Na podstawie: W. Wróbel, (w:) Komentarz do k.k. z 1997 r. (pod. red. A. Zolla), Warszawa 2007 r.

Konsekwencją popełnienia przestępstwa jest zasadniczo konieczność wymierzenia jego sprawcy przewidzianej ustawą kary. Przepisy zawierające znamiona typu czynu zabronionego przewidują także karę, jaka powinna zostać orzeczona w przypadku zrealizowania tych znamion. Kodeks karny z 1997 r. opiera się na tzw. modelu sankcji względnie oznaczonych (Oznacza to, że w przepisie tym nie znajduje się konkretna kara jaką należy orzec sprawcy przestępstwa, tylko sankcja określona jest w nim w sposób ramowy, wymaga konkretyzacji)

proces konkretyzacji sankcji karnych wyznaczonych przez ustawę w konkretnej sprawie odbywa się w ramach tzw. sądowego wymiaru kary. Proces konkretyzacji dokonuje się przy zachowaniu pewnych zasad i dyrektyw wymiaru kary. Umożliwieniu realizacji tych zasad służą także tzw. instytucje sądowego wymiaru kar y- instytucje przewidujące możliwość nadzwyczajnego obostrzenia lub złagodzenia kary (uelastyczniające granice ustaw. zagrożenia )

Zasady wymiaru kary:

1. mają charakter stanowczych zakazów i nakazów dotyczących rozmiarów konkretnej sankcji karnej (nie uznają one tym samym żadnej uznaniowości w zakresie ich przestrzegania)

1. zasady o charakterze ogólnoustrojowym (konstytucyjne)

1. zasada poszanowania godności człowieka

2. egzemplifikacją powyższej zasady: zasada humanitaryzmu (zakaz stosowania tortur i okrutnego traktowania)

3. zasada równego traktowania (związana z nią zasada tzw. wewnętrznej sprawiedliwości wyroku)

4. zasada proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji - kara jako ultima ratio)

2. tzw. kodeksowe zasady wymiaru kary

1. zasada swobodnego uznania sadu (art. 53 § 1 k.k. co do wyboru rodzaju i rozmiaru kary, ale w „granicach przewidzianych przez ustawę tzn…” - obejmuje także ograniczenie wynikające z zasad i dyrektyw szczególnych, ponadto art. 442 § 3 k.p.k.- 7, swoboda ta nie oznacza arbitralności - 9

Granice ustawowego zagrożenia - granice kary przewidzianej w części szczególnej (wąskie znaczenie), granice sankcji (ustawowy wymiar kary)- suma możliwych do orzeczenia za dany czyn konsekwencji karnych (oprócz kar, środki karne, środki związane z poddaniem sprawcy próbie, niekiedy mówi się o granicach ustawowego zagrożenia w szerokim rozumieniu))

2. zasada indywidualizacji sankcji karnej

Jedną z podstawowych zasad wymiaru kary zawiera art. 55 k.k., tj. zasadę indywidualizacji wymiaru kary. Zasada ta nawiązuje do zasady godności człowieka nakazującej traktować każdego człowieka zgodnie z jego indywidualną wartością i do zasady równości zgodnie z którą w podobnych okolicznościach należy wymierzać podobne kary (por. uzasadnienie do projektu k.k.)

Zasada ta koresponduje również z wyrażoną w art. 20 oraz 21 k.k. zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej, zgodnie z którą każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swej nieumyślności i umyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych (art. 20) a okoliczności osobiste wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko do osoby której dotyczą. (por. jednak wyjątek określony w art. 21 par. 2 k.k.)

Zasada ta ma znaczenie przede wszystkim na gruncie przestępstw popełnionych w konfiguracji wieloosobowej tzn. w sytuacji w której obok sprawcy działa także współsprawca, sprawca kierowniczy lub polecający, lub podżegacz czy też pomocnik.

