Temat: Ogólna charakterystyka zbóż

Cel uprawy zbóż:

• produkt główny - pozyskiwanie mączystych owoców - ziarniaków, które wykorzystywane są jako pokarm dla ludzi, pasza, surowiec przemysłowy,

• produkt uboczny - słoma na paszę, nawóz, ściółkę, materiał izolacyjny do produkcji mat.

Podział zbóż:

1. Na zboża podstawowe i uzupełniające

Zboża podstawowe

• Żyto Secale cerale ,

• Pszenica Tricitum,

• Jęczmień Porteum,

• Owies Avena sativa,

• Pszenżyto Titicale.

Zboża uzupełniające

• kukurydza,

• proso,

• gryka,

• sorgo Sorgum.

2. Ze względu na sposób użytkowania - na zboża chlebowe i pastewne

Zboża chlebowe

• żyto,

• pszenica

Zboża pastewne

• jęczmień,

• owies,

• kukurydza

3. Ze względu na termin siewu - zboża jare i ozime

Formy jare i ozime

• żyto,

• pszeniaca,

• jęczmień,

• pszenżyto.

Formy jare

• owies,

• kukurydza,

• proso,

• gryka,

• sorgo.

4. Podział botaniczny - zboża prawdziwe i rzekome

Prawdziwe (właściwe)

Klasa - jednoliścienne,

Rodzina - wiechlinowate Poace (trawy)

Podrodzina: wiechlinowe Poalite

żyto Secale cerale,

pszenica Tricitum,

jęczmień Porteum,

owies Avena sativa,

pszenżyto Titicale (sztucznie otrzymane przez skrzyżowanie pszenicy i żyta)

Podrodzina: prosowe Panicoide

proso Panicum ber cetaria,

sorgo Sorgum,

kukurydza Zea mays

włośnica Setaria

Klasa - dwuliścienne

Rodzina - rdestowate

gryka siewna Fagopyrum esculentum,

Rodzina - szarłatowate

Szarłat uprawny

Różnice biologiczne

Podrodzina wiechlinowe:

• w czasie kiełkowania wytwarzają więcej niż jeden korzeń zarodkowy (3-8),

• ziarniak - bruzda po stronie brzusznej,

• międzywęźla źdźbła są puste,

• rozwijają się już w niższych temperaturach,

Podrodzina prosowe:

• w czasie kiełkowania wytwarzają jeden korzeń zarodkowy,

• nie posiadają bruzdy,

• międzywęźla źdźbła są wypełnione,

• są to rośliny ciepłolubne,

Fazy rozwojowe roślin z podrodziny wiechlinowych

FAZA KIEŁKOWANIA I WSCHODÓW

Rozpoczyna się pęcznieniem ziarna, a kończy wykształceniem pierwszego liścia - faza piórkowania. W fazie pęcznienia uruchamiane są enzymy rozkładające skrobię na cukry proste, białka oraz tłuszcze.

Związki te pobierane są przez liścień - tarczkę ssącą, i przekazywane do części zarodkowej.

Zawiązki w zarodku:

-zawiązki liści - otoczone pochewką liściową - koleoptylem, która pęka i wydostaje się kiełek, pełni funkcję ochronna,

-zawiązki korzeni - znajdują się w dolnej części zarodka, otoczone są koleoryzą - spełnia takie funkcje jak koleoptyl,

Różnice zbóż podstawowych w fazie kiełkowania:

• liczba korzeni zarodkowych

żyto 4-6,

pszenica 3-5,

owies 3-4,

jęczmień 5-7,

proso 1.

• kiełek u ziarniaków oplewionych wyrasta po przeciwnej stronie niż osadzony jest zarodek, natomiast u ziarniaków nieoplewionych wyrasta z miejsca gdzie osadzony jest zarodek,

• barwa

żyto - czerwono fioletowa, intensywne zabarwienie,

pszenżyto - delikatniejsze zabarwienie

FAZA KRZEWIENIA

Rozpoczyna się w fazie trzeciego liścia, trwa do początku wzrostu źdźbła.

Z węzła krzewienia wyrastają pędy boczne oraz korzenie przybyszowe.

Różnice zbóż podstawowych w fazie kiełkowania:

- barwa - przebarwienia antocyjanowe u żyta,

- skręcalność blaszki liściowej - u owsa w lewo, u pozostałych zbóż w prawo,

- budowa języczka i uszek

Owies - brak uszek, duży języczek,

Pszenica - uszka owłosione,

Jęczmień - uszka nachodzące na siebie.

Czynniki wpływające na krzewienie:

- gatunek - żyto i jęczmień krzewią się intensywnie, formy ozime intensywniej niż jare,

- termin, głębokość i gęstość siewu - zależy od rolnika,

-ochrona roślin,

-nawożenie mineralne - azotowe intensyfikuje krzewienie,

- zachwaszczenie, choroby i szkodniki - hamują krzewienie,

- zabiegi techniczne - bronowanie polepsza krzewienie,

Krzewienie ogólne i produkcyjne

Krzewienie ogólne - suma wszystkich źdźbeł wyrastających z ziarniaka.

