ZABURZENIA EMOCJONALNE

Zdrowe życie emocjonalne

Zdrowie lub brak zdrowia emocjonalnego osobnika w wieku dojrzałym zależą od wzajemnego oddziaływania jego struktury osobowości i jego środowiska interpersonalnego oraz zmiennych okoliczności jego życia.

Niektórzy osobnicy wynoszą z dzieciństwa i wieku młodzieńczego tak chwiejną strukturę osobowości, że zwykłe trudności dorosłego życia wywołują ciężkie zaburzenia emocjonalne.

Inni wynoszą z okresu rozwojowego stosunkowo stałą osobowość i miewają zaburzenia emocjonalne tylko wówczas, gdy są narażeni na ciężki długotrwały stres emocjonalny.

Dojrzałość emocjonalna

Bywa określana na podstawie rozszerzania się kręgów aktywności interpersonalnej w ciągu lat rozwojowych i dorosłego życia osobnika.

Pierwszy krąg - matka i dziecko.

W drugiej połowie pierwszego roku -rozszerza się o ojca, rodzeństwo.

W następnych latach - krewni, dzieci z sąsiedztwa.

Wyraźnie rośnie w wieku szkolnym, a podczas okresu pokwitania i młodości jego stosunki z osobami płci przeciwnej nabierają nowego znaczenia i natężenia. We wczesnym wieku dojrzałym, krąg ten obejmuje osoby w miejscu pracy, a następnie założoną przez siebie rodzinę

Dojrzałość emocjonalna osobnika jest upośledzona, jeśli zatrzyma się w jakimkolwiek punkcie tych rozszerzających się kręgów aktywności interpersonalnej.

Zatem dojrzałość emocjonalną można określać na podstawie jego zdolności do nawiązywania zadowalających związków w coraz szerszych kręgach życia interpersonalnego.

Osobnik dojrzały emocjonalny może się zadowalająco przystosować w małżeństwie, jest też zdolny do uczucia miłości do małżonka i do dzieci.

W razie konieczności potrafi, być wobec ludzi stanowczy, ale nie wykorzystuje ich, ani też nie jest niepotrzebnie agresywny. Potrafi zdobyć samowystarczalność ekonomiczną i stosunkowo dobrze przystosowuje się do pracy. Może niekiedy wpaść w gniew, nie czując z tego powodu ani winy ani lęku, jednakże nie jest stale drażliwy i zgryźliwy. Potrafi się trzymać zakazów i ograniczeń narzucanych przez obyczaj społeczny. Osoba dojrzała emocjonalnie miewa od czasu do czasu konflikty z innymi ludźmi i podlega krótkim niewielkim zaburzeniom emocjonalnym, lecz posiada osobowość zdolna do przezwyciężenia tych trudności i podejmowania rozsądnych decyzji w sytuacjach trudnych.

Najważniejsze składniki przystosowania emocjonalnego wieku dojrzałego

Na pięć najważniejszych dziedzin przystosowania emocjonalnego we wczesnym wieku dojrzałym składają się:

1. spotkania i zaloty

2. małżeństwo

3. aktywność płciowa

4. wychowanie dzieci

5. czynności zawodowe i stosunki z ludźmi w grupach społecznych

SPOTKANIA i zaloty są próbą dla jednostki pokazującą siłę lub słabość jej osobowości. Ujawnia się tu bowiem zdolność osoby do zawiązywania bliskich związków ich utrzymywania, pielęgnowania-Niektórzy młodzi ludzie obawiają się spraw płci i są niezdolni do czułości; natomiast inni nie są zdolni oprzeć się zmysłom i nie potrafią ich skierować na społecznie akceptowane tory. Niektórzy zwlekają z małżeństwem i unikają go z obawy przed nim, inni rzucają się na oślep w zbyt pośpiesznie zawierane związki małżeńskie [ucieczka w małżeństwo przed nieszczęśliwym domem rodzicielskim}.

Właściwości osobowości jednostki, jest obecne oraz poprzednie środowisko interpersonalne mają wybitny wpływ na jej powodzenie i niepowodzenie w utrzymywaniu kontaktu [spotykaniu się] z osobami płci przeciwnej i miłosnych zalotach.

MAŁŻEŃSTWO jest najsilniejszym długotrwałym związkiem, jaki osobnik zawiera w wieku dorosłym. Z małżeństwem łączy się bardzo bliskie współżycie, dostosowanie płciowe, wychowanie dzieci, wspólne planowanie ekonomiczne, wspólne przystosowanie społeczne z krewnymi i innymi grupami osób oraz szeroki wachlarz innych działań, w których musi istnieć zgodność między osobowościami i potrzebami emocjonalnymi obu partnerów.

____Istnieje wiele możliwości konfliktowych, gdy dwie osoby o różnym pochodzeniu rodzinnym i o różnych potrzebach emocjonalnych podejmują się założenia rodziny. Oto niektóre z nich.

1. Problemy związane z potrzebą zależności i rządzenia

2. Inne rodzaje konfliktów , np. uczuciowo chłodna, samolubna kobieta mająca za męża porywczego, uczuciowego mężczyznę może spostrzec, że jej mąż szuka u innych kobiet tego, czego mu brak w domu. Ona skarży go o zaniedbywanie rodziny, on krytykuje jej chłodny stosunek do niego.

3. Trudności z krewnymi, zwłaszcza z rodzicami każdego z małżeńskich partnerów, mogą stać się przyczyną niezgody w małżeństwie

4. Inne często wymieniane dziedziny nieporozumień to:

• sposób wychowania dzieci

• konflikty na temat stopy życiowej i podatków

• problemy przystosowania seksualnego

• zanik romantyczności związku

PRZYSTOSOWANIE SEKSUALNE

We wczesnym wieku dojrzałym konieczne jest utrzymanie pewnego rygoru w zachowaniach seksualnych celem osiągnięcia przystosowania emocjonalnego.

W sprawach płci osobnik nie powinien nie powinien być ani chłodno zahamowany ani niekontrolowane popędliwy. Zaspokojenie płciowe jest prawdopodobnie ważniejsze niż ilość zadeklarowanej aktywności płciowej.

Niektóre dobrze przystosowane emocjonalnie osoby nie podejmują stosunków płciowych z powodu swych zasad moralnych. Osoba powinna dostatecznie panować nad swoimi popędami aby móc wybrać swój wzorzec płciowy i wprowadzić go na społecznie akceptowane tory.

