Paulina Pytel

Klasa 3 b

Klęska roku 1939 i początek totalnej okupacji były zasadniczymi przesłankami formowania się oporu społeczeństwa polskiego wobec wroga. W październiku 1939 roku przyszły w rejon ziemi limanowskiej pierwsze wieści o powstaniu konspiracyjnych formacji wojskowego Ruchu Oporu pod różnymi nazwami ze Służbą Zwycięstwa Polski na czele. Najważniejszą częścią konspiracji były struktury wojskowe. W przypadku Limanowej i regionu były to przede wszystkim: Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie. „Wojskówka” w Limanowskiem uformowała się z jednej strony w wyniku sytuacji ogólnokrajowej (powstanie ZWZ i BCh), z drugiej zaś w wyniku uformowanej historycznie struktury społeczno - zawodowej (dominacja rolnictwa), co stanowiło istotę bazy politycznej i zaplecze dla konspiracyjnych formacji wojskowych. Dzisiaj niewiele wiemy o pierwszych wojskowych konspiracyjnych komórkach. Powstały w samej Limanowej jak rwiesz w okolicznych miejscowościach. Tworzyli je m.in.: Szymon Judka w Dobrej, Romerowie w Jodłowniku, Jan Stachura w Kamienicy, Stanisław Biedroń, Teodor Jankowiak, Jan Szewczyk i Władysław Wietrzny w Limanowej. A ponadto Tadeusz Odziomek w Łososinie Górnej, Ludwik Kowalczyk w Pisarzowej, Andrzej Lupa w Męcinie i wiele innych w okolicznych miejscowościach. Były to grupy zazwyczaj kilkuosobowe, prawie nie uzbrojone, nastawione raczej na wiązanie sieci, obserwujące okupanta i jego działania na lokalnym szczeblu, usiłujące jednakże wpisać się w formujące się struktury tworzących się organizacji o zasięgu szerszym, ponadregionalnym. Związkowi Walki Zbrojnej udało się organizacyjnie ujednolicić strukturę podziemia wojskowego, nadto nadać mu treść polityczna i ideową oraz przede wszystkim koncepcje i charakter walki z okupantem. Stąd też przy politycznym uznaniu niemal wszystkie partie lokalne i ponadregionalne organizacje i związki wojskowe, powstałe bezpośrednio po kampanii 1939 roku zostały włączone i podporządkowane ZWZ. Dla Limanowej i regionu najistotniejsze z tego punktu widzenia było to, co działo się w Sądeckiem i na Podhalu. W przypadku organizacji struktur okupacyjnych Niemcy zlikwidowali de facto powiat limanowski, włączając go do okupacyjnego Kreishauptmannschaft Neu Sandez. W konspiracji było dokładnie odwrotnie. Powiat limanowski nie został zlikwidowany, stanowiąc przez cały okres okupacji ważne jej ogniwo, wtopione w cały mechanizm organizacyjny zarówno w górę (Inspektorat, Okręg, Obszar, Komenda Główna), jak i w dół (Placówki). Obwód limanowski zawsze stanowił część składową Inspektoratu Nowy Sącz.

GMINNE TRÓJKI POLITYCZNE RUCHU OPORU CHŁOPSKIEGO W POWIECIE LIMANOWSKIM

Lp.	Nazwa gminy	Imię i nazwisko	Miejsce zamieszkania
1.	DOBRA	Stanisław Judka Wojciech Zawada Jan Piechówka	Porąbka Jurków Dobra
2.	JODŁOWNIK	Józef Papież Józef Jan Sara Franciszek Duda	Wilkowisko Słupia Wilkowisko
3.	KAMIENICA	Józef Szlaga Władysław Graj Józef Adamczyk	Zalesie Kamienica Kamienica
4.	LIMANOWA	Józef Oleksy Władysław Giza Józef Wilczek	Lipowe Makowica Walowa Góra
5.	ŁUKOWICA	Władysław Kita Stanisław Waśko Stanisław Nawalaniec	Jadamwola Łukowica Przyszowa
6.	MSZANA DOLNA	Józef Majeran Jan Białoń Walenty Rapacz	Mszana Dolna Mszana Dolna Mszana Dolna
7.	NIEDŹWIEDŹ	Stanisław Wsolak Józef Trojan Józef Biernat	Podobin Konina Niedźwiedź
8.	SKRZYDLNA	Alojzy Konieczny Jan Knapczyk Antoni Gabrzycki	Przenosza Skrzydlna Skrzydlna
9.	UJANOWICE	Józef Puch Stanisław Matras Józef Hajner	Laskowa Kamionka Ujanowice
10.	TYMBARK	Jan Przechrzta Stanisław Sternal Józef Gąsior	Rupników Nowe Rybie Zawadka