Krzewienie produkcyjne - suma źdźbeł owocujących.

Niedogony - źdźbło nie wytwarzające kwiatów - źdźbła płone.

FAZA STRZELANIA W ŹDŹBŁO

Obejmuje okres od początku wydłużania się źdźbła do początku pojawienia się organów generatywnych.

Określanie początku fazy strzelania w źdźbło

Na źdźble głównym rośliny kolanko znajduje się 2,5 cm nad powierzchnią gleby lub zawiązek kwiatostanu w pochwie znajduje się 5 cm nap powierzchnią gleby.

W tej fazie roślina musi by dobrze zaopatrzona w wodę i składniki odżywcze (okres krytyczny) gdyż następuje duży przyrost masy. Kończy się pojawieniem kwiatostanu w pochwie liściowej.

Budowa źdźbła - węzły i międzywęźla podziemne, międzywęźla są puste, brak przyrostu, węzły otoczone pochwą liściową .

U zbóż podstawowych - 5-7 międzywęźli przedzielonych węzłami, każde następne jest dłuższe i wrażliwe na złamania. U traw przyrost na długoś odbywa się nad każdym węzłem, gdyż tam znajduje się tkanka merystemu inerkalarnego.

Żyto - wysokość 150 cm, strzela w źdźbło 30 dni, przyrasta 5 cm na dobę,

Liść flagowy - liść pod kwiatem.

FAZA KŁOSZENIA

Faza kłoszenia dotyczy zbóż posiadających kłosy, natomiast zbóż posiadających wiechy faza ta nazywa się fazą wiechowania.

Początkiem fazy jest moment gdy kwiatostan wydostaje się z pochwy do połowy długości, nie wliczając ości.

Żyto kłosi się w maju, pszenica nieco później.

W tej fazie zboża odróżniamy po budowie kwiatostanów lub po różnicach w kłoskach.

Jest to faza generetywna.

FAZA KWITNIENIA

Czasami przebiega równolegle z kłoszeniem (np. u jęczmienia)

Podział zbóż ze względu na sposób zapylania:

• obcopylne

Wiatr - żyto, pszenica,

Owady - gryka (głównie przez pszczoły),

Podczas zapylania musi być odpowiednia pogoda, gdyż pyłek roślin obcopylnych jest lekki, wilgoć ogranicza zapylanie (pyłek staje się cięższy i trudniej się przenosi)

• samopylne

Obcopylność jest korzystniejsza niż samopylność - odmiany są lepsze

Przebieg samego kwitnienia na przykładzie żyta

Kwiaty najczęściej rozwijają się w porze letniej. Pojawia się pojedynczy kwiat, plewki się rozchylają i pojawia się pierwszy pylnik. Następnie pojawiają się pylniki (3), ziarna się wysypują. Po 38 min koniec pylenia przez jeden kwiat.

Ważną funkcję pełnią łuszczki (plewinki) - osadzone u podstawy słupka, w czasie kwitnienia nabrzmiewają i powodują rozchylanie się plewek.

Budowa kwiatostanu (kłosa, wiechy i kolby)

Budowa kłosa - żyto, pszenica, pszenżyto

• osadka kłosowa, składa się z poszczególnych członów, a każdy zakończony jest pięterkiem na którym osadzony jest pojedynczy kłosek (wyjątek - jęczmień ma 3 kłoski na pięterku)

• długość odcinków decyduje o zbitości kłosa - kłosy bardzo luźne mają odcinki długie, kłosy zbite - krótkie.

Kwiatostan podstawowy to kłosek.

Budowa wiechy

• oś głóna wiechy,

• z węzłów osi głównej odrastają odgałęzienia boczne 2 lub 3 rzędu zakończone kłoskami,

Wiechę posiadają - owies, sorgo, kwiatostan męski kukurydzy to wiecha.

Budowa kolby

Kwiatostan męski - wiecha - osadzony na wierzchołku.

Kwiatostan żeński to kolba - na mięsistym rdzeniu osadzone są kłoski.

Budowa kłoska na przykładzie żyta

Na osadce kłosowej od podstawy kłoska znajduje się plewa dolna, wyżej górna.

Plewy otaczają kwiaty (od 2 do 5)

Jęczmień - 1 kwiat,

Pszenica - 3-5

Owies - 4-5,

Kukurydza i proso - 2.

W kłosku każdy kwiat otoczony jest dwoma plewkami (wewnętrzną i zewnętrzną). U niektórych plewka zewnętrzna może być oścista, jest bardziej skórzasta.

Budowa ziarniaka

Owoc jednonasienny suchy.

Cztery stadia rozwojowe:

• dojrzałości mlecznej,

• woskowej,

• pełnej,

• rogowej.