Zasada ta oznacza konieczność - nakaz różnicowania rodzaju i wysokości wymierzanej kary w stosunku do każdej z osób współdziałających, w zależności przede wszystkim od ujemnej zawartości bezprawia popełnionego przez daną osobę czynu, stopnia winy a także od tego, czy i w jakim stopniu dotyczą ich konkretne okoliczności wymienione w art. 53 par. 2 i 3, 54 par. 1, 58 par. 2 czy też okoliczności będące podstawą nadzwyczajnego złagodzenia czy obostrzenia kary. Zasada ta spełnia m. in. funkcje gwarancyjną, zakazując, aby okoliczności obciążające uwzględniać także w stosunku do tej z osób współdziałających, której one nie dotyczą; zakaz stosowania na korzyść sprawcy tego, co nie jest z nim związane służy ponadto realizacji zasady sprawiedliwości. Wymierzanie kary ściśle zindywidualizowanej ma duże znaczenie z punktu widzenia omówionej powyżej tzw. wewnętrznej sprawiedliwości wyroku;

W doktrynie pojawiło się ostatnio szerokie rozumienie zasady indywidualizacji. Oznacza ona poznanie sprawcy w takim stopniu, aby móc poprzez wymierzaną karę dostosowaną do cech osobowości konkretnego sprawcy, jego charakteru, motywów działania, przywrócić go społeczeństwu. W takim rozumieniu zasada ta oznacza położenie nacisku na prewencje indywidualną.

Z zasadą indywidualizacji wymiaru kary związany jest wprowadzony do kodeksu karnego nowy system wymiaru grzywny tzw. grzywna stawkowa. System ten pozwala (przykładowo) wymierzyć każdemu ze współsprawców karę grzywny, która będzie wynosiła tyle samo stawek dziennych; wysokość stawki w odniesieniu do każdego z nich będzie jednakże ustalana odrębnie, w zależności od ich sytuacji majątkowej.

3. zasada winy (nie dyrektywa) (art. 53 § 1 k.k., przez to realizuje się funkcja limitująca winy

4. zasada oznaczoności orzekanych kar i środków karnych - (względna oznaczoność środków zabezpieczających - 94 § 2, 96 § 3 )

polskie prawo karne nie zna tzw. wyroków nieoznaczonych tj. skazanemu wymierza się karę określoną ramowo, natomiast na etapie wykonywania kary następuje jej sprecyzowanie w zależności od zachowania sprawcy

5. zasada zaliczania rzeczywistego pozbawienia wolności na poczet orzeczonej kary

Jedną z podstawowych zasad wymiaru kary jest zasada zaliczania okresu rzeczywistego pozbawiania wolności na poczet orzeczonej kary. W kodeksie karnym z 1932 r. przewidziane było tylko fakultatywna zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania w całości lub części na poczet orzeczonej kary. Kodeks karny z 1969 r. poszedł dalej nakazując (obligatoryjnie) zaliczenie na poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego pozbawienia wolności (całego okresu). Zgodnie zaś z art. 63 k.k. z 1997 r. na poczet orzeczonej kary zalicza się okres rzeczywistego pozbawienia wolności. Przepis ten określa też następujące przeliczniki: jednej dzień rzeczywistego pozbawiania wolności równa się jednemu dniu kary pozbawiania wolności, dwóm dniom kary ograniczenia wolności lub dwóm stawkom dziennym grzywny. Rzeczywiste pozbawienie wolności to nie tylko okres tymczasowego aresztowania, ale także czas pozbawienia wolności na skutek (przykładowo) zatrzymania lub obserwacji w zakładzie psychiatrycznym

Przepis art. 63 mówi o zaliczeniu na poczet orzeczonej kary rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie.

Rozszerzenie przewidziane zostało w art. 417 kpk, który nakazuje zaliczenie na poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego aresztowania (węziej niż rzeczywistego pozbawiania wolności) odbytego przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie (z postępowaniem w sprawie, w której orzeczono karę), a zapadł w niej wyrok uniewinniający, umorzono postępowanie albo odstąpiono od wymierzenia kary.

Przepis art. 63 par. 2 mówi o zaliczeniu na poczet orzeczonych środków karnych, o których mowa w art. 39 pkt. 2 (zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej) i pkt 3 (zakaz prowadzenia pojazdów) okresu rzeczywistego stosowania odpowiadających im rodzajowo środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 kpk.

2. dyrektywy wymiaru kary - związane są z aspektem prakseologicznym aktu orzekania sankcji karnej, z pewnymi celami założonymi przez ustawodawcę jakie kara powinna osiągnąć; mają one charakter kierunkowy, a sposób ich realizacji uzależniony jest od okoliczności konkretnej sprawy, wskazują kryteria wyboru rodzaju oraz rozmiaru orzekanej sankcji tak aby w sposób najefektywniejszy zrealizować założone cele kary

. Dwie ogólne dyrektywy wymiaru kary:

1. prewencji indywidualnej (szczególnej) - powstrzymujące oddziaływanie kary na sprawcę przestępstwa ( zgodnie z art. art. 53 § 1 k.k. kara ma spełniać

