RODZAJE ORGANÓW PAŃSTWA

Aparat państwowy jest wyodrębnioną strukturą organizacyjną. Tworzony przez organy państwa i obsługujące go urzędy. W zależności od przyjętego kryterium, wyróżnia się organy państwa:

1. jednoosobowe (np. prezydent, minister) i kolegialne (wieloosobowe - np. parlament, rada ministrów) - kryterium ilościowe;

2. centralne, obejmujące swym zasięgiem cały kraj (np. prezydent, parlament, ministrowie) i terenowe, tzn. działające na części obszaru państwa (np. wojewoda, kurator oświaty );

3. wyłonione w wyborach (np. Sejm, Senat) i pochodzące z nominacji (np. wojewoda, prokurator).

Najważniejszym jednak podziałem organów państwa jest ich klasyfikacja w zależności od zadań i spełnionych funkcji. Z tego względu organy państwa dzieli się na:

1. prawodawcze (zwane władzą ustawodawczą lub legislatywą) - upoważnione do tworzenia prawa. Głównie taką funkcję pełni parlament i inne organy (np. prezydent, wojewoda);

2. wykonawcze (określone jako władza wykonawcza lub egzekutywa) - mają charakter wykonawczo - zarządzający, realizują zadania wyznaczone w obowiązujących ustawach -administracja publiczna ;

3. sądownicze (zwane władzą sądowniczą ) - zadaniem ich jest rozstrzyganie sporów prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych. Funkcję tę pełnią sądy;

4. kontrolne - badają zgodność działania innych organów państwowych z ustawami i konstytucją (np. NIK, Trybunał Konstytucyjny).

Wspomniany powyżej podział funkcjonalny na organy ustawodawcze, wyko­nawcze i sądownicze odnosić należy nie do prostych strukturalnych schematów klasyfikacyjnych, lecz do mechaniki ustrojowej państwa orientowanej dwiema róż­nymi zasadami konstrukcyjnymi aparatu państwowego: jedności i podziału władzy.

Podział organów jest zasługą doktryny, a nie ustawodawcy konstytucyjnego, o ile proklamuje zasadę podziału władz, ustanawia organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Poniższa klasyfikacja ma bardziej dydaktyczny niż analityczny wymiar.

Jeżeli uwzględnić liczbę osób (fizycznych) sprawujących dany urząd, otrzymamy prosty podział na:

• organy jednoosobowe (np. prezydent)

• wieloosobo­we (np. parlament).

Błędne jest częste utożsamianie organu wieloosobowego z kolegialnym ! Każdy organ kolegialny jest organem wieloosobowym. Odwrotna relacja nie jest konieczna, gdyż kolegialność jest cecha funkcjonalną związaną z procesem podejmowania decyzji większością głosów lub przez aklamację. Do wyobrażenia jest organ wieloosobowy decydujący jednoosobowo (prezes, przewodniczący), pozostałym członkom służy prawo doradzania i opiniowania.

Dodatkowe zróżnicowania na organy:

• monokratyczne

• kolegialne.

Sposób powoływania różnicuje organy na pochodzące:

• z wyboru (np. parla­ment)

• z nominacji (np.wojewoda).

Kryterium czasu trwania pełnomocnictw pozwala wyodrębnić organy:

• kadencyjne (kadencja - okres funkcjonowania obieralnego organu w niezmienio­nym składzie) (np. Trybunał Konstytucyjny)

• organy powoływane na czas nie­określony (np. Sąd Najwyższy).

Kolejną cechą wyróżniającą może być tryb funkcjonowania:

• organy pracu­jące sesyjnie (np. niektóre parlamenty)

• permanentnie - sesja jest częścią kadencji, w której dany organ może wykonywać zadania państwowe, przy czym otwarcie tego okresu uzależnione jest najczęściej od decyzji innego or­ganu. Permanencja (tryb pracy ciągłej) oznacza, iż organ może podejmować dzia­łalność w każdej chwili.

Stosując kryterium autonomii w relacjach z innymi organami wyróżniamy:

• organy samoistne (np. Rzecznik Praw Obywatelskich)

• pomocnicze (np. komisja Senatu RP).

Ze względu na obszar działania dzielimy organy na :

• centralne zakres działania pokrywa się z terytorium państwa (np. Rada Ministrów)

• terenowe zakres działania odnosi się do określonej jednostki podziału terytorialnego (np. wojewoda).