Różnice:

• wielkość - kształt,

• masa - określana jako MTN

• barwa,

• plewy,

Budowa anatomiczna ziarniaka:

• okrywa owocowa zrośnięta z nasienną,

• pod okrywą nasienną znajduje się warstwa komórek aleuronowych (jęczmień posiada 3 warstwy) - bogate są w związki odżywcze.

• Środkową część ziarniaka wypełnia skrobia,

• U podstawy po stronie grzbietowej występuje zarodek (u zbóż z podrodziny wiechlinowych)

Zróżnicowanie dotyczy skłądu chemicznego ziarna:

• bezazotowe substancje wyciągowe - węglowodany - skrobia

55% gryka - 77% ryż

• białko surowe - 7% ryż - pow 14% pszenica jara, pszenżyto,

• tłuszcz surowy

ok. 2% - żyto, pszenica ozima i jara, pszenżyto, gryka, jęczmień,

4-5% - kukurydza, owies, proso,

formy nagie owsa nawet 8% tłuszczu a ponad 2% białka,

Czynniki klimatyczne wpływają na skład chemiczny.

Ćwiczenie 3 15.10.2007

Temat: Charakterystyka odmian hodowlanych zbóż

Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU)

Zajmuje się rejestracją i ochroną odmian. Centrala znajduje się w Słupi Wielkiej. Badania w całym kraju przeprowadza 40 stacji badawczych. Badane są tam odmiany hodowlane.

W COBORU :

• ocenia się choroby,

• cechy jakościowe

(dla odmian jęczmienia browarnego cechy dotyczą ziarna: barwa ziarniaków, zapach, zdolność kiełkowania, pomarszczenie plewek, wydajność ekstrakcji - do produkcji piwa najlepsze są ziarna dwurzędowe; cechy jakościowe pszenicy - skład chemiczny, walory smakowe, podatność na choroby, plenność odmian, zawartość białka w ziarnie, dorodność ziarna, MTZ)

PODATNOŚĆ NA WYLEGANIE

Pszenica, żyto, owies - duży postęp w ograniczeniu wylegania

Najczęściej następuje wyleganie źdźbłowe wyniku przenawożenia azotem, zbyt gęstego i głębokiego siewu, wpływ mają czynniki atmosferyczne (silne wiatry, ulewne deszcze), uszkodzenia przez choroby i szkodniki.

Rzadziej występuje wyleganie korzeniowe .

Wyleganie powoduje obniżkę plonów, pogorszenie jakości, utrudnienie zbioru, zachwaszczenie.

Ocenę przeprowadzamy na podstawie 9-cio stopniowej skal przyjmując 9 jako cechę najkorzystniejszą, a 1 za najgorszą.

Żeby ocenić wyleganie na polu trzeba należy wyznaczyć powierzchnię wylegania

W - średni stopień wylegania

a_i - stopień pochylenia

b_i - powierzchnia wylegania

Wyleganie ocenia się bezpośrednio po działaniu gwałownych czynników i przed zbiorem.

ZIMOTRWAŁOŚĆ

Zimotrwałość jest cechą o charakterze kompleksowym, na którą składa się odporność na:

wymarzanie, wyprzenie, skorupę lodową, wysmalanie oraz wysadzanie roślin i rozrywanie

korzeni.

Do oceny zimotrwałości zbóż ozimych również stasuje się 9-cio stopniową skalę ( 1 - zła, 9 - bardzo dobra zimotrwałość - gdy straty sięgają 5%)

Zimotrwałość ocenia się wiosną przed ruszeniem wegetacji (uszkodzenie węzłów krzewienia)

Wymarzanie - jest bezpośrednim działaniem mrozu na niepokryte śniegiem rośliny.

Mrozoodporność zależy od gatunku i odmiany rośliny oraz jej zahartowania.

Najmniejsze ryzyko wymarzania jest u żyta, natomiast największe zagrożenie jest u jęczmienia.

OSYPYWANIE ZIARNA

Obserwacje przeprowadza się po zbiorze, ocena przeprowadzana jest szacunkowo w skali 9-cio stopniowej uwzględniając łączną liczbę ziaren osypanych samorzutnie i mechanicznie wg skali.

PORASTANIE ZIARNA NA PNIU

Ocenia się w skali 9-cio lub 3 stopniowej:

1 - ziarno silnie porośnięte,

2 - ziarno słabo porośnięte,

3 - ziarno nie porośnięte

Pszenżyto ma największą skłonność do porastania.

Kierunki hodowli zbóż wyraża się wzrostem plonu ziarna.

Odmiany dzieli się na:

• elitarne,

• jakościowe,

• chlebowe,

• pozostałe.

Przy ocenie każdej cechy wyniki odnoszą się do odmian wzorcowych.

Pszenica ozima - postęp w plenności jest dobry, mrozoodporność coraz lepsza, odmiany jakościowe pszenicy plonują słabiej,

Pszenica jara - odmiany różnią się skłonnością do wylegania i odpornością na choroby.