- cele zapobiegawcze

- cele wychowawcze

2. prewencji generalnej (ogólnej)

- negatywna (odrzucona przez kodeks)

- pozytywna (art. 53 § 1) - związana ściśle z koniecznością uwzględniania społecznego przekonania co do sprawiedliwego charakteru tej sankcji, a także z tzw. społeczną potrzebą karania

3. tzw. dyrektywa zadośćuczynienia pokrzywdzonemu

Stanowi ona przejaw aksjologii kodeksu karnego, który kładzie nacisk na kompensacje, jako na sposób rozwiązania konfliktu powstałego poprzez popełnienie przestępstwa.; tzw. trzecia droga) Art. 53 par. 3 nakazuje brać pod uwagę przy wymiarze kary także wynik przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę osiągniętą przez nich w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem. Nie oznacza to bynajmniej, iż wynik mediacji czy też warunki osiągniętej ugody są dla sądu wiążące - sędzia ma tylko wziąć je pod uwagę przy orzekaniu o karze. Podkreślić należy, iż negatywny wynik mediacji nie może stanowić okoliczności obciążającej przy wymiarze kary. Postępowanie mediacyjne uregulowane zostało w przepisach kodeksu postępowania

Należy przyjąć, iż nie ma w kodeksie karnym z 1997 r. tzw. dyrektywy społecznej szkodliwości czynu nakazującej wymierzać karę, którą swoim stopniem odpowiadać będzie stopniowi społecznej szkodliwości czynu; stopień społecznej szkodliwości kształtuje stopień winy, a także ma wpływ na „ocenę potrzeb z zakresu zadośćuczynienia społecznemu poczuciu sprawiedliwości”

Kierując się wskazanymi powyżej dyrektywami sąd ma wymierzyć karę . Ustawodawca przewidział ponadto okoliczności,. jakie sędzia winien brać pod uwagę przy wymiarze kary:

Przy czym podkreślić należy, iż Kodeks karny z 1997 r. nie zawiera katalogu okoliczności obciążających lub łagodzących.

Natomiast w art. 53 par. 2 i 3 k.k. wymienia okoliczności, które sąd ma obowiązek („sąd uwzględnia”) wziąć pod uwagę przy wymiarze kary. Katalog tych okoliczności nie jest zamknięty („w szczególności”). Oznacza to, iż sąd z jednej strony nie może pominąć w procesie decydowania o karze okoliczności wymienionej w tych przepisach, a z drugiej, iż powinien brać pod uwagę także inne okoliczności relewantne dla orzeczenia w danej sprawie o karze takie jak. np. nagminność danego rodzaju przestępstw, która powinna mieć znaczenie w zakresie prewencji generalnej , w szczególności społecznej potrzeby karania (nie ma znaczenia dla społecznej szkodliwości czynu)

Charakter obciążający lub łagodzący poszczególnych okoliczności - zależy od konkretnej sprawy (89)

Do okoliczności , o których mowa w art. 53 par. 2 należą:

1. Motywacja - w przeciwieństwie do pojęcia „pobudka”, którym posługiwał się kodeks karny z 1969 r., a które oznaczało proces psychiczny przebiegający przede wszystkim w sferze emocji, popychający sprawcę do postawienia celu i podjęcia określonego działania, motywacja związana jest przede wszystkim z przeżyciami psychicznymi ze sfery intelektualnej, które kierują zachowaniem sprawcy; motywy mogą być zarówno ujemne, zasługujące na potępienie, stanowiące okoliczność obciążającą (chęć zemsty, chęć uzyskania bezprawnych korzyści) jak i dodatnie zasługujące na uwzględnienie np. dążenie do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych; motywacja sprawcy stanowi czynnik decydujący o stopniu społecznej szkodliwości zachowania; dotyczy przestępstw umyślnych jak i nieumyślnych (motywacja dla podjęcia zachowania stanowiącego naruszenie reguł ostrożności))

2. Sposób zachowania się sprawcy - może on być związany ze stopniem agresywności, brutalności, okrucieństwa, użyciem niebezpiecznego narzędzia, z użyciem podstępu, działaniem w zmowie z innymi; ma duże znaczenie także dla określenia stopnia społecznej szkodliwości

3. Popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnimi - zazwyczaj traktowane jako okoliczność obciążająca - wiąże się z tym domniemanie demoralizacji nieletniego; znaczenie tej okoliczności maleje, w przypadku kiedy różnica wieku pomiędzy sprawcą a nieletnim jest nieznaczna,

4. Rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków - rodzaj określają m. in.: waga dobra, którego ochronie służyło zachowanie danego obowiązku, źródło obowiązku (obowiązek może wynikać z ustawy, aktów podustawowych, czy z nieskodyfikowanych zasad postępowania z określonym dobrem); stopień jego naruszenia tzn.: czy było ono rażące, czy nieznaczne - jak daleko odbiegało od zachowania, jakie w danej sytuacji podjąłby modelowy dobry obywatel,

5. rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu - ważny jest tu m. in. rodzaj tych następstw czy materialne (np. wyrządzenie szkody materialnej,) czy o charakterze niematerialnym (wyrządzenie krzywdy moralnej pokrzywdzonemu, wywołanie zgorszenia, demoralizacja nieletnich, poczucie upokorzenia ofiary) a także ich rozmiar, czy też możliwość przywrócenia do stanu sprzed popełnieniem przestępstwa,

należy przyjąć, iż sąd nie powinien brać pod uwagę przy wymiarze kary następstw czynu wykraczających poza obiektywną możliwość ich przewidzenia.

6. Właściwości osobiste sprawcy - tzn. osobowość sprawcy, na którą wpływają m. in. temperament, siła woli, zainteresowania, zdolności, charakter, stosunek do innych osób, samoocena, postawa wobec szanowanych powszechnie wartości społecznych; stan zdrowia psychicznego, poziom rozwoju intelektualnego; (młody wiek wpływa zasadniczo na zmniejszony stopień winy ze względu na niezakończony stopień internalizacji obowiązujących norm społecznych)

7. Warunki osobiste sprawcy - warunki socjalne, warunki materialne, warunki zdrowotne (względy humanitarne niekiedy mogą się sprzeciwiać orzeczeniu konkretnej kary), warunki rodzinne (kształtuje je także zakres ciążących na sprawcy obowiązków wobec rodziny - sąd winien minimalizować konsekwencje jakie niesie orzeczona kara dla rodziny sprawcy, w szczególności dzieci), istniejące w rodzinie konflikty lub zatargi),

8. Sposób życia sprawcy przed popełnieniem przestępstwa - znaczenie ma tu m. in. kwestia dotychczasowej niekaralność (karalności) 113, 115 stałe zatrudnienie, dobra (zła) opinia w miejscu pracy, w miejscu zamieszkania, w szkole, działalność społeczna i charytatywna, opinia środowiskowa, te okoliczności mają duże znaczenia dla postawienia prognozy kryminologicznej (nie ma dla stopnia społecznej szkodliwości, stopnia winy,)

9. Zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa - popełnienie innego czynu zabronionego - 114, okoliczność łagodzącą stanowić będą zazwyczaj: zwrot zabranego mienia, okazanie skruchy (przeproszenie pokrzywdzonego, przyznanie się do popełnienia przestępstwa, zgłoszenie się na policję); podkreślenia wymaga, iż nie może stanowić okoliczności obciążającej nieprzyznanie się sprawcy do popełnienia przestępstwa, stanowiące wykonywanie przez oskarżonego prawa do obrony, a także odmowa złożenia wyjaśnień lub udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytanie,

10. Staranie się sprawcy o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości - jest formą zachowania się sprawcy po popełnieniu przestępstwa stanowiącą okoliczność łagodzącą, formą wyrażania skruchy; odpowiada to założeniom nowej polityko kryminalnej, według której kompensacja powinna stanowić jeden z celów penalnych, naprawienie szkody wpływa także na ocenę społecznej potrzeby karania 120)

11. Zachowanie pokrzywdzonego - po raz pierwszy w kodeksie karnym z 1997 r. stanowi ono okoliczność mogąca w każdej sytuacji kształtować wymiar kary; w k.k. z 1969 r. zachowanie pokrzywdzonego brane było pod uwagę w przypadku konkretnych przestępstw takich jak naruszenie nietykalności cielesnej (art. 182 par. 2 k.k. z 1969 r.) czy zniewaga (art. 181 par. 2 k.k. z 1969 r.); chodzi tu o zachowanie pokrzywdzonego zarówno przed popełnieniem przestępstwa (przykładowo: szantażował sprawcę, znęcał się nad nim), jak i w chwili czynu (np. czy nie sprowokował sprawcę, współprzyczynił się do popełnienia przestępstwa), jak i po popełnieniu przestępstwa (pokrzywdzony przebaczył sprawcy, przyjął jego przeprosiny)

Przykład: Jazda w stanie nietrzeźwym jest przestępstwem z art. 178 a k.k. Sam stan nietrzeźwości nie stanowi zatem okoliczności obciążającej, mającej wpływ na wymiar kary (odmiennie niż w przypadku innych przestępstw), jednakże stopień nietrzeźwości (bliski 0,5 promila lub bardzo wysoki) może stanowić przy wymiarze kary okoliczność odpowiednio łagodzącą lub obciążającą.