Różne rodzaje zaburzeń seksualnych sięgają korzeniami do urazowych stosunków interpersonalnych dzieciństwa i wieku młodzieńczego. Np. niemoc płciowa może występować u mężczyzny, który w latach rozwojowych doznał wielu cierpień i rozczarowań ze strony matki. Osoba taka lęka się nieświadomie, że gdy zwiąże się bliżej z jakąś kobietą, zostanie przez nią schwytany w pułapkę, upokorzony i wyzyskany, i ten lęk pozbawia go jego możliwości płciowych. Z kolei oziębia kobieta boi się zbliżenia z mężczyzną, a jej lęk pozbawia j ą możliwości ufnego oddania się mężczyźnie.

WYCHOWANIE DZIECI

Jest prawdopodobnie najważniejszym z działań podejmowanych przez człowieka, które angażuje ogromną ilość energii emocjonalnej i fizycznej przez 20-30 lat życia człowieka.

Zdrowi emocjonalnie rodzice, kochający dzieci, są równocześnie zdolni do ograniczania w rozsądny sposób niepożądanych form ich zachowania. Niezdrowe stosunki między rodzicami i dziećmi często wtrącają ich w sytuację bez wyjścia, zniekształcają życie emocjonalne obu stron.

PRZYSTOSOWANIE społeczne i zawodowe

Zaburzenia osobowości powstałe w ciągu lat rozwojowych, mogą się w wieku dojrzałym stać przyczyną trudności w stosunkach z ludźmi w miejscu pracy.

Najczęstsze problemy emocjonalne

Przybierają one różne postaci: „nerwowości", napięcia, paniki, niepokoju psychoruchowego i złego samopoczucia. To wszystko wchodzi w skład pojęcia lęku.

Może on być łagodny lub nasilony, ledwo dostrzegalny lub czyniący człowieka całkowicie niezdolnym do działania. Lęki możemy podzielić na ostre i przewlekłe.

Ostre stany lękowe Często zdarzają się u osób, które poprzednio nie skarżyły się na uczucie napięcia i mogą wystąpić po raz pierwszy w dowolnym okresie czasu, od okresu dojrzewania - do starości.

Chory podaje, że nagle poczuł gwałtowny niepokój i lęk. Jest przekonany, że grozi mu coś bardzo złego. Nieraz opisuje to uczucie jako pewne szczególne doznanie somatyczne towarzyszące ostremu napadowi lękowemu, [ściskanie w głowie, napięcie powłok skórnych, „zamęt w głowie", pulsowanie krwi, uczucie słabości, drżenie kończyn, usztywnienie lub niepokój ruchowy]

Może wystąpić wszędzie: w pracy, w domu, w samochodzie, w czasie rozrywki[w czasie napięcia i w czasie relaksu] Przyczyny - konflikty, niepewność, tłumione uczucia i bieżące stresy. Z reguły -przyczyn jest wiele. Można je -jak mówi Chapman porównać do cebuli. Niektóre z przyczyn są na powierzchni, inne głębiej, a jeszcze inne bardzo głęboko. U niektórych osób ciężkie urazy emocjonalne dzieciństwa tak uszkodziły strukturę osobowości, że nawet drobne stresy życia codziennego wywołują reakcje lękowe.

Przewlekle stany lękowe

Są zmienne pod względem natężenia [ z dnia na dzień, tygodnia na tydzień]. Osoba często wskazuje na dolegliwości somatyczne, którym zresztą poświęca wiele uwagi, niż zdaje sobie sprawę z podłoża lękowego tych dolegliwości. Lęki te mogły trwać całymi latami, a chory podejmował leczenie żołądka czy serca, a nie wspominał lekarzowi o ciągle trwającym niepokoju. Często współwystępują: fobie o niewielkim nasileniu [złe samopoczucie w zamkniętych pomieszczeniach, czy natrętne obawy np. choroba serca]. Wg Chapmana, 70 % dolegliwości ze strony górnej części przewodu pokarmowego, na które skarżą się pacjenci jest spowodowanych stanem lękowym. Również w obrębi dolnej części przewodu pokarmowego mogą występować biegunki, zaparcia związane ze

stanem napięcia lękowego. U pacjenta w stanie lękowym, na pierwszą warstwę lęku, spowodowaną jego dawnymi i obecnymi" konfliktami, często nakłada się druga. Składa się ona z rozważań chorego na temat możliwych straszliwych skutków w organizmie na skutek tego ,że doświadcza

lęku. Ta druga warstwa staje się dla niego nawet problemem bardziej bolesnym. Lęk,rodzi lęk; lęk ten rozrasta się na skutek nieświadomości tego co się dzieje. Pacjenci często obawiają się aby lęk nie doprowadził ich do choroby psychicznej lub do „załamania nerwowego". Jeżeli reakcja lękowa jest wywołana przez znaczny stres interpersonalny w życiu osoby o dostatecznie zdrowej osobowości, rokowanie co do terapii zaburzeń lękowych jest pomyślne. Natomiast, jeżeli reakcja lękowa została wywołana przez drobne stresy jakie występują w codziennym życiu, ale u osoby o słabej osobowości, rokowanie jest znacznie mniej pewne.

Znacznie łatwiejsze jest wyleczenie wówczas, gdy reakcja lękowa trwa zaledwie kilka tygodni lub parę miesięcy, niż po latach lub dziesięcioleciach. Znacznie trudniej będzie przebiegała terapia, jeśli przedtem pacjent długo leczył się np. na serce, żołądek itp. Trudniej bowiem będzie mu przyjąć koncepcję emocjonalnej etiologii choroby i podjąć leczenie nakierowane na usuwanie konfliktów.

Również sprawą ważną jest ta, w jaki sposób chory radzi sobie z aktualnymi stresami. Np. pacjent z lękiem stale poniżany, bądź niedoceniany w pracy zawodowej, może mieć duże problemy w terapii lęku.

Bierna, o usposobieniu zależnym kobieta, mająca pod swoją opieką kilkoro dzieci, gnębiona w swoim małżeństwie, ma znacznie mniejszą szansę na wyzdrowienie niż kobieta, której problemy małżeńskie są łatwe do rozwiązywania prostymi sposobami.

Reakcje pacjentów na stany lękowe są różne. Pacjent może się całkowicie poddać stanowi lękowemu i szybko spaść do poziomu inwalidy. Może jednak, pomimo dolegliwości [napięcia lękowego], nadal wykonywać swoja pracę zawodową, spełniać obowiązki rodzinne.