Żyto ozime - wprowadzono odmiany mieszańcowe żyta ozimego, Zalety - norma wysiewu w granicach 60-70 kg/ ha, wyższa plenność. Wady - mniejsza odporność na wyleganie i większa podatność na rdze, mniejsza zawartość białka.

Pszenżyto - poprawa odmian hodowlanych, kierunek uprawy ziarna na produkcję chleba, zwiększenie mrozoodporności, odporność na porastanie, w porównaniu do innych zbóż jest odporniejsze na choroby liści np. rdza, mączniak.

Owies - ziarna mają większą zawartość tłuszczu i białka.

Jęczmień ozimy - hodowla idzie w kierunku poprawy zimotrwałości, możliwość wykorzystania form ozimych w browarnictwie, w kierunku hodowli na ziarno na paszę poprawa zawartości białka.

Kukurydza pastewna - przy hodowli odmiany głównym czynnikiem ograniczającym rozprzestrzenianie jest temperatura powietrza i kierunek użytkowania: na ziarno i zieloną masę; skrócenie okresu wegetacji, zwiększenie plenności; występują także odmiany mieszańcowe.

ŻYTO Secale L.

Wyróżnia się 4 gatunki żyta:

• secale cereale - żyto uprawne ( ma największe znaczenie),

• secale montanum - żyto krzyca (forma uprawiana na cele pastewnie, niski plon,

• secale fragile

• secale africanum - łamliwa osadka kłosa, występuje w formach dzikich,

Secale cerale dzieli się na 3 podgatunki z których najważniejszy jest secale odmiana vulgare (żyto zwyczajne uprawne) o podstawowej liczbie chromosomow n=7

Znaczenie gospodarcze:

Głównie na ziarno, na zielonkę (wczesna pasza zielona na wiosnę, w siewie z wyką)

Uprawiane odmiany liczą 140-150 cm długości, skłonne do wylegania.

Żyto krzewi się z drugiego, a czasami z 3 węzła krzewienia, płytko pod powierzchnią ziemi. Jeśli orka została późno wykonana, gleba nie osiadła, to jesienią może dojść do uszkodzenia międzywęźla podziemnego, dlatego przygotowanie GL musi być wcześniejsze niż pszenica która krzewi się z 1 węzła ale głębiej jest osadzony węzeł.

Źdźbło składa się z 57 międzywęźli.

Kwiatostan - to kłos o zróżnicowanym kształcie, zbitość kłosa od średniozbytego do zbitego. o kształtach równowąskich do lekko karasiowatych(wygrubiony dwustronnie a zwężony ku wierzchołkowi i podstawie)

Uszka stosunkowo wcześnie obumierają, języczek jest znacznie mniejszy niż u owsa. Okres wegetacyjny roślin zbożowych po których przychodzi Zyto lub pszenica się wydłuża - powodem jest nawożenie N i zbiór kombajnem.

Zapylenie-wiatropylne.

Odmiany hodowlane:

Odmiany populacyjne - zarejestrowano ok. 20 odmian - dankowskie,zloto, barka

Odmiany mieszańcowe - zarejestrowano 10 odmian - esprit,orsus.

Plon ziarna wg. poziomu agrotechniki:

male nawożenie N-40kg-malo zabiegow ochronnych i niestosuje się skracania źdźbeł.

I poziom (mały)69dt/ha

II(wiekszy)80.

Odmiany miesz plonuja lepiej o 10-12%.

Wyleganie w skali 9 stop.9- brak wylegania srednio51-72 stop większa skłonność u mieszan. Reakcja na zakwaszenie 5-6 w skali 9,

Wysokość odmian populacyjnych -133, mieszańcowych144

Porastanie ziarna-4-7 w 9-cio stopniowej skali,

MTZ 34-36 g.

PSZENICA Triticum L.

W ujęciu systematycznym dzieli się wg 2 podstawowych cech

Garnitur chromosomów i morfologia - łamliwość osadki kłosowej i osypywanie się ziarna: o łamliwej osadce i nieosypujacym się ziarnie., o niełamliwej osadce i osypującym się ziarnie. te gatunki co maja 42 chrom i niełamliwa osadkę i nieosypujace się ziarno sa szlachetne- pszenica zwyczajna miękka. Pszenica zwyczajna jest bardzo bogata do wydzielenia odmiany stosuje się 4 cech:

Ościstość klosa - omszenie plew - barwa kłosów: dominuje biali czerwone a sporadycznie czarna-obecnie u odm hodowl dominuje biała.

Barwa ziarniaków - biała i czerwona w pl dominuje czerwony kolor.

Jedna odmiana botaniczna pszenicy Tricitum barietiv: kłos bezostny,nieomszone plewy,bialy, ziarno czerwone, 2 odm ferugineum: kłos ościsty,plewy nieomszone.klos czerwony,i ziarno tez.