Problem prymatu konkretnej dyrektywy wymiaru kary:

idealnie - gdyby zastosowanie prewencji generalnej i indywidualnej prowadziło do wymierzenia takiej samej kary,

niektórych przypadkach ustawodawca sam rozstrzygnął prymat jednej z dyrektyw (art. 54 § 1 k.k.)

przyjmuje się zasadniczo, iż kara nie może być na tyle niska aby prowadzić w społeczeństwie do przekonania o nieobowiązywaniu norm prawnych

Zasięg omówionych dyrektyw wymiaru kary określony został w art. 56 k.k., nie mającym swojego odpowiednika ani w kodeksie karnym z 1932 r. ani w kodeksie karnym z 1969 r. Zgodnie z nim przepisy art. 53, 54 par. 1 oraz 56 stosuje się też odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych tym kodeksem. Przepis ten pozwala zatem na zastosowanie dyrektyw wynikających ze wskazanych w nim przepisów m. in. do wymierzania środków karnych o których mowa w art. 39 k.k., środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, takich jak przykładowo: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary, innych środków polityki kryminalnej takich jak instytucje nadzwyczajnego wymiaru kary. Mogą pojawić się wątpliwości co w sytuacji, w której ustawa szczególna przewiduje środek odmienny od przewidzianych w kodeksie karnym (art. 56 mówi o „innych środkach przewidzianych tym kodeksem”). Przyjąć należy, iż na zasadzie analogii należy stosować art. 56 także do tych środków, chyba, że przepisy ustaw szczególnych wyłączą zastosowanie przepisów części ogólnej kodeksu karnego.

Dyrektywy wymiaru kary o charakterze szczególnym

1. art. 54

Szczególna dyrektywa wymiaru kary zawarta została w art. 54 k.k. Określa ona tzw. priorytet wychowawczego oddziaływania kary w stosunku do nieletniego i młodocianego. Orzekając karę nieletniemu czy młodocianemu należy zatem kierować się przede wszystkim zasadą prewencji indywidualnej i to w jej aspekcie wychowawczym, a nie odstraszającym czy zabezpieczającym sensu stricte (uniemożliwienie popełnienia kary - najczęściej poprzez izolację). Nieletnim, odpowiadającym według zasad określonych w kodeksie karnym, jest osoba, która w czasie czynu miała ukończone 15 lat, lecz nie przekroczyła jeszcze 17 roku życia, dopuściła się jednego z przestępstw wyliczonych w art. 10 par 2 k.k. i spełniła pozostałe warunki określone w tym przepisie. Definicja młodocianego została zamieszczona w art. 115 par. 10 k.k. Zgodnie z nią młodocianym jest osoba, która popełniła czyn zabroniony przed ukończeniem 21 lat i jednocześnie w chwili orzekania w pierwszej instancji, tzn. w chwili wydania orzeczenia po rozpoznaniu sprawy przez sąd pierwszej instancji, nie miała jeszcze ukończonych 24 lat.

realizację tej dyrektywy ułatwiają regulacje kodeksu karnego art. 10 § 3 w przypadku nieletniego jak i art. 60, umożliwiające nadzwyczajne załagodzenie wymierzanej nieletniemu względnie młodocianemu kary

Powyższa dyrektywa uzasadnienia jest poprzez odwołanie się do specyfiki sprawców nieletnich lub młodocianych, którzy najczęściej posiadają nie w pełni ukształtowaną psychikę, nie posiadają dużego doświadczenia życiowego, a ponadto są bardziej niż dorośli sprawcy podatni na wpływy zarówno ujemne jak i dodatnie. Karę mającą spełnić funkcje wychowawcze orzeka się w oparciu o prognozę sprawcy opartą na szczególnie wnikliwym rozpoznaniu jego osobowości, dotychczasowego życia w rodzinie i szkole, sposobu i okoliczności popełnienia przestępstwa. Orzeczona kara, mająca na celu wychowanie sprawcy powinna doprowadzić do takiej zmiany osobowości, charakteru, czy postaw sprawcy, aby został on wdrożony do poszanowania porządku prawnego.