W Skrzydlnej kpt. Szyćka przystąpił do organizowania placówek terenowych, których zadaniem było w tym pierwszym okresie zbieranie broni i amunicji pozostałej po wrześniowych bitwach, werbowanie i zaprzysiężenie żołnierzy, kolportaż aktualnych wiadomości pochodzących z nasłuchu. W kolejnych latach okupacji dochodziły nowe zadania: wywiad i dywersja, sabotaż, czynna walka z okupantem. Komendą Obwodową ZWZ - AK w Limanowej w okresie 1940 - 1945, kryptonimy: „Lelek”, „Leśna”, „Perz”, „Kąkol” dowodzili kolejno: kpt. Szyćka PS. „Wiktor”, „Orolewicz” (1940 - maj 1941), kpt. Władysław Wietrzny ps. „Groń”, „Dęboróg”, „Janusz” (maj 1941 - luty 1943), ppor. Stanisław Leszko ps. „Longin”, „Odyniec”, „Olcha” (marzec 1943 - sierpień 1943). Po objęciu funkcji komendanta Obwodu przez J. Krzewickiego, dokonano pewnych zmian wśród dowódców trzech placówek. Placówkę w Łukowicy, kryptonim „Jastrząb”, objął ppor. Bolesław Mężyk ps. „Mirek”, Placówkę Pasierbiec, kryptonim „Młynne”, pchor. Wincenty Matras ps. „Skoczylas”, Placówkę Tymbark, kryptonim „Trzos, ppor W. Wietrzny ps. „Dęboróg”, „Janusz”. Kwatera komendy Obwodu, niemal bez przerwy, usytuowana była pod Kostrzą we wsi Szyk w domu Andrzeja Papieża. Największe nasilenie wstępowania w szeregi ZWZ - AK przyniosły lata 1942 i 1943. Szczególna rolę w konspiracji ZWZ - AK odegrał sabotaż i dywersja oraz ruch partyzancki. Limanowa ze względu na rafinerię w Solinach, objęta została działaniami sabotażowymi w ramach rozbudowania sieci sabotażowo - dywersyjnych w Centralnym Okręgu Przemysłowym.

Rozwój walki partyzanckiej a tym samym rozwój oddziałów partyzanckich był związany z obowiązującą w AK doktryną wojskową, której główna przesłanka było narodowe powstanie. Nagromadzenie znacznej ilości oddziałów partyzanckich wymagało nie lada sztuki we wzajemnym komunikowaniu się, podziału rejonów zaopatrzenia oraz swoistej „ciszy operacyjnej”. W rejonie Kostrzy kwaterowały: komenda Obwodu i dowództwo II baonu, z kompletem służb pomocniczych i zapleczem techniczno - gospodarczym.

Oddział „Wilk” powstał latem 1943 roku. Jego organizatorem byli por. Władysław Szczypka ps. „Lech” i ppor. Jan Stachura ps. „Adam”, Mieszkańcy Mszany. Liczył on około 30 osób.