Źdźbło pszenicy zwyczajnej jest znacznie krótsze, bardziej odporne na wyleganie.

Kloski - plewki zewnętrzne z ością lub bez, kwiatki w klosku- 5, wiązania ziarniakow 3-5.

Budowa plewy

Na plewie jest bark i ząbek. Stopień wykształcenia barku i ząbka jest cecha botaniczna., ziarniaki maja kształt: jajowaty, wydłużony,owalny,barylkowaty.

Triticum monococcum- samopsza. Kłos mały, silnie spłaszczony, zbity, ościsty. Plewy zakończone 2 wyraźnymi ząbkami. Ziarniak jest drobny, wąski, silnie wygrzbiecony, koloru białego lub czerwonego.

Triticum dicoccum- płaskurka. Źdźbło przeważnie wypełnione, zwłaszcza w górnych międzywęźlach. Kłos ościsty, zbity i płaski o łamliwej osadce. Plewy otaczające kłosek są wypukłe, zakończone ostrym ząbkiem. Kłoski 3 kwiatowe wykształcają 2 ziarniaki. Ziarniaki są drobne, dobrze wypełnione o silnie wykształconej bruzdce i wysokiej zawartości białka.

Triticum durum- twarda. Przeważnie jako forma jara. Źdźbło może być wypełnione. Kłos ościsty o długich i ząbkowanych ościach. Kłoski 5-kwiatowe wykształcają 3-4 ziarniaki. Ziarniaki z boku są spłaszczone. Mają słabo wykształconą bruzdkę i wyraźnie zaznaczony zarodek.

Triticum turgidum- szorstka zwana angielską. Pięterka osadki kłosowej są owłosione. Słoma jest twarda i elastyczna. Kłos gruby o wydętych i grzebieniastych plewach. Kłoski są 2-3-kwiatowe. Ziarniaki pękate, silnie mączyste. Do wyrobu krochmalu.

Triticum polonicum- polska. Gatunek jary. Kłos spłaszczony, luźny. Duże, wiotkie i wydłużone plewy. Ziarniaki wąskie, spłaszczone i długie.

Triticum persicum- perska. Kłos ościsty o nieowłosionej osadce. Kłosy mogą być czarne lub białe. 5-kwiatowe kłoski wykształcają 2-3 ziarniaki lekko spłaszczone po bokach o wyraźnym zarodku i słabo zaznaczonej bródce.

Triticum aestivum ssp. spelta- pszenica orkisz. Mała plenność. Łamliwa osadka kłosowa. Plewy słabo grzebieniaste, tępo ościste. Kłoski 2-3-kwiatowe z których wykształcają się 2 nie wypadające z plewek ziarniaki.

Triticum aestivum ssp. compactum- zbitokłosa zwana kolczatka lub jeżatką. Krótka słoma. Kłos krótki, zbity. Kłoski 5-kwiatowe wykształcają 3 ziarniaki.

Triticum aestivum ssp. sphaerococcum- okrągłoziarnowa zwana indyjską. Słoma krótka odporna na wyleganie. Kłosy zbite bezostne. Plewy półokrągłe, wydęte. Wielokwiatowe kłoski wykształcają 2-3 ziarniaki.

Triticum aestivum ssp. vulgare- zwyczajna zwana miękka. Podczas kiełkowania wykształca 3-5 korzeni zarodkowych. Źdźbło jest grube i puste. Składa się z 5-6 międzywęźli. Najczęściej kłoski 5-kwiatowe wykształcają 2-4 ziarniaki. Ziarniaki nie oplewione, baryłkowate, owalne, jajowate. Barwa od żółtej do ciemnoczerwonej. Wyraźna bródka.

Pszenice o niełamliwej osadce kłosowej, ziarna wygładzające się 28n: Triticum durum- twarda, makaronowa, Triticum turgidum- angielska, Triticum polonicum- polska, Triticum persicum- perska.

Odmiany hodowlane

2002-2004 - 17 odm jakość grupy A i 17 odm chlebowych grupy B,13 odmian pastewnych i innej grupy, 2 odmiany ozime

Wśród odmian ozimych najpopularniejsze są

Kodra, Sakwa, Roma - odmiany jakościowe

Korweta i Zyta - odmiany chlebowe

Elena, Jawa.

Plony ziarna w doświadczeniach odmianowych to średnio 77dt/ha przy przeciętnym poziomie agrotechniki - zaprawianie ziarna, stosowanie herbicydów ,nawożenie mineralne w zależności od warunków lokalnych

Przy poziomie wysokim plon 90 dt /ha - zwiększone nawożenie (o 40 kg), ochrona przed wyleganie, dużo zabiegów przeciw chorobom.

Pszenica jara - 4 odmiany elitarne najwyższej jakości, 20 odmian jakościowych - Ismena, odmiany chlebowe 9 - Eta, Henika , pozostałe odmiany -1.

