurga w Sparcie czy Drakona i Solona w Atenach z dzieł historyków (Herodota, Ksenofonta, Tukidydesa, Plutarcha), dramatopisarzy (Ajschylosa, Sofoklesa, Arystofanesa, Menandra), filozofów, a wreszcie przemówień mówców sądowych — retorów.

• brak wytworzenia zwartego systemu prawa greckiego

• wytworzyły się w filozofii teorie:

• sprawiedliwości - wywodzona od Sokratesa, rozwinięta przez Platona, a następnie przejęta przez stoików, przeniknęła do filozofii rzymskiej (Cycero) i chrześcijańskiej (św. Augustyn). Platon przeciwstawiał prawu (jako tworowi człowieka) sprawiedliwość i im bardziej prawo zbliżone jest do sprawiedliwości tym bardziej jest dobre.

• słuszność - powstała w myśli filozoficznej Arystotelesa - praktyczna realizacja prawa (które jest formułą oderwaną i ogólną) może być niezgodna z poczuciem słuszności → zasada ta nakazuje łagodzić, albo nawet odstąpić od prawa, tam gdzie jego wykonanie byłoby krzywdzące. Idea ta tak koryguje jak i uzupełnia prawo stanowione.

• rządy prawa - pełne podporządkowanie się obywateli normom prawnym przez nich samych ustanowionym i przez nich respektowanym, związane z poczuciem legalizmu (uznanie za źródła prawa akty prawodawcze)

• wyodrębnienie ze społeczeństwa obywatela i określenia jego pozycji prawnej → powstanie takich pojęć jak: równość wobec prawa, równy dostęp do funkcji publicznych, wolność słowa, swoboda dyskusji politycznych i inne. → zalążek późniejszego podziału na prawo publiczne i prywatne.

• Nowy etap → utrata niepodległości po wchłonięciu ich przez imperium Aleksandra Wielkiego. Na terenie imperium powstały wielkie monarchie zwane hellenistycznymi → prawa hellenistycznych - to nie określony system prawa, ale pewien krąg kultury prawnej (jako synteza tradycji greckiej i ludów orientalnych - prawo perskie czy egipskie).

• stoicyzm → system filozoficzny wyrosły z przemieszania tradycji kulturowych, etnicznych i religijnych, tworzący wartości w oparciu o uznanie istnienia prawa natury (zbiór zgodnych z naturą wszechrzeczy nakazów Rozumu, jednakowy dla wszystkich i wszystkiego). Zainteresowanie jednostką (indywidualizm) → zmiana prymatu z interesu ogółu nad interesem jednostki na równorzędność dobra jednostki i ogółu.

• zmiana charakteru źródeł prawa - zmiana prymatu prawa stanowionego na prymat prawa zwyczajowego.

Ustrój polityczny

• królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.

• republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.

• wczesna - do IV w p.n.e.

• późna - od IV w p.n.e.

• pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)

• dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.

Rozwój prawa

• prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)

• prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki

• prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)

• prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.

prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.

Rozwój Państwa	Rozwój Prawa	Zwyczaj	Ustawa	Plebiscyt	Senatus Consulta	Prawo Pretorskie	Responsa Prudentium	Konstytucje Cesarskie
Królestwo	archaiczne	X	X	X		X
Republika	przedklasyczne	X	X	X		X
Pryncypat	klasyczne	X			X		X	X
Dominat	poklasyczne	X					X	X

Prawo rzymskie okresu antycznego.

• głównie prawo zwyczajowe, przenikane elementami sakralnymi

• ustawa XII tablic - jako wynik walki plebejuszy z patrycjuszami

• brak systematyki

• pomieszanie norm różnych dziedzin

• głównie przepisy prywatnoprawne, ale też trochę publicznoprawnych

• istnienie przestępstw prywatnych (dot. przestępstw naruszających interes jednostki) zagrożonych karą prywatną, przy niewielkich wyłomach, jak np. furtum manifestum (chłosta)

• oddanie dłużnika wierzycielowi - brak rozróżnienia nie oddanej pożyczki od kradzieży

• nieliczne przepisy dot. przestępstw naruszających interes ogółu (głównie sakralne)

• ustawa XII tablic - otoczona nadzwyczajnym respektem, nigdy formalnie nie uchylona, stanowiła trzon ius strictum, a wraz z późniejszym ustawodawstwem zgromadzeń ludowych i senatu tworzyła Ustawa tworzyła zamknięty system prawa obywateli rzymskich — ius civile.

Prawo rzymskie epoki klasycznej.