W Dobrej zarzewie wolnościowe zaczęło się tlić i rozprzestrzeniać w pierwszej połowie 1940 roku. Do końca 1940 roku Szymon Judka utworzył trzy grupy (drużyny). Pierwsza komórka z inspiracji Judki powstała w Porąbce. W jej składzie znaleźli się: W. Kurczaba, P. Lach, J. Litera, B. Liszka, W. Markiewicz i S. Trupek. Kolejne ogniwo zaistniało w Dobrej, a jego skład stanowili: J. Jarosz, S. Kołodziej, A. marudy, J. Miłek, S. Rapacz i W. Śleboda. Trzecim był zespół w Jurkowie, do którego należeli: A. Brzeń,
S. Czech, J. Judka, J. Kmietowicz, A. Marek i J. Michałek. Dowódcami poszczególnych grup byli: w Porąbce Piotr Lach, w Dobrej Józef Jarosz, w Jurkowie Szymon Czech. Całością, na praach dowódcy plutonu kierował „Burza”, który podlegał ppor. Janowi Lenartowiczowi „Stary”.Drugą grupę podziemia wojskowego w Dobrej i okolicy utworzył zawodowy podoficer WP Jan Drożdż „Brzytwa”. Główna jednak rolę koordynatora luźnych grup, a zarazem twórcy placówki Dobra i jej dowódcy odegrał mieszkaniec sąsiedniego Wilkowiska, syn tamtejszego kierownika szkoły, ppor. Wiktor Lach „Wilk”. Powstały cztery plutony liniowe i jeden WSOP, z następującym rozmieszczeniem i obsadą dowódczą:

- pluton I, dowódca Szymon Judka „Burza”, rejon Dobra - Porąbka - Gruszowie - Wilkowisko.

- pluton II, dowódca Szymon Czech „Wichura”, rejon Jurków - Chyszówki - Półrzeczki - Wilczyce.

- pluton III, dowódca Marek Smaga „Pomsta”, rejon Skrzydlna - Wola Skrzydlańska - Raciborzan - Stróżna.

- pluton IV, dowódca pchor. Ignacy Cudek „Cygański”, rejon Szczyrzyc - Pogorzany - Abramowice - Dobroniów.

W stanach liczbowych poszczególnych plutonów duży odsetek stanowili żołnierze Batalionów Chłopskich , którzy w liczbie 60 weszli do AK na mocy umowy scaleniowej, zrealizowanej na przełomie lat 1943 - 1944. Całością dowodził „Wilk”, którego zastępstwo pełnił pchor. Bronisław Grodecki „Jastrzębiec” ze Skrzydlnej.

Zaczęły się ataki oprawcy z SS na ziemi limanowskiej. 18 września 1944 nastąpiło główne uderzenie na Łysinę, gdzie znajdowało się dowództwo baonu i główny trzon jego sił. Spłonął szereg osiedli w powiecie myślenickim oraz należące do placówki „Dwór” Pogorzany, a raczej przysiółek tej miejscowości Smykań, gdzie zamordowano 48 osób, z czego 18 spłonęło żywcem w stodole. Zginęły wtedy całe rodziny Grabowskich, Grzywów, Kowalskich i Murzynów. 1 listopada zjechała do Gruszowa kompania SS otaczając dwa przyległe do miejsca akcji przysiółki Wronie i Granica. W trakcie pacyfikacji spłonęło 11 zagród i zamordowano 33 osoby. W tym przypadków również straciły życie całe rodziny: Czyrneków, Drągów, Dudzików, Jakubców, Kubowiczów, Kuchtów, Pilkijów i Pawlaków.

Baza sanitarna placówki Dobra mieściła się w obszernym, wielopokojowym domu Jana i Marii Ogryzków w Jurkowie. Drugim punktem sanitarnym w rejonie placówki Dobra był szpitalik Batalionów Chłopskich zlokalizowany w domu Jana Węglarza w Wilczycach, na osiedlu „U Tomerów”. Szpitalik powstał jesienią 1943 roku z inicjatywy kierownika Powiatowej Trójki Politycznej w Limanowej Edwarda Trojanowskiego :Bartosz”, który organizując sieć sanitarną dla potrzeb Ruchu Ludowego, w ruchu Zielonego Krzyża, wydał odpowiednie rozkazy komendantowi Batalionów Chłopskich w gminie Dobra, Bolesławowi Nowakowi „Burza”.