Cechy odmian jarych: plon ziarna przy małym poziomie 62 dt a przy wyokim 71 dt

Najwyższe plony odmiana monsum.

Wysokość 80-100 cm,

MTZ 38-46 g pszenica jara i 39-54 g pszenica ozima,

Skłonność do wylegania 7,5-9 pszenica jara i 6,8-9 ozima.

Pszenżyto Triticale

Odmiana tetra i heksaploidalne.

Kiełkuje w temperaturze 2-3 °C a optymalną temperaturą jest 25°C.

Barwa zbliżona do barwy żyta,

Węzeł krzewienia jest płytki jak u żyta, krzewi się słabo,

Kłoszenie - 3 dekada maja,

Kwitnienie - początek czerwca - tydzień później niż żyto ,forma jara kłosi i kwitnie się 2-3 tygodnie później.

Kłosy ościste i bezostne barwy czerwonej lub białej, kwiaty w kłosku - 5, a rozwijają się 2-3, w dużym kłosie jest 30 kłosków, a może być 60 ziarniaków średnio jest 35-40 ziaren samopylnych.

Ziarniaki morfologicznie pośrednie do form matecznych, w wierzchołkowej części jest bródka, MTN zbliżony do pszenicy 39-40 g pszenżyto jare i 40-45g pszenżyto ozime.

Budowa ziarniaka typowa dla zbóż

Zawartość białka u form ozimych 11-12% a u jarych więcej.

Zalety odmian:

- odporność na choroby: mączniaki rdze i chor podstawy źdźbła

Wady

-mała odporność na wyleganie

-duża skłonność do porastania ziarna na pniu.

Odmiany hodowlane:

odmiany ozime - 22 odmiany tradycyjne i 4 odmiany krótkosłome

Najpopularniejsze odmiany Lambretta, Presto, Fidelia, Tornado.

Plon ziarna przy niskim poziomie agrotechniki wynosi 76 dt, a przy dużym poziomie 87dt , Mrozoodporność 3-7 oz,

Wyleganie 5,5-8,6 ,

Wysokość roślin 110-120 odm tradycyjne a krotkoslome-100 mtz 39-52g.

JĘCZMIEŃ Hordeum

Jęczmień zwyczajny Hordeum vulgare

Znaczenie gospodarcze

Pasza, piwo ,kaszą

Odmiany jare są na ogół 2-rzedowe, nagie, lepiej wyrównane ziarno i jest ich więcej natomiast ozime ma większe ryzyko uprawy związany z wymarzaniem i nie ma wyrównanych ziaren stad jest ich mało.

Można wyróżnić 2 odm

- jęczmiona wielorzędowe

- jęczmiona dwurzędowe.

Podstawa rozróżniania tych gatunków to różnica w budowie pięterka - wielorzędowy - 3 kłoski jednokwiatowe są płodne i maja ziarniaki; dwurzędowy - płodny jest środkowy kłosek i wytwarza ziarniak. Ziarniaki boczne u wielorzędowych są mniej dorodne.

Rozróżnianie odmian botanicznych:

- Różnią oplewieniem ziarna, barwą plewek: jasne i czarne, wykształcenie ości, którymi zakończona jest plewka zewnętrzna , zbitość kłosa: zbite, średniozbite, luźne.

Odmiany hodowlane jęczmienia ozimego wielorzędowe ościste 12 odmian, 1 odmiana bezostna i 4 odmiany dwurzędowe ościste.

Plon ziarna przy niskim poziomie agrotechniki wynosi 67 dt, a przy wysokim 77dt.

Choroby jęczmienia - mączniak praw, rdze, czarna plamistość

Wysokość 87-102cm,

Mrozoodporność - 4-6,5

MTZ 42-52

Jęczmień dwurzędowy- typ browarny - zarejestrowano 30odmian a tryb pastewny oplewiowy 16 odmian i nieoplewiony1.

Plon przy małym poziomie agrotechniki 67dt, a przy wysokim 75dt,

Wysokość 68-80 ,

MTZ 43-50.

Wyleganie 6,4-7,4 w skali 9.

OWIES Avena L

Owies siewny Avena sativa

Trudny w uprawie, wysokoenergetyczna pasza (dla koni szczególnieużywana), powierzchnia uprawy zmniejsza się w siewie czystym a zwiąksza w mieszankach z jęczmieniem, na paszę wykorzystuje się również słomę owsianą, z ziarna otrzymuje się doskonałe płatki owsiane,

w uprawie są w przewadze odmiany oplewione ale stopniowo wprowadza się odm nagie.

Owies oplewiony ma 5% tłuszczu, 11%białka, a formy nagie 7-8% tłuszczu i17-18 %białka. Plony odmian są mniejsze niż odmian oplewionych.