Biorąc pod uwagę wreszcie konstytucjonalizację organu można mówić o organach:

• konstytucyjnych (np. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji)

• pozakonstytucyjnych (np. Państwowa Komisja Wyborcza).

Wyjaśnienie pojęć przykładowych organów państwa wymienionych powyżej:

PREZYDENT - w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców osoba stojąca na czele samorządowego organu (zarządu).

PREZYDENT W POLSCE - obok Rady Ministrów organ państwa w zakresie władzy wykonawczej. Zgodnie z Konstytucja najwyższy przedstawiciel Rzeczypospolitej Polskiej, gwarant ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Jako reprezentant państwa na zewnątrz, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Polski w innych państwach i organizacjach międzynarodowych, przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołuje akredytowanych przy prezydencie RP przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych.

W zakresie polityki zagranicznej współdziała z premierem i właściwym ministrem. Jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, dlatego mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, w czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo nad wojskiem za pośrednictwem ministra obrony narodowej, na czas wojny (na wniosek premiera) mianuje naczelnego dowódcę sił zbrojnych i w takim samym trybie odwołuje go, na wniosek ministra obrony narodowej nadaje stopnie wojskowe oraz w razie zagrożenia zewnętrznego państwa (na wniosek premiera) zarządza powszechną lub częściową mobilizację. Nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na jego zrzeczenie się, przyznaje ordery i odznaczenia, stosuje prawo łaski, może zwracać się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego, w ważnych sprawach może zwołać Radę Gabinetową, wydaje też rozporządzenia i zarządzenia.

Akty urzędowe prezydenta RP wymagają kontrasygnaty premiera.

Prezydent RP wybierany jest na 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, ponownie może być wybrany tylko raz. Kandydat musi mieć ukończone 35 lat, korzystać z pełni praw wyborczych, być obywatelem polskim oraz zostać zgłoszonym przez minimum 100 tys. obywateli.

Spośród kandydatów na prezydenta zostaje wybrany ten, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z nich nie uzyskał wymaganej większości, 14 dnia przeprowadza się ponowne głosowanie tylko na dwóch kandydatów. Zwycięża kandydat, który otrzymał większą liczbę głosów.

Urząd wprowadzony przez Konstytucję marcową z 17 III 1921. Wybierany przez Sejm i Senat, pełniący funkcje z odpowiedzialnymi przed Sejmem ministrami. Wzmocnienie pozycji prezydenta nastąpiło po przewrocie majowym. Prezydent w Konstytucji kwietniowej (1935) uzyskał dominujące stanowisko w państwie ("stoi na czele państwa").

Po II wojnie światowej funkcjonował w latach 1947-1952. Urząd prezydenta został przywrócony (1989) w III Rzeczypospolitej.

Po II wojnie światowej prezydentami RP byli: B. Bierut (1947-1952), po przywróceniu urzędu prezydenta w 1989, W. Jaruzelski(1989-1990), L. Wałęsa (1990-1995), A. Kwaśniewski od 1995.

RADA MINISTRÓW - drugi obok prezydenta RP organ państwa w zakresie władzy wykonawczej, wyodrębniony organizacyjnie, funkcjonalnie i kompetencyjnie. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje całością administracji rządowej, a także decyduje we wszystkich sprawach, których konstytucja i ustawy nie zastrzegają dla Prezydenta RP, samorządu lub innego organu administracji państwowej.

W skład Rady Ministrów wchodzą: Prezes Rady Ministrów (premier), wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, ministrowie "bez teki” oraz przewodniczący komitetów (np. Komitetu Badań Naukowych, Komitetu Integracji Europejskiej). Zgodnie z Konstytucją RP rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej, zapewnia wykonanie ustaw i na podstawie udzielonych upoważnień wydaje rozporządzenia, sporządza projekt budżetu w państwie oraz zapewnia jego wykonanie, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie polityki zagranicznej, a także zawiera i wypowiada umowy międzynarodowe, zapewnia wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa, kieruje, koordynuje i kontroluje pracę wszystkich innych organów administracji rządowej.

Skład Rady Ministrów proponuje premier przy współdziałaniu prezydenta i sejmu. Za swoją działalność Rada Ministrów ponosi odpowiedzialność przed Sejmem, a poszczególni ministrowie i premier przed Trybunałem Stanu.