Wskazać należy, iż przepis art. 54 k.k. nie prowadzi jednak do wyeliminowania pozostałych dyrektyw wymiaru kary, co wynika bezpośrednio z samego jego brzmienia ( sąd kieruje się „przede wszystkim”) Tak więc kara wymierzona nieletniemu nie może przekraczać stopnia winy, chociażby względy wychowawcze przemawiały za orzeczeniem kary przewyższającej ten stopień; nie może ona też być też na tyle niska, aby doprowadziło to do powstania w społeczeństwie wątpliwości co do obowiązywania norm prawnych.

a marginesie wskazać należy, na inne przepisy kodeksu karnego, które przewidując odmienne traktowanie nieletniego i młodocianego stanowią uzupełnienie dyrektywy wychowawczego oddziaływania kary wobec tej kategorii sprawców. Przykładowo: w przypadku młodocianych sprawców skazanych na karę pozbawienia wolności z zawieszeniem, okres próby jest dłuższy i wynosi od 3 do 5 lat (art. 70 par. 2 k.k.) a oddanie pod dozór (jeżeli popełnił przestępstwo umyślne) jest obowiązkowe (art. 73 par. 2 k.k.)

Kolejna zasada została zawarta w art. 54 par. 2 k.k., zgodnie z którym sprawcy, który nie ukończył w czasie popełnienia przestępstwa (tzn. w chwili w której działał lub w której zaniechał działania do którego był zobowiązany - art. 6 par. 1 k.k.) 18 lat nie może być wymierzona kara dożywotniego pozbawienia wolności. Przepis ten z jednej strony nie obejmuje wszystkich młodocianych (poza zakresem jego zastosowania pozostają osoby, które popełniły przestępstwo pomiędzy 18 a 21 rokiem życia), a z drugiej strony obejmuje też osoby nie będące młodocianymi - tzn. te, które w chwili orzekania w I instancji miały już ukończone 24 lata.

Artykuł 54 par. 2 k.k. znajduje zastosowanie faktycznie wyłącznie do osób które w chwili czynu ukończyły 17 lat a nie ukończyły 18. Zakaz wymierzania kary dożywotniego pozbawienia wolności osobom, które odpowiadają na podstawie art. 10 par. 2 (ukończyły 15 lat a nie ukończyły 17 w chwili czynu) wynika z art. 10 par. 3 k.k.

.

2. dyrektywa (zasada) nieorzekania niewykonalnej kary grzywny

Artykuł 58 par. 2 k.k. wprowadza zakaz wymierzania kary grzywny w sytuacji, w której

• dochody sprawcy, tzn. własne dochody sprawcy wynikające z tytułu umowy o pracę, z tytułu renty, emerytury, umów o dzieło lub zlecenia, a także procenty od lokat itp.,

• jego stosunki majątkowe, tzn posiadany w chwili wydania wyroku majątek (ruchomości, nieruchomości, prawa na dobrach materialnych i niematerialnych) stanowiący własność (współwłasność) sprawcy,

• możliwości zarobkowe, związane z wiekiem, wykształceniem, wykonywanym zawodem, sytuacją na rynku pracy itp.

uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie można jej ściągnąć w drodze egzekucji. Zarówno dochody jak i stosunki majątkowe należy oceniać według ich wartości realnej, tzn. z uwzględnieniem ciążących na sprawcy obowiązków utrzymania rodziny, spłaty wierzytelności itp. Ratio legis omawianej regulacji związane jest z dążeniem ustawodawcy do ograniczenia orzekanych grzywien, które nie mają szans zostać zapłacone i zostają „wykonywane” w formie zastępczej kary pozbawienia wolności. Zakaz ten dotyczy wszystkich rodzajów grzywien, tzn. orzekanych jako grzywny samoistne, jako grzywny wymierzane obok kary pozbawienia wolności (na podstawie art. 33 par.2), a także grzywien orzekanych na podstawie art. 71 par. 1 k.k.