Niektórzy pacjenci w stanie lękowym stają się wymagający i wycofują się w bezsilną zależność od swoich rodzin. Inni, ukrywają w miarę możliwości swoje objawy i nie dopuszczają, aby lęk zmieniał ich relacje z rodziną, otoczeniem.

Zaburzenia lękowe należy odróżnić od reakcji na stres, w których lęk także może być objawem pierwszoplanowym. Reakcje na stres, to szybka odpowiedź psychiczna wraz z pobudzeniem układu wegetatywnego, lub powolniejsze odpowiedzi psychiczne na wydarzenia życiowe [np. utrata pracy]. Ustępują zwykle samoistnie, a postępowanie w nich polega na podtrzymaniu, rozładowaniu napięcia i pomocy w rozwiązaniu problemu. Lęk powstający w odpowiedzi na stres jest zjawiskiem normalnym. Jeżeli lęk ma nasilenie nieproporcjonalne do stresora, trwa mimo jego ustąpienia lub występuje niezależnie od stresujących czynników zewnętrznych, uważa .się go za zjawisko patologiczne

UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH

[podejście behawioralne i poznawcze]

Założenie : zachowanie niezaburzone [normalne, przystosowawcze] jak i zaburzone, powstaje zgodnie z pewnymi regułami uczenia się.

Proces uczenia się jest sterowany przez otoczenie, a zatem przyczyny zaburzeń zachowania tkwią w otoczeniu nie zaś w jednostce.

Najważniejsze różnice między poszczególnymi wariantami teorii społecznego uczenia się dotyczą rodzaju procesu uczenia się [klasyczne, instrumentalne, naśladowcze], a także tego, w jakim stopniu uwzględniane są w danym sposobie poznawcze regulatory zachowania [Bemstein].

Koncepcje Dollarda - Millera

Założenie : Człowiek przychodzi na świat z pewnymi pierwotnymi potrzebami, które zaspokaja w specyficzny dla siebie sposób, co prowadzi do ukształtowania się indywidualnych wzorów zachowania.

Na pewne bodźce i sytuacje człowiek uczy się reagować lękiem. Lęk może spełniać takie same funkcję jak potrzeba tzn. motywować do zachowań przystosowawczych bądź nieprzystosowawczych, do ucieczki lub walki. Redukcja lęku stanowi wzmocnienie dla zwykłego zachowania lub dla zachowania neurotycznego.

W uczeniu się nerwicy istotną rolę odgrywają konflikty wewnętrzne [motywacyjne]. Sytuacji konfliktowych dostarczają człowiekowi osoby, które same cierpią z powodu własnych konfliktów wewnętrznych, bądź toż zadania przerastające jego siły; dostarczają ich wzory kulturowe, w których istnieją sprzeczne i niekonsekwentne wymagania.

Najważniejszy jest konflikt między dążeniem a unikaniem, tkwiący u podłoża wielu zaburzeń zachowania. Tego typu konflikty wiążą się często ze sprawami seksu i zachowaniami agresywnymi. Mogą one również wynikać z silnych rywalizujących z sobą nawyków.

Źródłem neurotycznego nieprzystosowania jest nie rozwiązany konflikt, który wywołuje silny lęk. Ponieważ elementy tego konfliktu są wyparte i nieświadome, neurotyk nie może stworzyć sobie racjonalnego planu działania, celem przezwyciężenia trudności. Konflikt występuje między potężnymi pierwotnymi popędami i równie potężnymi ograniczeniami czy zahamowaniami.

W koncepcji Dollarda i Millera nie tylko lęk ale również gniew jest traktowany jako reakcja bezwarunkowa podlegająca prawom uczenia się.

Bodźce i reakcje związane z gniewem i agresją podlegają modyfikacji w ten sposób, że

1. jednostka uczy się, w jakich sytuacjach ma się złościć

2. uczy się, jakie reakcje agresywne może przejawiać w poszczególnych sytuacjach

3. modyfikacji ulega połączenie między przeżywaną złością czy gniewem a zewnętrznymi reakcjami agresji [złość, gniew łączy się z tymi reakcjami, które są najbardziej nagradzane]. Agresja może być nagradzana w ten sposób, że skłoni przeciwnika do wycofania się, pozwala zdobyć uznanie dla działania w obronie własnych praw, przynosi ulgę w gniewie.

Joseph WOLPE, Hans EYSENCK

Podstawowym rodzajem uczenia się jest warunkowanie klasyczne

Warunkowanie klasyczne przebiega na podstawie wrodzonych, utrwalonych dziedzicznie odruchów bezwarunkowych takich jak: odruch ślinienia się, odruch mrugania, odruch pocenia się, odruch płciowy, oraz na podstawie prostych reakcji emocjonalnych, takich jak lęk czy strach. Reakcje te występują bez uczenia się, w odpowiedzi na działanie bodźców bezwarunkowych wobec danej reakcji.

W przypadku bezwarunkowej reakcji strachu wyróżnić można trzy kategorie bodźców bezwarunkowych: bodźce bólowe i nagłe głośne dźwięki; niedobór sensoryczny związany z utratą równowagi, ciemnością i samotnością; wreszcie zaburzenia fizjologiczne [Hilgard].

Warunkowanie klasyczne przebiega na poziomie kojarzenia bodźców :

dotychczasowy bodziec neutralny, dzięki wzmocnieniu go przez bodziec bezwarunkowy, staje się bodźcem warunkowym, wywołującym ślinienie się, strach, mruganie czy erekcję, które stają się wyuczonymi reakcjami warunkowymi.

Na drodze warunkowania klasycznego można też wyjaśnić, jak powstają u człowieka pewne antypatie i upodobania seksualne.

Również lęk nerwicowy może być emocjonalną reakcją warunkową wytworzoną w drodze warunkowania klasycznego. Uznanie lęku za warunkową reakcję na przykre bodźce prowadzi do poszukiwania w historii życia danej jednostki traumatycznych zdarzeń, które mogą stanowić źródło lęku.

Ludzie różnią się pod względem łatwości uczenia się reakcji warunkowych. Zdaniem Eysencka przebieg uczenia klasycznego jest pochodną wrodzonej właściwości autonomicznego [sympatycznego] układu nerwowego, wyznaczającej ogólna zdolność do uczenia się reakcji lękowych. U podstaw tworzenia się zaburzeń widzi on dwie właściwości osobnicze:

„chwiejność-stabilność emocjonalna" zwana neurotyzmem oraz „ekstrawersja-introwersja" [u introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej z powodu przewagi mózgowego pobudzenia nad hamowaniem, natomiast u ekstrawertyków przeważa hamowanie, co powoduje że ich reakcje trudno warunkować, łatwo wygasić].