MINISTER - członek naczelnego organu władzy wykonawczej, Rady Ministrów. Do obowiązków ministra należy kierowanie określonym działem administracji państwowej lub gałęzią gospodarki. W Polsce ministra powołuje i odwołuje Sejm, a między kadencjami sejmu prezydent na wniosek premiera. Urząd ministra danego resortu tworzony jest i znoszony przez odpowiednią ustawę.

Minister odpowiada przed Sejmem i przed Trybunałem Stanu. Minister bez teki zwyczajowo nazywa się członka rządu, który nie kieruje żadnym resortem. Ministrem pełnomocnym jest przedstawiciel dyplomatyczny. Tytuł ten wprowadziła w 1961 konwencja wiedeńska.

PARLAMENT - najwyższy organ przedstawicielski, sprawujący z reguły funkcję ustawodawczą, wybierany najczęściej w wyborach powszechnych na kilkuletnią kadencję. Podejmuje uchwały w sprawach budżetu, podatków, powołania i kontroli rządu oraz in. naczelnych organów państwowych. Członkowie parlamentu mogą interweniować w każdej sprawie w drodze interpelacji i zapytania.

W Polsce od XIV w., w miarę wzrostu znaczenia stanu rycerskiego (szlachty), zaczęły funkcjonować tzw. sejmiki ziemskie, reprezentujące poszczególne ziemie i województwa, oraz sejmiki prowincjonalne dla Małopolski i Wielkopolski. Istniejący od 1493 Sejm składał się z króla, Senatu i Izby Poselskiej. Sejm i sejmiki w sposób istotny ograniczały władzę królewską i doprowadziły do powstania demokracji szlacheckiej.

W Polsce międzywojennej istniał Sejm i Senat, który po referendum 1947 został zastąpiony jednoizbowym Sejmem. W wyniku porozumień Okrągłego Stołu powrócono do parlamentu dwuizbowego i od 1989 w Polsce funkcjonuje parlament dwuizbowy składający się z sejmu i senatu. W skład sejmu wchodzi 460 posłów, w skład senatu - 100 senatorów. Pracami sejmu i senatu kierują właściwi marszałkowie, a parlament obraduje na posiedzeniach. Kadencja sejmu i senatu trwa 4 lata. Połączone izby tworzą Zgromadzenie Narodowe o szczególnych uprawnieniach.

SEJM - w Polsce od XV w. najwyższy organ władzy ustawodawczej. Nazwa od starosłowiańskiego słowa "sjem" lub "snem", które oznaczało zjazd ludności. W okresie piastowskim nie odbywały się już zjazdy całej ludności, książę zwoływał zjazd rycerstwa, w którym uczestniczył wraz ze swoją radą.

Po zjednoczeniu Polski utrzymano tradycję zjazdów dzielnicowych, w których brał udział król i jego rada. Zjazdy te dały początek sejmikom prowincjonalnym. Od XV w. obok zjazdów prowincjonalnych król zwoływał także zjazdy krajowe, które nazywano sejmem wielkim lub sejmem walnym.

Po konstytucjach z 1493, 1496, 1504 i 1505 sejm stał się najwyższą instytucją władzy w państwie polskim. Konstytucja z 1505 określiła sejm jako zgromadzenie trójstanowe, w którym król reprezentował prawa korony, senat duchowne i świeckie władze rządzące, izba poselska szlachtę.

Początkowo liczba senatorów (87) znacznie przewyższała liczbę posłów (40), w miarę uzyskiwania przewagi w państwie przez szlachtę proporcje te uległy zmianie. W 2. połowie XVI w. sejm liczył 140 senatorów i 170 posłów. Obradom senatu przewodniczył król, izbie poselskiej marszałek.

Do kompetencji sejmu należało głównie: uchwalanie konstytucji (ustaw) w sprawach wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, liczebności wojska oraz podejmowanie decyzji o wojnie, przymierzach politycznych i sojuszach wojskowych. Zwoływanie sejmu należało do praw i obowiązków króla. W okresie interregnum (bezkrólewia) obowiązek ten przechodził na prymasa.

Sejm zwyczajny zbierał się co 2 lata na okres 6 tygodni, sejm nadzwyczajny mógł być zwołany w dowolnym terminie na okres 2 tygodni. Miejscem obrad sejmu był początkowo Piotrków, od unii polsko - litewskiej (1569) zaś Warszawa na przemian (co trzeci raz) z Grodnem.