Systematyka rodzaj avena ma wysokie bogactwo form botanicznych: gatunki o 14,28,42 chromosomach. Są w tym rodzaju 2 sekcje: elabene -owsy właściwe: 2 podsekcje różniące się cechami morfologicznymi i genetycznymi, nie krzyżują się. Podsekcja aristowate-owsy ostkowane obejmuje gatunki dzikie i uprawne. Plewa dolna jest z większa i mniejszy wyrostek ościstym owies szorstki o 14 chrom. Podsekcja dentikulate- gatunki dzikie i uprawne; dolna plewa zakończona podwójnym zębem owies uprawny i gluchy o 42 chrom.

Owies siewny w Polsce jako odmiana jara, roślina dobrze krzewiąca się, o długości źdźbeł 40-120 cm, blaszki liściowe skręcające w lewo, brak uszek, dobrze wykształcony języczek.

Kwiatostan - wiecha. Na podstawie sposobu kłoszenia rozróżnia się: wiechę rozpierzchłą i chorągiewkowatą.

Odmiany hodowlane

20 odmian nizinnych oplewionych

2 odmiany nizinne nieoplewione, Bajka Jawor, Gural, Hetman, Act,

6 odmian górskich oplewionych,

Przy niskim poziomie agrotechniki plon ziarna z łuską 65dt a bez łuski 47dt.

Odmiany nieoplewione daja plon niższe o 30%.,

Wysokość 89-108 cm,

Udzial luski24-30% ,

MTZ 35-45g - oplewione, 29 g - nieoplewione.

Większą zawartość tłuszczu i białka mają ziarniaki nieoplewnione.

Choroby - mączniak, rdza źdźbłowa.

KUKURYDZA Zea L

Kukurydza zwyczajna Zea mays

Gatunek zawierający 20 chromosomów, roślina ciepłolubna.

Jest to trzecia co do wielkości uprawy roślina na świecie.

Znaczenie gospodarcze:

Uprawia się na ziarno suche (na paszę), na zielonkę, kukurydza jadalna, pozyskuje się cenny olej kukurydziany.

Wyróżnia się 8 podgatunków - 1 gatunek oplewiony (kukurydza oplewiona) i 7 gatunków nieoplewionych ( Kukurydza zwykła - szklista, koński ząb, cukrowa, pękająca, skrobiowa, skrobiowo cukrowa)

Budowa ziarna jest zróżnicowana pod względem barwy, kształtu, budowy anatomicznej, układu bielma białego i szklistego.

Kukurydza szklista (zwykła) Zea mays var. indurata

Krótszy okres wegetacji, mniejsza masa nadziemna, bielmo mączyste na całej powierzchni, barwa pomarańczowa, czerwona, fioletowa, białą a nawet czarna,

Kukurydza koński ząb Zea mays var. indentata

Ziarna spłaszczone, o wydłużonym kształcie z wgłębieniem na wierzchołku, warstwa szklista występuje po bokach, a warstw mączysta sięga aż do wierzchołka, barwa - biała, żółta, fioletowo czerwona, tworzy bardzo dużo masy zielonej - cenna pasza dla zwierząt.

Kukurydza cukrowa Zea mays var. saccharata

Ziarno pomarszczone, wewnątrz szkliste. Najczęściej wykorzystywana jako warzywo do produkcji mrożonek i konserw.

Kukurydza pękająca Zea mays var. everta

Ziarna drobne, małe, szkliste, barwa żółta, biała, kształt okrągły z ostrym zakończeniem.

Kukurydza skrobiowa

Brak bielma szklistego, dobry surowiec przy produkcji spirytusu.

Biologia:

• wypełnione międzywęźla tkanką miękiszową,

• podziemne międzywęźla,

• zróżnicowany wzrost,

• z dolnych węzłów - korzenie podporowe,

• część nadziemna może posiadać nawet do 20 międzywęźli,

• roślina jednopienna i wiatropylna,

• kwiatostan męski - wiecha złożona o dł. 10 do 40 cm osadzone na wierzchołkach źdźbeł, składa się z licznych, dwukwiatowych kłosków osadzony parami, spiralnie, na osi kwiatostanowej, trzy pręciki z pylnikami zawierającymi do 2500 ziaren pyłku.

• kwiatostan żeński osadzony na skróconym pędzie bocznym przekształconym w osadkę tworzącą kolbę stojącą pojedynczo w pachwinach liści, okryte pochwami liściowymi.

• kłoski kolby są dwukwiatowe, z których jeden ma normalnie rozwinięty słupek z bardzo długim znamieniem (nawet do 70 cm), drugi jest szczątkowy, niezdolny do zapłodnienia i tworzenia nasion. Masa kwitnącej kolby waha się od 40 do 500 g.

• Ziarniaki - kształt i barwa zróżnicowane w zależności od odmiany, MTN 250-300g, zarodek jest duży,13-14% masy ziarniaka, łatwo się go wyłuszcza.