Neurotyczni introwertycy skłonni są do reakcji depresyjnych i stanów lękowych, natomiast neurotycy ekstrawertywni - do histerii i psychopatii.

B.F. SKINNER

Uznał, że takie konstrukty jak potrzeba czy popęd nie są konieczne do tego, by wyjaśnić proces uczenia się normalnych i nienormalnych zachowań. Zachowania te traktowane są przez Skinnera jako odpowiedź na rodzaj wzmocnień płynących ze środowiska.

W modelu Skinnera jednostka może otrzymać wzmocnienie tylko wtedy, gdy wykona określoną czynność, a więc gdy jest aktywna. Doniosłość uczenia się wynika nie tylko z opanowania i utrwalenia pewnych zachowań społecznych, ale także ze swoistego przenoszenia wyuczonego zachowania na sytuacje mniej lub bardziej podobną do tej, która wytworzyła to wyuczone zachowanie. Jest to zjawisko tzw. generalizacji bodźca.

W procesie uczenia się występuje również zjawisko generalizacji reakcji, polegające na tym, że dodatnie wzmacnianie określonych reakcji zwiększa prawdopodobieństwo występowania analogicznych reakcji w odmiennych sytuacjach, np. odpowiednie nagradzanie za pilność w nauce szkolnej może zwiększyć podobne ustosunkowanie się do obowiązków związanych z pracą zawodową.

Skinner zwraca uwagę, że istnieją pozytywne i negatywne bodźce wzmacniające pierwszego i drugiego rzędu . Pierwotne [wrodzone] bodźce wzmacniające pozytywne - to nie tylko pożywienie , woda czy kontakt seksualny, ale także uśmiechy, pieszczoty. Pierwotne wzmacniające negatywne [awersyjne], to bodźce nieprzyjemne dla organizmu, np. zimno, gorąco, zbyt głośne dźwięki [w tym również szorstki, podniesiony głos], bodźce bólowe.

Wtórne bodźce wzmacniające pojawiają się jako wynik doświadczenia [np. pieniądze]. Znaczna część wtórnych bodźców wzmacniających zachowanie - to wzmocnienia społeczne polegające na ocenie, np. bycie lubianym, chwalonym, podziwianym, akceptowanym [wzmocnienia pozytywne], ale także np. bycie nie lubianym, krytykowanym, wyśmiewanym, odrzucanym [wzm. negatywne].

Zachowania neurotyczne są reakcjami jednostki na bodźce awersyjne

budzące lęk, przy czym zachowania te są następnie wzmacniane przez pozytywne ich skutki, takie jak unikanie tych bodźców i redukcja lęku. Zachowania neurotyczne są więc wyuczonymi reakcjami unikania lęku wyzwalanego przez bodziec, bądź pewną kategorię bodźców awersyjnych. Osoba neurotyczna wykazuje zwiększoną skłonność do przejawiania zachowań, które w przeszłości były wzmacniane ucieczką z takich samych lub podobnych sytuacji awersyjnych.

Zachowanie pacjenta psychiatrycznego, który uporczywie milczy, zanieczyszcza się i wymaga karmienia łyżką, uznawane zwykle za „psychotyczne", „regresywne" czy „chorobliwe", są w ujęciu Skinnera jedynie wyuczonymi reakcjami wywołanymi przez stres, podtrzymywanymi przez pobłażanie tym „wariackim" zachowaniom i wzmacnianie ich w inny jeszcze sposób przez otoczenie chorego, w szczególności przez szpital [Bernstein]. Koncepcje zewnątrz - i wewnątrzsterowności a formy patologii

Zachowanie jednostki może być sterowane przez czynniki zewnętrzne lub kontrolowane przez nią samą.

Człowiek zewnątrz sterowny, jako wytwór zewnątrz sterownie zorientowanej socjalizacji, jest osobą podporządkowaną, konformistyczną, bierną niezdolną do samodzielnego podejmowania decyzji ani do kierowania własnym zachowaniem, oczekującą, aby inni czynili to za nią, gdyż sama nie potrafi brać odpowiedzialności za własne czyny. Jest to zazwyczaj człowiek bierny społecznie i mierny pod względem osiągnięć intelektualnych, ale za to posłuszny, lojalny i wiemy wobec tych, którzy sterują nim z zewnątrz. Człowiek zewnątrz sterowny nie tylko daje się sterować, ale i sam uczestniczy w sterowaniu innymi ludźmi, np. własnymi dziećmi. Ludzie o takiej osobowości charakteryzują się niezwykłym respektem dla władzy, dużą skłonnością do nienawiści [uprzedzeń] i do karania, podejrzliwością; cechują ich sztywne poglądy i uznawanie konformistycznych wartości [Aronson, 1978].

Oddziaływania socjalizacyjne, w których dominuje informowanie jednostki o tym co się dzieje [jaki jest stan rzeczy], sprzyja formowaniu się człowieka wewnątrzsterownego . Cechuje takiego człowieka postawa aktywna, niezależność od innych ludzi, zdolność do podejmowania decyzji, ale także odpowiedzialność za podjęte decyzje. Jednak skrajna wewnątrzsterowność może prowadzić do nieliczenia się z wymogami otoczenia [nieprzystosowania społecznego czy poczucia alienacji].

Z koncepcją zew i wew sterowności wiąże się pojęcie umiejscowienia kontroli [Rotter],tzn przekonanie o źródle kontroli wzmocnień. Jest to wymiar osobowości, którego bieguny stanowią;

1. przekonanie o wewnętrznym źródle kontroli wzmocnień

2. przekonanie o zewnętrznym źródle kontroli.

Poczuciu zewnętrznego umiejscowienia kontroli sprzyjają między innymi:

wychowanie autokratyczne, rygoryzm, zmienność wymagań, sprzeczności wychowawcze.

Wewnętrznemu umiejscowieniu kontroli sprzyja wychowanie demokratyczne, pozwalające dziecku na samodzielność, dawanie dziecku możliwości decydowania i wybierania, przy jednoczesnym ochranianiu go, chwaleniu i okazywaniu mu miłości.

Teorie wyuczonej bezradności

Człowiek uczy się bezradności, jeśli spostrzega, że nie ma związku przyczynowego między otrzymywaniem nagród i kar lub innymi wydarzeniami a wykonywanymi przezeń działaniami czy posiadanymi właściwościami [Seligman, 1974].