Wprowadzenie liberum veto spowodowało upadek znaczenia sejmu począwszy od połowy XVII w. Dla wyeliminowania liberum veto i zasady jednomyślności zawiązywano tzw. sejmy pod laską konfederacji (konfederacja), gdzie obowiązywała zasada większości przy podejmowaniu ustaw (Sejm Czteroletni, sejmy rozbiorowe ).

Ograniczone uprawnienia posiadał Sejm Księstwa Warszawskiego i Sejm Królestwa Polskiego, a także Sejm Krajowy w Galicji. W Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1846 ustawodawstwo należało do Zgromadzenia Reprezentantów.

W II Rzeczypospolitej w latach 1919-1922 istniał jednoizbowy Sejm Ustawodawczy, który w 1921 opracował i przyjął Konstytucję marcową oraz ordynację wyborczą. Zgodnie z postanowieniami Konstytucji marcowej sejm II Rzeczypospolitej stanowił izbę poselską w dwuizbowym parlamencie, w skład którego wchodziło 444 posłów i 111 senatorów. Do uprawnień sejmu należało uchwalanie budżetu, votum nieufności dla rządu, zmiana konstytucji, ratyfikacja traktatów międzypaństwowych, wybór prezydenta, uchwalanie poboru rekruta i inne.

Po przewrocie majowym, przez wprowadzenie w sierpniu 1926 noweli do konstytucji i uchwalenie w 1935 Konstytucji kwietniowej, zwiększono uprawnienia Senatu i prezydenta kosztem sejmu. Po II Wojnie Światowej do 17 stycznia 1947 rolę parlamentu pełniła Krajowa Rada Narodowa. W tym samym roku pod nadzorem radzieckim, m.in. za pomocą terroru i oszustw, wybrano Sejm Ustawodawczy, w którym komuniści tworzący Blok Demokratyczny zdobyli 394 mandaty. Większość sejmowa zdecydowała o powołaniu na prezydenta B. Bieruta, utworzeniu rządu J. Cyrankiewicza i przyjęciu Małej Konstytucji. W 1952 Sejm Ustawodawczy przyjął Konstytucję PRL, skonstruowaną wg wzorów radzieckich. Wybrany w tym samym roku sejm PRL był organem fasadowym, nie odgrywającym większej roli w życiu politycznym państwa.

O składzie sejmu decydowało Biuro Polityczne PZPR. Obowiązywała tylko jedna lista wyborcza, do 1956 lista Frontu Narodowego, następnie Frontu Jedności Narodu i od 1982 Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Od wyborów w październiku 1952 do końca 1955 sejm obradował zaledwie 17 dni, uchwalając 11 ustaw i zatwierdzając 115 dekretów. Rolę sejmu przejęła Rada Państwa kierowana przez PZPR. Od wyborów w 1957 w sejmie zasiadało 458 posłów, od 1961 - 460 posłów. Kadencja trwała 4 lata. Skrócenie kadencji sejmu wybranego 1969 (do lutego 1972) wiązało się z wypadkami grudniowymi 1970 i zmianą układu sił w kierownictwie partii.

SENAT - w Polsce jeden z dwóch organów (obok sejmu) sprawujących władzę ustawodawczą. Składa się ze 100 senatorów wybieranych po 2. z każdego województwa (oprócz warszawskiego i katowickiego, gdzie wybiera się 3 na okres 4 lat w wyborach powszechnych, bezpośrednich, w tajnym głosowaniu (prawo wyborcze). Kadencja jego może ulec skróceniu, jeśli zostanie rozwiązany sejm.

Organami senatu są: marszałek senatu, Prezydium Senatu (składające się z marszałka i wicemarszałków), Konwent Seniorów (tworzą go marszałek, wicemarszałkowie) i przedstawiciele klubów senackich (skupiają senatorów o tej samej przynależności partyjnej). Organami roboczymi izby są komisje senatu działające na podobnej zasadzie jak komisje sejmowe. Organizację prac senatu zapewnia Kancelaria Senatu.