• Po wojnach punickich wzrost terytorialny, rozkwit gospodarczy i związane z tym przemiany struktury społecznej, potrzeba powstania prawa do obsługi skomplikowanych stosunki produkcji i wymiany na ogromną skalę, w celu bezpieczeństwa obrotu. → pojęcia abstrakcyjne i odformalizowane w praktyce, choć związane z tradycjami prawnymi.

Specyficzne cechy:

• Edykty urzędników (ius honorarium)

• od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem

• W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

• adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.

• supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.

• corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.

• Uporządkowanie edyktów ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum → Powstawały liczne komentarze do edyktu.

• Prawotwórcza działalność prawników

• Ius respondendi → źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis (tylko prawnicy osiedli w Rzymie). Stopniowo również responsa i questiones nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego. Cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce. Prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.

• Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści → na początku pryncypatu powstały dwie szkoły. W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.

• Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa → filozofia Arystotelesa

• Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa. → filozofia stoików

• Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:

• Celsusa → ius est ars boni et aequi

• Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani

• Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego

• Gaius → autor Instytucji (I - osoby; II i III - rzeczy; IV - powództwa) i Res cottidiance

• Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”

• Iulianus Paulus - III w n.e.

• Domitius Ulpian - III w n.e.

• Herennius Modestinus

• questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań

• intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze

• komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)

• digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo

• Rzymianie konstruowali normy abstrakcyjne i ogólne, a przenikająca do Rzymu filozofia ze świata hellenistycznego (stoicy, Arystoteles) wpłynęła na rozwój takich konstrukcji jak słuszność i sprawiedliwość. To głównie dzięki działalności prawników i pretorów w prawie rzymskim pojawiły się i zmieniały prawo wartości etyczne i moralne (łagodność, życzliwość, dobroć, uczciwość, godność, człowieczeństwo).

• Początkowo brak rozróżnienia między prawo prywatne a publiczne → dopiero wraz z rozwojem aparatu państwowego pojawiają się pierwsze definicje dotyczące tego podziału. Jednak jeszcze za Cycerona całe prawo służyć miało dobru ogólnemu. Dopiero w okresie prawa klasycznego juryści wyodrębniali dziedzinę interesów jednostki regulowaną normami prawa prywatnego, natomiast wszelkie ograniczenia wolności jednostkowej, uzasadnione interesami ogółu, pozostawiali prawu publicznemu. → Ulpian definicja prawa publicznego i prywatnego. Nie było to jednak kryterium systematyzacji prawa, ale zauważeniem istniejących faktów.

• Wraz z rozwojem państwowości kształtowała się kategoria przestępstw publicznych → sądzone przez oddzielne trybunały karne i zagrożone karami publicznymi. Wraz z powiększaniem się katalogu przestępstw publicznych, rosło okrucieństwo represji karnej → jurysprudencja nie zajęła się prawem publicznym.

Prawo poklasyczne. Kodyfikacja justyniańska.

• Podstawowe źródła prawa - konstytucje cesarskie. Prawnicy anonimowo pracują w kancelarii cesarskiej - otwarto państwowe szkoły prawnicze.

• Dla uporządkowania prawa powstają zbiory ustaw (Codex Gregorianus, zawierający uporządkowane zestawienie konstytucji od cesarza Hadriana do 291 r., a następnie — będący jego uzupełnieniem do 314 r. — Codex Hermogenianus. - zbiory prywatne) → zbiór oficjalny Codex Teodosiana - konstytucje od 312 do 438, dotyczył tylko prawa publicznego.

• Okres od od Konstantyna Wielkiego do Justyniana - wulgaryzacja prawa

• Powstają zbiory prac prawników klasycznych, zmienione i dopasowane do innych warunków społeczno-ekonomicznych → Sentencje Paulusa, Regulae Ulpiani, Epitome Gai.

• Ustawy o cytowaniu → Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.

Kodyfikacja justyniańska

• 527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.

• 528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności

• 530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości) Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani

• 533 r n.e. - stworzyli Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego, Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.

• 534 r n.e. - stworzyli Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.

• Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano

• Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji → prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.

• Parafraza Teofila - grecki przekład Instytucji, sporządzony prawdopodobnie przez Theophilusa.

• Ekloga - przeróbka prawa sporządzona z inicjatywy cesarza Leona III w VIII w. uwzględniała prawo zwyczajowe

• Procheiron - podręcznika prawa powstały pod koniec IX w.

• Bazyliki - przeróbki z Digestów, Kodeksu i Nowel, uzupełniane licznymi nowelami cesarskimi i komentarzami - podstawowy zbiór prawa bizantyj­skiego.

• Hexabiblos - dzieło sędziego Hermanopulosa z Salonik, złożony z 6 ksiąg zbiór - wyciąg z Procheironu. Obowiązywał w Grecji do 1946 r.

• ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.

---