Człowiek nabiera przekonania, że jego kontrola jest nieefektywna i oczekuje, że

również w przyszłości, w innych sytuacjach, nie będzie miał wpływu na osiągane

rezultaty.

Oczekiwania takie prowadzą zdaniem Seligmana do trojakich konsekwencji, a mianowicie pojawiają się:

1. deficyty poznawcze, polegające na uogólnionym przekonaniu, iż nie ma takich sytuacji, w których możliwe jest kontrolowanie wydarzeń - człowiek nie rozumie co w danej sytuacji się dzieje i nie potrafi, przewidzieć jej dalszego rozwoju

2. deficyty motywacyjne, polegające na obniżeniu motywacji do działania

3. deficyty emocjonalne, pod postacią stanów apatii ,lęku, depresji, uczucia

zmęczenia, niekompetencji, bezradności i wrogości. Model wyuczonej bezradności opiera się na tym, że po powtarzających się niepowodzeniach kontrolowania sytuacji jednostka zaniecha reagowania. Bezradnością można „ zarażać się „ od innych ludzi, zwłaszcza od osób z własnej grupy odniesienia, ponieważ przekonania utrzymujące się w takich grupach wpływają na jednostkowe przekonania o wpływie na zdarzenia.

TEORIE UCZENIA SIĘ RÓL

Rola społeczna to zbiór różnorodnych wymagań i przepisów, dotyczących tego, jak ma się zachować człowiek zajmujący określone pozycje społeczne, a więc o określonym wieku, płci, zawodzie, wykształceniu oraz uprawnieniach,

przywilejach wynikających z zajmowanych pozycji.

Trudności w pełnieniu roli społecznej wynikają stąd, że nakazy roli stawiane

jednostce są niejasne, zbyt liczne lub wzajemnie się wykluczające [Newcomb,

1970] Rola jest niejasna, gdy jednostka nie ma [ nie zna] dokładnych wskazówek co do sposobu jej pełnienia.

Inna trudność to przeciążenie rolą. Występuje wtedy, kiedy jednostka nie może

sobie poradzie ze zbyt skomplikowanymi wymaganiami roli lub z nadmierną

ilością tych wymagań. Czasami nakazy roli wzajemnie się wykluczają. Czasami

człowiek wypada z roli [ról], porzuca ją albo nie radzi sobie z jej pełnieniem [np. przejście na emeryturę, rentę z powodu choroby - jednostka zaczyna pełnić nową rolę społeczną - rolę chorego].

Choroba rozumiana jako rola społeczna charakteryzuje się tym, że:

1. zwalnia jednostkę z odpowiedzialności za własny stan

2. zwalnia jednostkę od wypełniania pewnych obowiązków [np. zawodowych], przestrzegania etykiety

3. jednostka poddana jest presji społecznej, aby jak najprędzej wróciła do zdrowia

4. jednostka jest zobowiązana do współpracy z osobami, które pełnią społeczną rolę terapeuty

TEORIA NAZNACZANIA SPOŁECZNEGO

Bywa też nazywana TEORIĄ LABELINGU [przylepianie etykiety stygmatyzacja, piętnowanie, naznaczanie]. Aby wyjaśnić zaburzone zachowanie określone mianem dewiacji, trzeba uwzględnić społeczne oczekiwania co do zachowania się rozmaitych jednostek. Nierespektowanie tych oczekiwań pociąg za sobą negatywną reakcję emocjonalną otoczenia oraz jego reakcję społeczna, polecającą' na nadawaniu etykietek, jak np. „nienormalny", „dziwak", „pasożyt .społeczny", psychopata", „stara panna", „niedojrzały" itp. Oznacza to, że zachowanie jednostki nie jest samy przez się normalne lub nie, ale że spełnia ono [lub nie] oczekiwania danej grupy, instytucji czy organizacji społecznej

Dewiacją jest więc zachowanie, które ludzie tak nazwali, a dewiantem jest ten, do kogo nazwa ta została z powodzeniem przylepiona,

Osoba obdarzona etykietką zaczyna być zgodnie z nią traktowana i prędzej czy później sama zaczyna się tak zachowywać, tzn. spełnia oczekiwania otoczenia. przystosowuje się do przypisanej sobie roli, staje się dewiantem „z przekonania". Wykazuje też tendencję do utożsamiania się z przypisywaną rolą. Próby opierania się narzuconej roli, nie mają szans powodzenia, a nawet działają na niekorzyść „buntownika", ponieważ wywołują dodatkowe reakcje stygmatyzacyjne ze strona otoczenia, mające skłonić dc zachowań zgodnie z przypisywaną rolą. Jednostka naznaczona etykietką, jest karana za to że próbuje ją odsunąć od siebie i powrócić do pełnienia ról konwencjonalnych. Natomiast ten, kto przyjmuje i zaakceptuje narzucone mu stygmaty, bywa nagradzany, może liczyć na swoistego rodzaju ochronę, a nawet przywileje przewidziane dla tego typu dewiantów.

Procesy naznaczania mogą być bezpośrednio i arbitralnie sterowane przez uprzywilejowane grupy polityczne, ekonomiczne, religijne itp. Jednostki, próbujące się uwolnić od statusu dewianta, są traktowane przez te instytucje jako osoby podejrzane, którym nie można zaufać jako pracownikom, kolegom, sąsiadom.

Publiczna niewiara w to, że dewiant może się kiedykolwiek zmienić, rodzi zjawisko zwane przez Mertona „samospełniającą się przepowiednią", która sama tworzy potwierdzające ją fakty [Falandysz, 1986]

TEORIE UCZENIA SIĘ SPOŁECZNEGO W UJĘCIU A. BANDURY

POJĘCIE MODELOWANIA - odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka - modela. Istotę stanowi naśladowanie tego co robią inni ludzie. Obserwowanie zachowań modela pobudza niejako obserwatora do szeregu podobnych, choć nie koniecznie identycznych zachowań.