Kompetencje senatu są stosunkowo niewielkie. Jego udział w zakresie ustawodawstwa polega na prawie występowania z inicjatywą ustawodawczą oraz rozpatrywaniu w ciągu 30 dni uchwalonych przez sejm ustaw, chyba że są to ustawy pilne (termin wtedy ulega skróceniu do dni 14). Senat może przekazaną ustawę przyjąć bez poprawek albo wprowadzić do tekstu poprawki bądź ją odrzucić. Uchwałę senatu odrzucającą ustawę albo zaproponowaną poprawkę uznaje się za przyjętą, jeżeli Sejm nie odrzuci jej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Natomiast ustawa budżetowa uchwalona przez sejm przekazywana jest senatowi, który na jej rozpatrzenie ma 20 dni. Z kolei ustawa o zmianie Konstytucji RP podlega rozpatrzeniu przez senat w ciągu 60 dni. Zmiana konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez senat i sejm. Senat wyraża także zgodę na zarządzenie przez Prezydenta RP referendum ogólnokrajowego.

Ponadto senat udziela zgodę na powołanie i odwołanie prezesa NIK , powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich oraz powołuje 2 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, 2 senatorów do składu Krajowej Rady Sądownictwa, a także członków Rady Polityki Pieniężnej. Marszałek senatu oraz 30 senatorów może również wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi (ratyfikacja) umowami międzynar. albo zgodności przepisów prawa z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;

WOJEWODA - w dawnej Polsce najwyższy urzędnik książęcy, który dowodził wojskiem i sprawował sądy w imieniu panującego. Należał początkowo do urzędników nadwornych, od XIII w. - ziemskich. Od tego czasu istnienie bądź upadek urzędu wojewody zależały od losów dzielnicy.

W Małopolsce, w związku z istnieniem dwóch księstw, powstały również dwa urzędy: wojewody krakowskiego i wojewody sandomierskiego. Włączenie Mazowsza do Korony spowodowało utworzenie urzędu wojewody mazowieckiego, podobnie w przypadku Pomorza - wojewody pomorskiego.

W XIV i XV w. urząd wojewody, obok kasztelańskiego , należał do najwyższych urzędów ziemskich, sprawowanych dożywotnio, z nominacji króla. Wojewoda wchodził do rady królewskiej, później do senatu. Do jego obowiązków i praw należało: odprowadzanie pospolitego ruszenia miejsce koncentracji, ustalanie taks wojewodzińskich , sprawowanie nadzoru nad prawidłowym stosowaniem miar i wag oraz wykonywanie jurysdykcji w stosunku do ludności żydowskiej.

Od XVI w. zakres kompetencji wojewody ulegał stopniowym ograniczeniom. Urzędy wojewodów utrzymały się do czasu rozbiorów. W Wielkim Księstwie Litewskim wojewodowie większości województw byli równocześnie starostami grodowymi. W Ksie(1807-1815) i Królestwie Polskim (1815-1832) urząd wojewody miał charakter wyłącznie tytularny.

W Polsce międzywojennej wojewoda był przedstawicielem administracji państwowej na terenie województwa. Po II wojnie światowej urząd wojewody został utrzymany do 1950, następnie zastąpiony przez Wojewódzką Radę Narodową. 1990 przywrócono urząd wojewody, który jest terenowym przedstawicielem administracji państwowej. Wojewodów powołuje premier po zaopiniowaniu kandydata przez sejmik terytorialny.

KURATOR OŚWIATY - organ rządowej administracji specjalnej, który kieruje realizacją polityki oświatowej państwa na terenie województwa. Wyłaniany jest w drodze konkursu. Powołuje go i odwołuje minister edukacji narodowej po zasięgnięciu opinii wojewody.

W szczególności do zadań kuratora oświaty należy:

1. wydawanie aktów prawnych w formie zarządzeń,

2. sprawowanie nadzoru pedagogicznego nad szkołami i placówkami oświatowymi,

3. wydawanie zezwoleń, na mocy decyzji, na założenie szkoły publicznej przez osobę prawną lub fizyczną,

4. wyrażenie zgody na zlikwidowanie szkoły publicznej prowadzonej przez inny organ lub osobę,

5. organizowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli,

6. współdziałanie z wojewódzką radą oświatową.

PROKURATOR -

1. funkcjonariusz prokuratury upoważniony do samodzielnego wykonywania czynności prokuratorskich,

2. stopień służbowy w systemie organów prokuratorskich.

