UPRAWNIENIA MAJĄTKOWE ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH.
W zakresie uprawnień majątkowych, a także innych praw, jakie posiadały związki wyznaniowe, zaszły poczynając od 1989 r. Istotne zmiany. Zostały zlikwidowane różnorodne ograniczenia swobody nabywania i dysponowania posiadanymi prawami przez związki wyznaniowe. Wszystkie kościoły i związki wyznaniowe i ich osoby prawne, niezależnie od sposobu regulacji ich sytuacji prawnej, mają prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz zarządzania swoim majątkiem. Uczestnictwo wyznaniowych osób prawnych w obrocie cywilnoprawnym podlega ogólnie obowiązującym przepisom, jeżeli nie zmieniają ich przepisy ustaw wyznaniowych.
Do najważniejszych zmian należy zaliczyć uchylenie art. 36 kodeksu cywilnego, który ograniczał zdolność prawną wyznaniowych osób prawnych do posiadania praw majątkowych niezbędnych dla realizacji celów religijnych. Związki wyznaniowe mogą tym samym posiadać wszelkie prawa majątkowe. Mogą też prowadzić różnorodną działalność gospodarczą, a więc nie tylko związaną z wytwarzaniem przedmiotów i artykułów służących celom kultu, realizacji praktyk i reguł religijnych, w tym także artykułów spożycia wytwarzanych zgodnie z przepisami religijnymi.
Przy nabywaniu praw majątkowych osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych korzystają z szerokiej swobody. Zniesione zostały w 1990 r. Przepisy uzależniające nabycie praw majątkowych przez wyznaniowe osoby prawne w drodze spadku, zapisu i darowizny lub w drodze umowy dożywocia, od zezwolenia organów administracji państwowej (Dz. U. z 1990 r., nr 55, poz. 321). Praktycznie uchylone zostało prawo pierwokupu nieruchomości przez Skarb Państwa wobec obowiązywania cen rynkowych na nieruchomości. Ustawy indywidualne wyłączają odpowiedzialność jednej, kościelnej osoby prawnej za zobowiązania innej, kościelnej osoby prawnej. W razie zniesienia kościelnej osoby prawnej jej majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawną, a gdy taka nie istnieje, na kościół jako całość. Przepisy te należy w drodze analogii stosować do pozostałych kościołów i związków wyznaniowych.
Nowelizacja ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego dokonana 11 października 1991 r. (Dz. U. nr 107, poz. 459) wprowadziła możliwość nieodpłatnego nabywania państwowych nieruchomości rolnych przez kościelne osoby prawne. Przewiduje ona, iż osobom prawnym Kościoła katolickiego, które po 8 maja 1945 r. Podjęły działalność na Ziemiach Zachodnich i Północnych, mogą być na ich wniosek przekazane nieodpłatnie na własność grunty znajdujące się w zasobach Państwowego Funduszu Ziemi. Jeżeli grunty te znajdują się w zarządzie lub użytkowaniu osób prawnych, przekazanie ich na własność może nastąpić wyłącznie za zgodą tych osób. Wielkość przekazywanej nieruchomości rolnej wraz z gruntami rolnymi będącymi już własnością wnioskodawcy nie przekroczyć w odniesieniu do gospodarstw rolnych.: parafii - 15 ha, diecezji - 50 ha, seminariów diecezjalnych i zakonnych - 50 ha, domów zgromadzeń zakonnych - 5 ha, a gdy prowadzą działalność charytatywno-opiekuńczą lub oświatowo-wychowawczą - do 50 ha. Przekazanie tych nieruchomości następuje w drodze decyzji właściwego terytorialnie wojewody. Decyzja ta stanowi podstawę dokonania wpisów do ksiąg wieczystych. Rząd wnosząc ten projekt ustawy do Sejmu nie wyraził zamiaru rozciągania postanowień tej ustawy na inne kościoły i związki zawodowe. Zrobił to Senat, uchwalając odpowiednią deklarację. Dopiero ustawy indywidualne wydane bądź nowelizowane w latach 1995 - 1997 przyznały te uprawnienia 7 kościołom nie rzymskokatolickim.
Występujące dotąd różnorodne ograniczenia w zbywaniu nieruchomości przez związki wyznaniowe mające ustawową regulację prawną pochodzącą jeszcze z okresu II Rzeczypospolitej lub tych, których byt prawny oparty był na prawie o stowarzyszeniach, utraciły po wydaniu ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania swoje podstawy prawne. Zachowały natomiast swą moc obowiązującą ograniczenia przewidziane przez ogólne obowiązujące przepisy, a dotyczące określonego rodzaju nieruchomości.
Fundacje zakładane przez wyznaniowe osoby prawne podlegają ogólnie obowiązującym przepisom prawnym dotyczących fundacji. W stosunku do fundacji zakładanych przez osoby prawne Kościoła katolickiego i Kościoła prawosławnego, a także - kościołów i związków wyznaniowych mających indywidualną regulację prawną, wprowadzone zostały korekty prawa fundacyjnego. Niezależnie od nadzoru państwowego, nadzór nad działalnością fundacji sprawuje kościelna osoba prawna, która ją utworzyła. Kościelna osoba prawna, sprawująca nadzór nad fundacją, jest uprzedzana przez organ administracji państwowej o nieprawidłowościach w zarządzaniu jej sprawami. Zarząd przymusowy sprawować może kościelna osoba prawna wskazana przez kierownicze organy kościoła lub związku wyznaniowego. W razie likwidacji fundacji jej majątek przechodzi na nadrzędną kościelną osobę prawną.