Z innych mieszkańców Wilkowiska aktywny udział w Ruchu Oporu brała udział rodzina Limanówków, a przede wszystkim mgr Bronisław Limanówka, który był jednym z pierwszych organizatorów podziemia w rejonie Tymbarku - Dobra - Wilkowisko. Został aresztowany w lipcu 1943 roku wraz z bratem Adolfem. Przebywał on Sachsenhausen.

Szczyrzyc był jednym z tych osiedli ziemi limanowskiej, gdzie najwcześniej ujawniło się bestialstwo hitlerowskiego najeźdźcy. 6 września 1939 roku z nieustalonych powodów, przejeżdżający tamtędy oddział Wehrmachtu rozstrzelał 58 ludzi, w tym 19 mieszkańców Szczerzyca i 39 osób, które przypadkowo znalazły się na terenie tej wioski.

W grudniu 1939 roku w Jodłowniku powstała komórka ruchu oporu we dworze Aleksandra i Ireny Romerów. Założył ją Tadeusz Romer. Jednym z pierwszych zaprzysiężonych przez Romera był zarządca folwarku Lipie oraz lasów kompleksu Kostrza ppor. rezerwy Józef Kolarczyk „Orka”. Szkoła w Szyku i mieszkanie jej kierownika Zygmunta Pawłowskiego była do wiosny 1941 roku do wyzwolenia, głównym ogniskiem wojskowego Ruchu Oporu w rejonie gminy Jodłownik. Szkołę w Kostrzy nazwano partyzanckim garnizonem. Tu bowiem bardzo często miesiącami całymi przebywali oficerowie Komendy Obwodu: por. Jan Grzywacz i por. Bronisław Humenny.

W dniu 8 kwietnia 1944 roku w Kamienicy oddział SS spenetrował wieś w poszukiwaniu osób wykazanych przez nieustalonego konfidenta jako członków podziemia, współpracujących z partyzantką. Aresztowana i rozstrzelano 6 osób.

Niemal jednocześnie z narodzinami ruchu oporu w Kamienicy - powstawał i wyrastał drugi trzon tutejszego podziemia, ośrodek konspiracji wojskowej w Słopnicach. Pod koniec 1941 roku zjawił się na terenie Słopnic podch. Jan Połomski „Dąb”, członek ZWZ działający dotąd w Nowym Sączu, w zespole trójkowym Józefa Kopczyńskiego. „Dąb” zaangażowany konspirator rychło dotarł do radiowej grupy Kurtyny i zawiązawszy ją przysięgą - stworzył wiosna 1942 roku własny zespół bojowego podziemia w sile 12 osób. Stan ten po kilku miesiącach działalności „Dęba” wzrósł wielokrotnie. W tym samym czasie dotarł do słopnickiej komórki sierżant WP Jan Drożdż „Brzytwa” z Dobrej, organizator tamtego rejonu z ramienia Komendy Obwodu, wprowadzając „Dęba” i jego grupę w skład sieci terenowej AK. Do marca 1943 roku grupa „Deba” należała do placówki Ty,bark a od marca do końca 1943 roku stanowiła część składową kamienickiego „Tartaku”.