Baudura wyróżnił trzy rodzaje skutków modelowania

1 jest zaznajomienie się z nie znanym do tej pory wzorem zachowania [ nauczyć się sposobu zażywania narkotyków bądź stosowania przemocy]

2 rozhamowanie reakcji, które poprzednio nauczono się hamować lut) leź powstrzymanie się od jakiegoś zachowania [efekt hamowania ]

3. łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań [efekt facylitacji] czyli jakby „zarażanie się" zachowaniami innych - modeli. Np. agresją, ekscesami seksualnymi, rytmicznym tańcem itp. Obserwacja takich zachowań wzbudza silne emocje, osłabia kontrolę u obserwatora i doprowadza do uruchomienia takich samych lub podobnych zachowań (Reykowski]

Ossowska wyróżniła cztery grupy najczęściej naśladowanych osób:

1 starsi bywają naśladowani przez młodszych

2 wyżsi w pozycji socjalnej - przez stojących niżej

3. przerastający inteligencją - przez mniej inteligentnych

4. sprawniejsi technicznie - przez mniej sprawnych

Bandura podaje, że modelami bywają osoby kompetentne, mające wysoką pozycję

społeczną oraz możliwość dysponowania nagrodami i karami.

Modelowaniem tłumaczy się zwykle przypadki kliniczne, w których synowie stają się alkoholikami czy przestępcami tak samo jak są nimi ich ojcowie. Również psychopatie można rozpatrywać jako rezultat modelowania różnych rodzajów zachowań rodziców [ chłodne, z dystansem, albo z kolei brak konsekwencji w okazywaniu uczuć oraz nagród i kar].

Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez naśladownictwo.

1.zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością człowieka

2.wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość do przejmowania zachowań modela tłumaczy się historią poprzednich wzmocnień otrzymywanych za naśladowanie zachowań osób znaczących.

3.niektóre zachowania przejęte od modela można wyjaśniać do procesu warunkowania klasycznego. Naśladownictwo występuje wskutek samego skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi im reakcjami obserwatora. Np. oznaki cudzych emocji są kojarzone z naszymi własnymi emocjami wskutek podobieństwa lub zbieżności w czasie [objawy bólu spostrzegane u modela kojarzą się obserwatorowi z bólem jakiego on sam doświadczył w przeszłości].

4.opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania innych ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych. zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym

KONCEPCJE TERAPII PSYCHOLOGICZNEJ W MEDYCYNIE

Początki terapii psychologicznej w medycynie przypadają na okres starożytności. Prekursorami byli tu Platon, Cyceron i ojciec medycyny - Hipokrates, , a więc nie ujmują całościowo człowieka w jego cierpieniu.

W czasach najnowszych, w 1803 roku Christian Reil zajmując się zaburzeniami snu, jako jeden z pierwszych zauważył, że zaburzenia psychiczne muszą być leczone metodami psychologicznymi. W 1818 roku Johan Heinroth wprowadził termin psychosomatyka w odniesieniu do bezsenności. Psychosomatyka początki (genezę) i przyczynę wielu zaburzeń somatycznych upatruje w życiu psychicznym człowieka. Od 1920 roku notuje się intensywny rozwój medycyny psychosomatycznej. Czołowymi postaciami są tu Franz Alexander i Flaunders Dunbar. Lata 1950-1977, to okres intensywnej działalności ruchu psychosomatycznego w osobach Wolfa, Grinkera i Deutscha. W 1977 roku w Yale (USA) powstała medycyna behawioralna, koncentująca się nie tyle na czynnikach natury psychicznej w chorobach somatycznych, co na zachowaniu człowieka, czyli na stylu życia. Tymczasem medycyna behawioralna kieruje się zasadą, zgodnie z którą korzyść dla pacjenta i terapeuty płynie z działania i aktywności. Pojawienie się w latach 70 terapii behawioralnej na świecie i w Polsce budziło wśród wielu psychiatrów i psychologów kontrowersje i sprzeciw. Dziś terapia ta jest przez psychiatrów stosowana na przykład w leczeniu schizofrenii, depresji. Podjęto wzmożone badania nad stresem, wydarzeniami życiowymi i ich konsekwencjami zdrowotnymi w odniesieniu do chorób somatycznych.

Lata osiemdziesiąte, to inwazja tzw. eklektyzmu. Człowieka ujmowano holistycznie (całościowo) zarówno w odniesieniu do jego choroby, jak i terapii. Stwierdzono, że powinna ona obejmować nie tylko samego pacjenta, ale również jego rodzinę.

Terapia psychologiczna a psychoanaliza

Franz Alexander wyróżnił 7 klasycznych technik terapeutycznych, z których 5 uznał za podstawowe. Są to:

1. terapia podtrzymująca, uznawana do tej pory za jedną z podstawowych form terapii,

1. wentylacja (pełne, swobodne wyrażanie przeżyć stresowych),

1. odreagowanie (często poprzez hipnozę),

1. przeniesienie nacisku (np. z objawu na przyczynę lub odwrotnie),

1. interpretacja (pogłębienie wglądu w chorobę),

1. sugestia i perswazja,

1. uspokojenie (wynikające z wiary w lekarza, jego wiedzę, ofiarność, życzliwość).

Franz Alexander wyróżnił również etapy - stadia przebiegu terapii pacjentów psychosomatycznych:

• faza wstępna:

1. okres eksploracji „sztywności psychosomatycznej” pacjenta, w którym uświadamia się choremu wyparte do podświadomości lub zakryte przez inne mechanizmy obronne emocje i popędy, których stłumienie mogło się stać przyczyną jego choroby,

1. „ewolucja roli terapeuty”, to z kolei przepracowanie procesu przeniesienia uczuć i postaw pacjenta z rodziców i innych znaczących osób na terapię. Terapeuta staje się osobą, która przejmuje na siebie wszystkie obciążenia, jakie z tytułu środowiska pacjenta tkwią w chorym,

• ostatnie dwie fazy, to praca nad kształtowaniem u pacjenta postawy akceptacji tzw. emocji alarmowych, jak lęk, ból, poczucie winy, wstydu.

Terapia psychologiczna a medycyna behawioralna

Medycyna behawioralna, to stosowanie w pracy klinicznej technik opracowanych na podstawie eksperymentalnej analizy zachowania, posługując się teoriami uczenia (warunkowania klasycznego i instrumentalnego, społecznego uczenia się). Koncentruje się ona na 4 głównych kierunkach (Pomerlau, Brady, 1979):

1. doskonaleniu zachowań zdrowotnych, rozpowszechniając hasło: „lepiej zapobiegać niż leczyć”,

1. zapobieganiu chorobom somatycznym, np. poprzez wyeliminowanie toksyn (nikotyna, alkoholizm),

1. formowaniu zachowań niezbędnych dla skutecznego leczenia, na przykład poprzez zmianę dotychczasowego stylu życia,

1. modyfikacji zachowania będącego podłożem choroby lub objawu patologicznego (np. zaprzestanie picia kawy).