Rozwiązanie to związane jest m. in. z zasadą ultima ratio bezwarunkowej kary pozbawienia wolności. regulacja ta miała ukrócić praktykę orzekania grzywien niecelowych oraz wykonywania tej kary w formie zastępczej kary pozbawienia wolności

3. dyrektywa określająca preferencję kar wolnościowych (związana z zasadą ultima ratio kary bezwzględnego pozbawienia wolności)

1. Jedną z naczelnych zasad, jakimi kieruje się nowy kodeks karny jest zasada ultima ratio kary bezwzględnego pozbawienia wolności i preferencji kar wolnościowych, a w szczególności środków probacyjnych. Zasada ta znajduje swoje odzwierciedlenie między innymi w kolejności kar (od najłagodniejszej do najsurowszej), w jakiej są one wymienione zarówno w art. 32 k.k. (zawierającym katalog kar), jak i w sankcjach zawartych w przepisach karnych.

Z Zasadą jest zatem orzekanie kary wolnościowej lub środka karnego. Orzeczenie kary pozbawiania wolności bez warunkowego zawieszenia jest wyjątkowe i wymaga od sędziego uzasadnienia w wyroku dlaczego w konkretnej sytuacji inne kary nie spełniałyby celów kary, tzn. celów określonych w art. 53 par. 1 k.k.

Z przepisu tego wywodzi się też zasadę in dubio pro libertate, zgodnie z którą w sytuacji, w której powstają wątpliwości jaka kara lub środek karny spełniać będzie najlepiej cele wymienione w art. 53 lub art. 54 par. 1 k.k., sąd powinien orzec karę łagodniejszego rodzaju, a w szczególności karę wolnościową.

Uzasadnienie wskazanych powyżej zasad związane jest z jednej strony z podważaniem skuteczności kary pozbawienia wolności, w szczególności kar krótkoterminowych, jako środka resocjalizacji, a z drugiej z podkreślaniem desocjalizacyjnego oddziaływania kary pozbawienia wolności.

W celu realizacji zasady ultima ratio bezwarunkowej kary pozbawienia wolności kodeks karny przewiduje rozbudowany katalog środków karnych i probacyjnych a także kar wolnościowych.

Działając na podstawie art. 58 par. 1 k.k. sąd wymierzyć może inną niż kara pozbawienia wolności karę, środek karny albo zarówno karę jak i środek karny - wskazuje na to użycie spójnika „lub” w art. 58 par. 1 określającego alternatywę zwykłą a nie rozłączną. Podkreślenia przy tym wymaga iż wymierzenie środka karnego wymaga wystąpienia okoliczności warunkujących zastosowanie konkretnego środka karnego zawartych w art. 40 i nast. k.k. Decyzje o wyborze kary nieizolacyjnej lub środka karnego sąd podejmuje kierując się przesłankami wynikającymi z art. 53 i 54 par. 1 k.k.

b. Zasada ultima ratio kary pozbawienia wolności znajduje swoje odzwierciedlenie także w treści art. 58 par. 3 k.k. Przepis ten przewiduje możliwość zamiany kary pozbawiania wolności na karę łagodniejszą. Zgodnie z art. 58 par. 3 k.k., w sytuacji w której konkretne przestępstwo zagrożone jest karą pozbawiania wolności nieprzekraczającej 5 lat (np. art. 278 par. 1 k.k.) sąd może orzec zamiast tej kary karę grzywny albo karę ograniczenia wolności, w szczególności jeżeli orzeka przy tym środek karny.

Uzupełnieniem zasady (dyrektywy) preferencji kar wolnościowych i środków karnych jest regulacja art. 59 k.k., wprowadzająca możliwość orzeczenia środka karnego z jednoczesnym odstąpieniem od wymierzenia kary.

Zasada winy:

Istota winy:

Podstawą przypisania jest założenie możliwości sensownej autodeterminacji tj. istnienie domniemania wolności człowieka w podejmowaniu decyzji określonego zachowania oraz możliwości jej wykonania w świecie zewnętrznym.

W pewnych przypadkach domniemanie owej wolności zostaje uchylone (nieletniość, niepoczytalność, stan wyższej konieczności wyłączający winę)

Natomiast ta domniemana wolność może być mniej lub bardziej ograniczona co wpływa na stopień winy

Spełnienie przesłanek bycia winnym nie wyłącza zatem możliwości badania w jakim stopniu był on wolny w podjęciu i realizacji zarzucanego mu zachowania

stopień zawinienia - subiektywna możliwość podjęcia przez sprawcę zachowania zgodnego z wymogami prawa

funkcja limitująca winy:

stopień winy nie jest dyrektywą wymiaru kary tylko zasadą, nie ma bowiem nakazu orzekania kary odpowiadającej swoja dolegliwością stopniowi winy (nie wskazuje on więc na konkretna wysokość kary) wyznacza natomiast górną granicę dolegliwości, jaką można sprawcy wymierzyć

stopień winy wyznaczają dwie zmienne:

obiektywna ocena społecznej szkodliwości popełnionego czynu i rzutowany na tę ocenę stopień zawinienia (odpowiadający subiektywnej możliwości podjęcia przez sprawcę zachowania zgodnego z prawem)

stopień winy rozumiany jest tu zatem jako kwantum naganności czynu (jego społecznej szkodliwości) jakie można sprawcy przypisać (za które można go uczynić odpowiedzialnym)