W Limanowej powstał drugi zespół konspiracyjny, którego organizatorem był podchorąży Stanisław Biedroń „Kordowiecki”, przy współudziale por. Romana Żuk - Skarszewskiego z Przyszowej. Trzeci człon limanowskiej konspiracji utworzył nauczyciel z Łososiny Górnej ppor. Tadeusz Odziomek „Tok”. W tym czasie nastąpiły aresztowania ludzi przez Gestapo. Dzięki mocnej postawie aresztowanych i staraniom wpływowych osób część więźniów odzyskała wolność. Reszta została wywieziona do Oświęcimia. Pod koniec 1940 roku pluton limanowski liczył kilkadziesiąt osób. Odrębny zespół konspiracji wojskowej w Limanowej utworzył ppor. Władysław Wietrzny „Zęboróg”. W składzie trójki kierowniczej znaleźli się oprócz Wietrznego Ludwik Kowalczyk „Zrąb” i Alojzy Biernat „Ryszard”. Bardzo istotną i konsekwentną formą działalności limanowskiej placówki był sabotaż prowadzony przez specjalną grupę pod dowództwem chorążego WP Tadeusza Jankowiaka „Zielony” na terenie rafinerii nafty w Solinach. Rafineria ta wskutek trudności w zaopatrywaniu w ropę była nieczynna od 1943 roku do okupacji. W latach 1940 - 1941 władze niemieckie planując napaść na Związek Radziecki przeprowadziły generalny remont zakładu i uruchomiły do w pierwszej połowie 1941 roku tworząc pod nazwą „Karpathen Aktiengesellschaft Rafinerie Limanowa”, jedną z głównych baz materiałów pędnych dla wschodniego frontu. Zadaniem oddziału Jankowiaka był sabotaż na terenie rafinerii, do którego efektów organizacja przywiązywała duże znaczenie ze względu na charakter zakładu, stanowiącego bazę paliw płynnych materiałów podstawowych dla prowadzenia działań wojennych. Sam Jankowiak zatrudniony jako wagowy i majster w nalewani mając częsty kontakt z przyjeżdżającymi po benzynę Niemcami, wykorzystywał każdy moment, aby naciągać ich na rozmowy o takich tematach, które pozwalały mu zdobywać cenne wiadomości i dane o aktualnej sytuacji frontowej, ruchach i siłach przemieszczających się tamtędy wojsk oraz o zamierzeniach wroga. Uzyskane informacje przekazywał poprzez agendy placówki do działu wywiadu przy Inspektoracie ZWZ w Nowym Sączu, a w marcu 1941 roku wprost do Komendy Okręgu w Krakowie. Po aresztowaniu Jankowiaka i części jego zespołu ruch oporu na terenie rafinerii na chwilę zamarł.

27 lutego 1944 roku w czasie obławy na oddział PPS w Pasierbku został postrzelony śmiertelnie w szyję członek Straży Pożarnej w Limanowej, członek grupy PPS Jerzy Kalita „Śmiały”.

Dziesiąta i ostatnia placówka obwodu Limanowa powstała 22 września 1944 roku na mocy umowy scaleniowej AK - BCh, w wyniku której kompania BCh rejonu obejmującego gminie Łącko weszła w skład limanowskiego obwodu AK. Najpierw na przełomie lat 1939 - 1940 zaistniały trzy twory konspiracyjne: komórka Komendy Obrońców Polski (KOP) założona przez działaczy warszawskich tej organizacji w oparciu o restaurację Michała Piksy, który był szefem łąckiej KOP. Drugie ogniwo w ramach ZWZ założył i kierował nim miejscowy nauczyciel ppor. Stanisław Siegel pochodzący z Gołąbkowi pod Nowym Sączem. Trzecim zespołem była komórka ZWZ utworzona i dowodzona przez kierownika szkoły w Łącku, oficera rezerwy, Stanisława Gronusia. W marcu 19471 roku po rozbiciu pierwszego Inspektoratu łącznie z obwodem Nowy Sącz i związanymi z tym aresztowaniami w grupach Piksy i Siegla dzieje placówki Łącko zaczynają się komplikować i rozszczepiać na szereg odrębnych nurtów. Najpierw na przełomie lat 1941 - 1942 ówczeny komendant sądeckiego obwodu rtm. Stanisław Sławik osadził w łąckim leśnictwie inż. Stanisława Wierzbickiego z nominacją na komendanta placówki Łącko. W tym samym czasie dotarł w rejon Łącka zastępca komendanta limanowskiego POZ ppor. Stanisław Leszko „Olcha”, który organizując tamtejszy teren przyłączył utworzenie komórki do placówki Kamienica kryptonim „Tartak”. Komendantem „Tartaku” został stary konspirator i członek łąckiego podziemia od pierwszych chwil jego istnienia, ppor. Jan Tokarczyk „Baca”, kierownik szkoły w Zabieży. Organizując placówkę sięgnął w głąb gminy Łącko, ujmując jej północno - zachodnią część do siatki strukturalnej Łukowicy. W ten sposób rejon gminy Łącko został podzielony na szereg „wysepek” konspiracyjnych należących do różnych trzonów ideowych i organizacyjnych, wśród których rej wiodły dwie akowskie formacje „Bacy” i „Dęboroga” oraz najsilniejsza grupa Ruchu Ludowego i BCh. Na mocy umowy scaleniowej łąckie BCh weszły w skład limanowskiego obwodu AK, jako dziesiąta placówka wprowadzona do ewidencji obwodu pod kryptonimem „Zyndram”. Pierwszym komendantem „Zyndrama” został kpt. Kazimierz Sagatowicz „Syrena”. Zaprzysiężony na rzecz BCh 22 września 1944 roku miał stopniowo przejmować komórki BCh w rejonie „Zyndrama” . Ale już 24 września biorąc udział w wykonywaniu wyroku na posądzonym o konfidencję Pawle Florku z Jazowska, zginął od kul ścigających go żołnierzy z posterunku Werkschutzu przy miejscowych zakładach drzewnych. Cechą charakterystyczną placówki „Zyndram” był fakt, że nie miała ona w swoich szeregach ani jednego żołnierza p[pochodzącego z AK, lecz była tworem opartym wyłącznie na bazie ludowych BCh. Żołnierze „Zyndrama” działali raczej na rzecz chłopskiego podziemia, wykonując także i te zadania, które im podsunęło kierownictwo łąckiego „Leśnictwa”, lub które leżały w ich obowiązkach. !8 stycznia o godzinie 5:20, a więc w przeddzień wyzwolenia miasta , zamek, bezcenny zabytek architektoniczny i historyczny wyleciał w powietrze.