Utrzymany został Fundusz Kościelny utworzony na podstawie art. 10 ustawy z 20 marca 1950 r. O przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki. Nowy status Funduszu zatwierdzony został przez Radę Ministrów 7 listopada 1991 r. (M.P. nr 39). Status określa organy Funduszu, cele na jakie mogą być przekazywane środki z Funduszu i tryb przyznawania świadczeń. Głównym zadaniem Funduszu jest wspomaganie działalności charytatywnej, opiekuńczo-wychowawczej i oświatowej oraz opłacanie części składek osób duchownych i zakonnych z tytułu ubezpieczeń społecznych. Suma, jaką dysponuje Fundusz, zależy od dotacji z budżetu państwa.
Wskutek rozłamów i secesji w związkach wyznaniowych powstają spory dotyczące podziałów majątku. Grupa, która opuszcza związek występuje z reguły z żądaniem podziału majątku. Organy sądowe stają wówczas przed trudnym zadaniem, ze względu na brak wyraźnych przesłanek prawnych do rozstrzygnięcia takich sporów. W teorii prawa wyznaniowego przeważa pogląd, że secesjoniści, którzy występują ze związku wyznaniowego, przestają być częścią zbiorowości wyznaniowej i tracą prawo do mienia związkowego. Związek wyznaniowy nawet pomniejszony o liczbę wiernych powinien zachować całość dóbr, ponieważ jego istnienie jest niezależne od liczby członków. Wydaje się jednak, że jeżeli liczba wyznawców zostających w związku znajduje się w dysproporcji do wartości majątku, państwo kierując się przesłankami sprawiedliwości ma prawo zmniejszyć ich dobra i przekazać odpowiednią część na rzecz grupy, która wyszła ze związku wyznaniowego.
REGULACJA SPRAW MAJĄTKOWYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH
Regulacja spraw majątkowych Kościoła katolickiego. Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego normuje sporną sprawę nieruchomości kościelnych, będących w posiadaniu kościelnych osób prawnych, których prawo własności było dotąd kwestionowane przez władze państwowe, jako efekt interpretacji niejasnych i nieprecyzyjnych sformułowań ustawowych. Ustawa rozstrzyga też o sprawie przywrócenia własności części upaństwowionych nieruchomości kościelnych, których przejęcie nastąpiło z pogwałceniem przepisów obowiązujących ustaw, nieruchomości przejętych prze państwo za zaległości podatkowe bądź bez jakiegokolwiek tytułu prawnego. Naprawione zostają w ten sposób krzywdy i niesprawiedliwości wyrządzone w przeszłości Kościołowi katolickiemu.
Ustawa przewiduje (art. 60), że nieruchomości lub ich część, pozostające w dniu wejścia w życie ustawy w życie we władaniu kościelnych osób prawnych, stają się z mocy prawa ich własnością, jeżeli: 1) były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji greckokatolickich 2) podlegały przejęciu na własność państwa na mocy ustawy z 20 marca 1950 r. o dobrach martwej ręki, a zostały pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym, 3) podlegały przepisom dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, a zostały poręczone, pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym, 4) zostały przez byłe władze austriackie przejęte przez na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych, 5) znajdują się na ich cmentarze lub obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącymi, także na obszarze miasta Warszawy, ale z wyłączeniem kościołów garnizonowych. Stwierdzenie przejęcia własności nieruchomości lub ich części następuje w drodze decyzji wojewody. Przejście własności jest wolne od podatków i opłat. Decyzje w sprawie stwierdzenia przejścia własności nieruchomości mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego. Wniesienie skargi na nie wydanie decyzji jest możliwe po upływie dwóch lat od wszczęcia postępowania administracyjnego.
Osoby prawne Kościoła katolickiego uzyskały prawo starania się o przywrócenie im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części (art. 61). Przywrócenie własności następuje na wniosek zainteresowanej kościelnej osoby prawnej, w drodze specjalnego postępowania zwanego przez ustawę postępowaniem regulacyjnym.
Postępowanie regulacyjne może dotyczyć nieruchomości lub ich części.:
które były własnością diecezji, parafii, klasztorów i innych instytucji greckokatolickich
przejętych w toku wykonywania ustawy reformy dóbr martwej ręki
które należały do zakonów bezhabitowych i stowarzyszeń kościelnych, a zostały przejęte w toku likwidacji dokonanej na podstawie rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z dnia 10 marca 1950 r. w sprawie przystosowania stowarzyszeń do przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. nr 9, poz. 98)
mienia fundacji kościelnych
przejętych po 1948 r. w trybie egzekucji zaległości podatkowych
przejętych na podstawie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta Warszawy (Dz. U. z 1991 r., nr 50, poz. 279)
Przedmiotem postępowania regulacyjnego może być również przekazanie nieruchomości lub ich części, w celu przywrócenia w nich sprawowania kultu religijnego lub działalności oświatowej, charytatywnej i opiekuńczej kościelnych osób prawnych, a także tych, których stan prawny nie jest ustalony, jeżeli nie stają temu na przeszkodzie prawa osób trzecich.
Postępowanie regulacyjne przeprowadza Komisja Majątkowa, złożona w równej liczbie z przedstawicieli wyznaczonych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji i Sekretariat Konferencji Episkopatu Polskiego.
Wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego musiały być złożone do 31 grudnia 1992 r.
Do Komisji Majątkowej wpłynęło w ustawowo określonym terminie 3005 wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego. Do 1995 r. rozpatrzono 1020 spraw, w tym zatwierdzono 320 ugód, przywracających lub przekazujących własność kościelnym osobom prawnym, wydano 527 orzeczeń pozytywnych, przywracających własność nieruchomości, a 173 wnioski oddalono lub umorzono postępowanie.