Na stopień zawinienia mają wpływ te okoliczności które decydują o zakresie swobody sprawcy w wyborze i realizacji zachowania zgodnego z prawem, prowadzą one do rzeczywistego (faktycznego) ograniczenia wolności stanowiącej podstawę

przypisania winy; chodzi tu o :

1. możliwość rozpoznania faktycznego i społecznego znaczenie czynu warunkowana poziomem rozwoju intelektualnego sprawcy emocjonalnego społecznego, stanem wiedzy doświadczeniem, zdolnościami odbioru bodźców ich informacji itd.

2. możliwości podjęcia decyzji zgodnego z prawem zachowania się (normalna sytuacja motywacyjna, zdolność przeciwstawiania się szczególnym naciskom motywacyjnym, umiejętność dokonywania wyboru spośród wielu możliwych zachowań, poziomem przyswojenia reguł moralnych

3. możliwością faktycznego sterowania swoim postępowaniem w wykonaniu podjętej decyzji np. w przypadku choroby alkoholowej, czy uzależnienia od środków odurzających

Przy zaistnieniu okoliczności wskazujących na ograniczenie możliwości sprawcy we wskazanym powyżej zakresie mamy do czynienia ze zmniejszonym stopniem zawinienia

Ograniczenie faktycznej wolności jest irrelewantne z punktu widzenia stopnia zawinienia o ile było determinowane wcześniejszymi działaniami lub zaniechaniami sprawcy (problem usprawiedliwienia lub braku usprawiedliwienia dla przyczyn ograniczających możliwość swobodnego podejmowania i wykonywania decyzji przez sprawcę)

Inne przykładowe sytuacje

- działanie w sytuacji tzw. niepatologicznego zakłócenia czynności psychicznych wpływających na zakres rozpoznania znaczenia czynu (najczęściej faktycznego) i kierowania swym postępowaniem (np. stany zmęczenia, brak snu, zaburzenia hormonalne, przemęczenia fizycznego) mamy do czynienia ze zmniejszonym stopniem zawinienia (ale trzeba rozważyć, czy sprawca mógł nie podejmować zachowania, czy te zakłócenia były rozpoznawalne itp._

- podobnie działanie w warunkach zaskoczenia, brak czasu na analizę możliwych sposobów reakcji, konieczność szybkiego podejmowania decyzji w warunkach nadmiaru bodźców, zachowania podejmowane pod wpływem jednorazowego silnego impulsu (zawsze trzeba zbadać czy nie zostały one spowodowane przez samego sprawcę) z tego względu zasadniczo zamiar nagły wskazuje na niższy stopień zawinienia, chociaż kwestia rodzaju zamiaru to kwestia stopnia społecznej szkodliwości nie stopnia winy

- stan silnego wzburzenia usprawiedliwiony okolicznościami - zasadniczo zmniejsza stopień winy

- negatywny wzór wzorców funkcjonujących w rodzinie i środowisku może determinować treść podejmowanych decyzji, ograniczać możliwość wyboru zachowań alternatywnych - wpływa na zdolność rozpoznania społecznego znaczenia podjętego zachowania (przede wszystkim brany pod uwagę przy sprawcach młodocianych, czym starszy tym, większe ma możliwości wdrożenia się do życia w społeczeństwie)

- problem przyczynienia się pokrzywdzonego

zachowanie sprawcy przed i popełnieniem przestępstwa nie ma zasadniczo znaczenia dla stopnia zawinienia

zauważmy, że ustawodawca z góry zakłada iż w niektórych sytuacjach stopień zawinienia a przez to stopień winy jest zmniejszony (np. przy ograniczonej poczytalności)

Tak ustalony stopień zawinienia rzutujemy na stopień społecznej szkodliwości czynu i otrzymujemy, to kwantum (pewna ilość, liczba czegoś) naganności zachowania, który można sprawcy przypisać

gdy stopień zawinienia jest pełny - przypisujemy sprawcy całą społeczną naganność czynu

7

---