Obwód	Lipowa	Walowa Góra	Pasierbiec	Młynne	Łososina	Sowliny
Ilość gmin
Ilość gmin obsadzonych	1
Ilość gromad	15
Ilość gromad obsadzonych	13
Ilość ludzi	60	20	30	50	30	60
Komendy: gminna	1
Obwodowa
Okręgowa
Oddziały taktyczne: Oficerów
Podoficerów	1		1	1
Szeregowych	10	10	9	10	10	10
RAZEM	11	10	10	11	10	10
Drużyn	1	1	1	1	1	1
Plutonów
Kompanii
Oddziały terytorialne: Oficerów
Podoficerów
Szeregowych	13	3	3	3	3	3
RAZEM	13	3	3	3	3	3
Straże gromadzkie	1	1	1	1	1	1
Załogi gminne
Załogi obwodowe
Oddziały specjalne
Łącznicy i gońcy	1
Załogi obwodowe

Mordarka	Pisarzowa	Męcina	Wysokie	Kanina	Siekierczyna	Stara Wieś	RAZEM
180	104	150	20	20	200	220	1144
2	1	2			5	2	15
90	20	30	10	10	100	100	419
92	21	32	10	10	105	102	434
9	2	3	1	1	10	10	42
3		1			3	3	10
2					2	2	6
			2	2	1	3	8
3	3	3	1	1	2	3	44
3	3	3	3	3	3	6	52
1	1	1	1	1	1	1	13

Tab. Na podstawie „Dzieje miasta Limanowa” tom I, 1565 - 1945

BIBLIOGRAFIA:

1. Limanowa. Dzieje miasta, tom I, 1565 - 1945, pod red. Feliksa Kiryka, Kraków, wyd. SECESJA,1999, s.592 - 620.

2. Rocznik sądecki, tom XVII, Nowy Sącz, Polskie Towarzystwo Historyczne, 1982, s. 198 - 245.

3. Rocznik sądecki, tom XVIII, Nowy Sącz, Polskie Towarzystwo Historyczne, 1987, s. 199 - 255.

4. Rocznik sądecki, tom XIX, Nowy Sącz, Polskie Towarzystwo Historyczne, 1988 - 1990, s. 143 - 203.

5. Księga Pamiątkowa 200 - lecia Konstytucji 3 maja
   w Limanowej, Limanowa, Drukarnia Narodowa w Krakowie, 1991, s. 111 - 112.

---