Techniki medycyny behawioralnej były i są stosowane w leczeniu:

1. chorób i zaburzeń przewodu pokarmowego, jak choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zaburzeń przeżuwania, zarzucania treści żołądkowej do przełyku, zaparć lub nietrzymania stolca, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego,

1. schorzeń i zaburzeń w układzie swercowo-naczyniowym, jak choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze,

1. przewlekłego bólu, jak migreny, bóle krzyża, a także w bólach związanych z chorobą nowotworową,

1. zaburzeń seksualnych,

1. otyłości, jako skutku braku aktywności i złego odżywiania się

1. nałogów, jak palenie tytoniu, uzależnienie od alkoholu,

1. nerwic i niektórych chorób układu nerwowego,

1. artretyzmu.

W praktyce medycyny behawioralnej wyróżniono 2 główne kierunki. Są to terapia behawioralna, to treningi psychologiczne (np. trening relaksacyjny), którą składają się techniki biofeedback i terapia abreaktywna oraz drugi, jakim jest modyfikacja zachowań ale również właściwości osobowościowych, jak eliminacja wrogości czy pośpiechu.

BIOFEEDBACK (biologiczne sprzężenie zwrotne), to metoda instrumentalnego uczenia się w celu kontroli reakcji trzewnych, somatomotorycznych i centralnego układu nerwowego. Polega to na rozpoznaniu i rejestrowaniu reakcji fizjologicznych przy pomocy specjalnej aparatury elektronicznej. Chodzi o nauczenie się kontroli i dowolnego wpływu nad przebiegiem określonych procesów fizjologicznych. Wszystko może podlegać kontroli przy pomocy tej aparatury: tętno, wysokość ciśnienia tętniczego krwi, oddech, temperatura ciała, reakcje skórno-galwaniczne itp.

TERAPIA ABREAKTYWNA (odreagowująca) odwołuje się w swoich założeniach terapeutycznych do zasady, że niektóre objawy behawioralne, jak lęk i napięcie, są związane z jakąś grupą bodźców sytuacyjnych występujących w otoczeniu człowieka. W przypadku reakcji negatywnych, należy przypuszczać, że mogą się one utrwalić i bardzo zaburzać funkcjonowanie człowieka. Celem tej terapii jest rozbicie (rozerwanie) połączeń i współzależności pomiędzy bodźcami sytuacyjnymi a objawami behawioralnymi.

Technika terapii implozywnej (flooding) opiera się na założeniu, iż wielokrotne powtarzanie wyuczonej reakcji bez jej wzmacniania prowadzi do jej wygaszania i jest podobna do „pasywnej akceptacji” autogennego odreagowania (dam sobie radę, jestem w stanie itp.). Metody abreaktywne są stosowane w leczeniu różnych postaci fobii, tików i czynności kompulsywnych.

TERAPIA BEHAWIORALNA W WYBRANYCH ZABURZENIACH PSYCHOSOMATYCZNYCH

Ból - Fordyce (1976) oparł leczenie na następujących założeniach:

1. punktem wyjścia nie jest pytanie, czy ból jest rzeczywisty, lecz jakie czynniki o nim decydują,

1. w powstawaniu bólu rolę odgrywa warunkowanie, tak jak w większości fizycznych funkcji organizmu,

1. warunkowanie jest tu procesem dowolnym,

1. w przypadkach wyraźnie uwarunkowanego bólu można go łagodzić przez „oduczanie”.

Autor ten szczegółowo wyjaśnia, jak analizować warunkowane instrumentalnie i klasycznie składowe bólu. Jego zdaniem ból jest wzmacniany głównie przez:

• bezpośrednio działające wzmocnienia pozytywne, warunkowane uzewnętrznieniem bólu, a więc zwiększoną atencję, troskliwość i uległość ze strony innych,

• pośrednio działające wzmocnienia pozytywne polegające na odsunięciu w czasie awersyjnych konsekwencji (np. ból umożliwia uchylanie się od przykrej pracy lub przyznanie się do niekompetencji itp.),

• brak nagrody bądź kary za „dobre” zachowanie i powrót do zdrowia (np. gdy kariera zawodowa została przerwana przez długotrwałą chorobę).

Zaburzenia łaknienia przejawia się jako otyłość (objawy bulimiczne) lub jako jadłowstręt psychiczny anoreksja). Tło tych zaburzeń jest różne. Może to być nadmierne i troskliwe zwracanie uwagi przez rodziców na problem jedzenia, może mieć jednak związek z obrazem własnej osoby. W tych przypadkach stosuje się terapię behawioralną, w tym terapię awersyjną, sensytyzację ukrytą (wyobrażeniową), wzmacnianie przez terapeutę satysfakcji z chudnięcia i postępowanie oparte na samokontroli. Abramson (1977) twierdził, że ta ostatnia jest najbardziej skuteczna, zwłaszcza gdy ocenia się utrzymywanie się niskiej masy ciała po zakończeniu leczenia.

Leitenberg, Agras i Thompson (1969) opisali dobre rezultaty programu terapeutycznego opartego na warunkowaniu instrumentalnym, gdzie dostęp do wszystkich wzmocnień był uzależniony od przyrostu masy ciała. Utrwalenie terapii zależy od wsparcia społecznego.

Bezsenność - dobre rezultaty osiągnięto przy stosowaniu postępującej relaksacji polegający na zwolnieniu napięcia mięśniowego i spowolnienie procesów myślowych oraz obniżenie napięcia emocjonalnego. Bezsenność jest powodem np, gonitwy myśli. W ślad za tym wzrasta napięcie mięśniowe, pozycja ciała staje się niewygodna, co w efekcie powoduje wzmożenie aktywności emocjonalnej.

Lęk - stres - tu najlepsze jest połączenie treningu relaksacji fizycznej z treningiem w strategiach poznawczych polegające na:

• powtarzaniu w wyobraźni przyszłych sytuacji stresowych,

• uczeniu się rozpoznania i kontrolowania myśli prowokujących u danej osoby lęk w sytuacji stresowej,

• wielokrotnym odtwarzaniu bardziej realistycznych stwierdzeń o sobie oraz samonagradzaniu się za radzenie sobie ze stresem.