Wartość gospodarcza kukurydzy określa wczesność dojrzewania, określa się przez oznaczenia cyfrowe FAO.

Kolejność cyfr:

• pierwsza - klasa wczesności kłosa,

• druga - stopień wczesności w danej klasie,

• trzecia - barwa ziarna ( liczby parzyste - barwa żółta; nieparzyste - barwa biała)

Im liczba FAO jest niższa i im niższy jest stopień wczesności tym dana odmiana jest wcześniejsza.

Odmiany mieszańcowe:

• wczesne liczby FAO - do 220,

• średniowczesne - 230-240,

• średniopóźne - 250-290,

• późne - 300-350

Odmiany :

wczesne - 23 odmiany,

Średnio wczesne - 39,

Średnio późne - 25

PROSO Panicum L.

Proso zwyczajne Panicum miliaceum

Jedna z najstarszych roślin, gatunek ekstensywny, o krótkim okresie wegetacji.

Znaczenie gospodarcze

Uprawia na paszę jaglaną, wykorzystywana w żywieniu ptaków (szczególnie śpiewających).

W skali światowej ponad 35 mln ha - głównie w Afryce i w Azji.

W Polsce - kilkanaście tys ha.

Produktem ubocznym produkcji prosa to plewy i słoma, co jest dobre na paszę dla przeżuwaczy.

Biologia

Morfologiczne zróżnicowanie pod względem budowy wiechy:

• proso rozpierzchłe Panicum miliaceum ssp. effusum

• proso wyprostowane

• proso zwisłe

• proso skupione Panicum miliaceumm ssp. compactum

Na rozgałęzieniach I, II, II rzędu rozmieszczone są kłoski prosa. Najczęściej osadzone są parami, gdzie wyżej osadzony jest płodny, jednokwiatowy, dolny natomiast jest zredukowany, przekształcony w plewę dolną, mniejszą od pozostałych plew.

Ziarniak oplewiony - plewy to 17% masy ziarniaka, są ważną cechą odmianową, barwa - żółta, biała, czerwona, szarozielona a nawet czarna.

Stosunkowo mała MTZ 5-9 g.

Roślina samopylna, obcozapylenie jest rzadko spotykane.

WŁOŚNICA BER Setaria iltalica

Kwiatostan - wiecha kłosokształtna, zwisająca.

Wyróżnia się dwie odmiany botaniczne zróżnicowane pod względem barwy wiechy:

• graniasty kalifornijski - barwa zielonkawa,

• syberyjski - antocyjanowa, czerwona.

Ziarniaki okrągławe, lekko spłaszczone. MTZ 1,5-4 g. Oplewione, barwa kremowo żółta, żółta, pomarańczowoczerwona;

Uprawiana rzadziej niż proso, głównie na paszę dla ptaków.

SORGO ZWYCZAJNE Sorgum vulgare

Znaczenie gospodarcze

Uprawiane na paszę (zielonka i kiszonka, ziarno), pokarm dla ludzi.

To roślina jednoroczna o grubym źdźble i wypełnionych międzywęźlach.

Kwiatostan - wiecha, kłoski jednokwiatowe, osadzone po 3, płodny jest środkowy.

MTZ - 28-30 g

Na podstawie kształtu wiechy i oplewienia ziarniaków wyróżniamy:

• sorgo techniczne - niewielka powierzchnia uprawy w Polsce, przeznaczone na produkcję szczotek i mioteł ryżowych, wiecha - krótka oś główna, długie gałązki boczne

• trawa sudańska Sorghum sudanense - cienkie i długie źdźbła, wąskie liście,

• sorgo cukrowe Sorghum saccharatum - wiecha rozpierzchła, ziarno czarne i błyszczące,

• sorgo dzikie - gatunek wieloletni.

GRYKA Fagopyrum

Dlaczego grykę zaliczamy do zbóż:

• użytkowana jest podobnie jak zboże ,

• całe rośliny są surowcem do produkcji leków nasercowych,

• małe wymagania glebowe, krótki okres wegetacji,

• stosowane są podobne zabiegi agrotechniczne

Zaletą gryki są jej walory miododajne - miód gryczany jest bardzo ceniony przez osoby ze słabym sercem.

Łodyga - może sięgać nawet do 1 m.

Kwiatostan - to grono lub baldach.

Grykę zapylają owady, głównie pszczoły, i częściowo wiatr.

Orzeszki dojrzewają nierównomiernie.

Masa 1000 orzeszków wynosi od 18 do 32 g.

Owoc - tórjgraniasty 9rzeszek o gładkiej powierzchni, barwy brunatnej , wewnątrz jednonasienny o zwiniętych liścieniach i bielmie.

Dymorfizm kwiatów gryki: a - kwiat długopręcikowy i słupek, b - kwiat krótkopręcikowy i słupek

Rośliny okopowe kłębowe

Główną częścią użytkową są zgrubienia podziemnych pędów (stolonów) - bulwy (kłęby)

14

---