WŁADZA USTAWODAWCZA - działalność państwa polegająca na stanowieniu prawa. Pojęcie władzy ustawodawczej stosowane jest także na określenie organów państwa, które powołane są do stanowienia prawa. Władza ustawodawcza sprawowana jest zazwyczaj przez organ przedstawicielski powoływany w drodze wyborów.

Współcześnie uprawnienia prawotwórcze parlamentu stanowią zasadę ustrojową, co nie wyklucza, iż stanowić prawo może również władza wykonawcza (np. w formie rozporządzenia). Parlament pełni również funkcję kontrolną, głównie wobec władzy wykonawczej, realizowana jest ona poprzez: udzielenie rządowi absolutorium, wotum zaufania lub wotum nieufności, kontrolę wykonania budżetu państwa, interpelację i zapytania poselskie, ratyfikację umów międzynarodowych.

W Polsce, w myśl konstytucji władzę ustawodawczą sprawuje Sejm RP i Senat RP.

WŁADZA WYKONAWCZA - działalność polegająca na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określone są przez władzę ustawodawczą.

Gdy władza wykonawcza składa się z dwu instytucji, powoduje to konieczność prawnego rozgraniczenia kompetencji celem uniknięcia konfliktów między tymi organami. W Polsce, w myśl konstytucji władzę wykonawczą sprawują Prezydent RP i Rada Ministrów.

WŁADZA SĄDOWNICZA - trzecia władza w państwie, stanowi ją wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy.

Do ich kompetencji należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego. W celu realizowania tych zadań powoływane są sady powszechne(orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sady szczególne (np. wojskowy, pracy).

W Polsce, zgodnie z Konstytucja RP władzę sądowniczą sprawują sądy ( Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu). Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz, wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.

SĄD - organ państwowy sprawujący wymiar sprawiedliwości na podstawie przepisów prawnych. Wymiar sprawiedliwości sprawują w Rzeczpospolitej Polskiej sądy powszechne, do których należą sądy: apelacyjne, wojewódzkie, rejonowe.

Sądy powszechne rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W skład sądu powszechnego wchodzą: prezes, wiceprezesi, sędziowie.

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI - naczelny organ kontroli państwowej podległy Sejmowi RP, działający na zasadach kolegialności. Istniała już w latach 1921-1939. W okresie powojennym powołana w 1949 jako organ niezależny od rządu, w latach 1952-1957 zastąpiona przez Ministerstwo Kontroli Państwowej.

Zasadniczym zadaniem NIK jest kontrola działalności organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK może także kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych.

Kontrola NIK polega w szczególności na badaniu wykonania budżetu państwa oraz realizacji ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, działalności gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej tych jednostek pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.

NIK kontroluje także wykonanie budżetu, gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii Prezydenta RP , Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu , Trybunału Konstytucyjnego , Rzecznika praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowego Biura Wyborczego, Sądu , NSA oraz Państwowej Inspekcji Pracy.

NIK przedstawia Sejmowi RP sprawozdanie ze swojej działalności za każdy kolejny rok ubiegły. Pracami NIK kieruje prezes powoływany przez Sejm bezwzględną większością głosów, za zgodą Senatu RP.

TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY - konstytucyjna instytucja władzy sądowniczej powołana na mocy ustawy z 1982 (nowelizowanej w 1989), której głównym zadaniem jest kontrolowanie zgodności prawa z Konstytucja RP oraz formułowanie jego wykładni.

Trybunał orzeka w sprawach:

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,

3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,

4. zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Trybunał Konstytucyjny rozpatruje też skargi wniesione przez obywateli w zakresie naruszania ich wolności lub praw oraz rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy konstytucyjnymi organami państwa.

Prawo postawienia wniosku związanego z kompetencjami Trybunału Konstytucyjnego mają m.in.: Prezydenta RP, Marszałek Sejmu i Senatu, premier , posłowie (co najmniej 50), senatorowie (co najmniej 30), pierwszy prezes SN, prezes NSA, Prokurator Generalny, prezes NIK, Rzecznik praw obywatelskich.

Trybunał Konstytucyjny tworzy 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9-letnią kadencję. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji. Nie mogą też, w okresie zajmowania stanowiska, należeć do partii politycznej , związku zawodowego oraz łączyć tych funkcji z pełnieniem mandatu posła lub senatora. Trybunał Konstytucyjny stanowi jedną z formalnych gwarancji praworządności.

1

13

---