Modyfikacja zachowań

Modyfikacja zachowań ma zastosowanie zarówno w zapobieganiu jak i leczeniu zaburzeń psychosomatycznych. Techniki te odwołują się do procesów poznania i samokontroli (teorii społecznego uczenia się). Mówimy tu o terapii poznawczo-behawioralnej, gdzie pacjent może przy pomocy terapeuty rozpoznać i stosować mechnizmy samokontroli wobec własnego zachowania. Najbardziej znanymi technikami są tutaj terapia racjonalno-emotywna Ellisa i self-management (techniki modelowania). Głównych założeniem terapii Ellisa jest twierdzenie, że wszelkie zachowanie człowieka jest uwarunkowane sposobem, w jaki jednostka spostrzega i interpretuje rzeczywistość. Twierdzenie to dobrze obrazuje teoria ABC, gdzie: A - sytuacja jest bodźcem aktywizującym człowieka, B - pojawia się świadoma lub podświadoma wiara (przekonanie - belief) osoby wpływające na C- określone zachowanie człowieka. Ellis twierdzi, że większość nieadekwatnych reakcji emocjonalnych, jak niepokój, przygnębienie, depresja, złość czy agresja, pochodzi z irracjonalnych przekonań, nastawień, oczekiwań lub interpretacji dotyczących siebie samego lub innych ludzi. Uzupełnił jednak swoją teorie o kolejne dwa człony: D - dyskusję z własnymi irracjonalnymi przekonaniami, co prowadzi do E - zmiany zaburzonego zachowania.

Czasami pomocniczo stosowane są techniki Gestalt, psychodramy oraz desensytyzacji (Wolpe) i warunkowania.

Techniki modelowania

Techniki modelowania opierają się na założeniu, że reakcje autonomiczne i instrumentalne można uzyskać poprzez społeczne naśladowanie.

Zmiana behawioralna pod wpływem terapii

Szeroko rozumiana zmiana zachowania się, to podstawowe zadanie wszystkich form leczenia zaburzeń psychicznych i psychosomatycznych. Podstawą sukcesu jest tu wzajemny stosunek między leczącym a leczonym. Możliwości leczenia ogranicza jednak brak możliwości oddziaływania na rzeczywiste przyczyny wielu problemów ludzkich, jakimi są na przykład niesprawiedliwość społeczna lub proces selekcji do terapii ze względów materialnych, bowiem uczestnictwo w długofalowej terapii jest przedsięwzięciem drogim.

omówione powyżej techniki sprawdzają się bardziej u pacjentów młodszych wiekiem, o wyższym poziomie umysłowym i z silną motywacją do zmiany (Schofield, 1964).

Praca kliniczna

Praca kliniczna jest głównym obszarem pracy psychologa w chorobach somatycznych. Są to czynności zarówno diagnostyczne jak i terapeutyczne, ukierunkowane na jednostkę, a więc osobę chorą, jak i na rodzinę, czyli na otoczenie najbliższe choremu.

W tradycyjnym podejściu stosowana jest profilaktyka, diagnostyka i terapia polegająca na łagodzeniu i usuwaniu zaburzeń funkcji przystosowawczych zaistniałych w wyniku choroby somatycznej (Lewicki, Sękowa).

Nowsze podejście w przypadku chorób psychosomatycznych przyjęło model podobny do tego, jaki przyjęto w psychiatrii. Diagnoza psychologiczna ma tu charakter ogólny, koncentrując się na zaburzeniach w przystosowaniu i ich psychologicznym podłożu. gdzie choroba nie ma wyraźnego charakteru psychosomatycznego, psycholog koncentruje się na somatopsychologii, to jest na bezpośrednich i odległych dla psychicznej struktury i zachowania człowieka następstwach choroby i terapii (Heszen, 1990).

Długotrwała choroba somatyczna ma wpływ na mechanizmy regulacji psychicznej, a więc na mechanizmy poznawcze i emocjonalne, czyli na osobowość człowieka. Jakość tego wpływu zależy od wielu czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwa się rodzaj choroby i jej skutki (sytuacja w chorobie i po hospitalizacji). Pojawia się tutaj problem strat i wtórnych zysków z choroby. W bilansie dodatnim mamy do czynienia z wnioskiem, iż warto chorować, zaś terapia przebiega opornie. W bilansie ujemnym konsekwencje strat dla dalszego biegu życia zmieniają ukierunkowanie życiowe, powodując tym samym restrukturyzację celów.

Czas trwania choroby

1. w chorobach przemijających rola psychologa ogranicza się do zajmowania się relacjami związanymi z samą chorobą i zachowaniem w chorobie

2. w chorobach chronicznych mamy do czynienia z trwałymi i poważnymi następstwami. Występuje tu krytyczna sytuacja psychologiczna osoby

Psychologiczna działalność w profilaktyce, leczeniu, rehabilitacji osób chorych somatycznie. Podstawy teoretyczne i implikacje praktyczne

Przesłanki dla psychologii i psychologów wynikające z obserwacji rzeczywistości.

1. Pasywny (nie tylko z punktu widzenia chorego) system opieki zdrowotnej - stąd konieczność odkrywania nowych lub weryfikowania starych sposobów pomagania, przywracania zdrowia, czy wspierania rozwoju,

1. wartości zawarte w banalnych z pozoru formach ludzkiej aktywności, jak relaks, prawidłowy i pełny sen, rekreacja i zabawa (homo ludens),

1. szczęście i dobre samopoczucie jest atrakcyjnym towarem, którego jakość i skuteczność gwarantuje odpowiednia cena,

1. znaczenie i potęga ludzkiego umysłu oraz woli w procesach prawidłowego i pełnego funkcjonowania,

1. cud optymalnego funkcjonowania (wbrew zdrowemu rozsądkowi) w warunkach ekologicznie katastrofalnych, utrzymywanie równowagi psychicznej pomimo potwornego przeciążenia informacyjnego i permanentnego stresu,

1. „mądrość” naszego mechanizmu psychosomatycznego złączonego z naturą i wspomaganego przez świadomość. Ta bowiem pozwala człowiekowi na zamierzone i celowe ingerowanie w ten mechanizm poprzez uczenie się „zachowań zdrowotnych”,

1. poszukiwania człowieka - sięganie najczęściej do niezwykłych i skomplikowanych procedur terapeutycznych, szukanie ratunku poza sobą, a nie w sobie. Własne potencjały, których uruchomienie wymaga wysiłku, samodyscypliny w pracy z sobą i dla siebie, są słabo (albo wcale) dostrzegalne (skarbiec w twoim wnętrzu Joseph Murphy „potęga podświadomości”).

1

3

---