Japoński jest językiem o szyku wyrazów w zdaniu SOV, tzn. podmiot-dopełnienie-orzeczenie. Taki sam szyk dopuszcza np. łacina, jednak większość współczesnych języków europejskich używa szyku podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO), więc przyzwyczajenie się może sprawiać pewne trudności.
Rzeczowniki japońskie nie odmieniają się przez liczbę i rodzaj. Liczba mnoga tworzona jest przez kontekst, specjalne sufiksy (niemal wyłącznie w odniesieniu do rzeczowników oznaczających osoby) lub reduplikację: hito (人) - człowiek, podczas gdy hitobito (人人, zapisywane zwykle przez znak duplikacji: 人々) - ludzie. Liczbę mnogą można również tworzyć przez użycie liczebników lub określeń typu kilka, wiele. Użycie liczebników wymaga tzw. liczników (klasyfikatorów), podobnie jak w polskim - arkusz papieru (一枚 ichimai), sztuka bydła (一頭 ittō) itp.
Czasowniki są odmienne, a ich odmiana - dość regularna: nieregularne można policzyć na palcach jednej ręki. Występują dwa czasy - przeszły oraz teraźniejszo-przyszły. Przymiotniki podlegają tym samym prawom odmiany co czasowniki, gdyż zawierają w sobie znaczenie „być jakimś...”, więc mogą pełnić rolę jedynego orzeczenia w zdaniu.
Np. zdanie: Mura-ga furui (村が古い) znaczy „Wioska (jest) stara”. Ponieważ przymiotnik furui jest orzeczeniem, można utworzyć jego formę czasu przeszłego furukatta. Mura-ga furukatta (村が古かった) oznacza więc „Wioska (była) stara”. Analogicznie tworzy się przeczenie furukunai - „nie (jest) stara” i przeczenie czasu przeszłego furukunakatta - „nie (była) stara”. Początkujący najczęściej łamią sobie język sprawną wymową przymiotnika atatakai oznaczającego „ciepły”. Jego forma czasu przeszłego to atatakakatta, a przeczenie w czasie przeszłym - atatakakunakatta.
W języku japońskim występuje pewna forma akcentu tonicznego, która jednak nie ma charakteru dystynktywnego - mory mogą być wymówione za pomocą dwóch tonów: wysokiego i niskiego, choć istnieją zasady, które do pewnego stopnia regulują akcent, np. raz obniżony akcent nie może ulec ponownemu podwyższeniu w wyrazie. Akcent toniczny umożliwia czasem rozróżnienie różnych wyrazów homofonicznych, choć nie jest to regułą (wspomniany wyżej brak dystynktywności). Prawie całkowite rozróżnienie wyrazów umożliwia użycie kanji, w języku mówionym oprócz akcentu ważny jest przede wszystkim kontekst wypowiedzi.
Bardzo rozwinięty jest system języka grzecznościowego (敬語 keigo).
W języku japońskim nie ma oddzielnej klasy słów będących zaimkami osobowymi, istnieje pewna grupa rzeczowników pełniąca ich rolę.
W przeciwieństwie do innych japońskich rzeczowników, zaimki generalnie posiadają różne liczby pojedynczą i mnogą. Użycie zaimka pojedynczego w mnogim kontekście jest wprawdzie możliwe, ale może brzmieć dziwnie.
Liczbę mnogą zaimków tworzy się sufiksem -tachi lub rzadziej -ra
Zaimek |
Zastosowanie |
Zaimki 1. osoby |
|
わたくし watakushi |
bardzo formalne, zarezerwowane dla publicznych wystąpień itp. |
わたし watashi |
raczej formalne |
あたし atashi |
nieformalne, używane przez kobiety |
ぼく boku |
nieformalne, używane głównie przez młodych mężczyzn |
おれ ore |
bardzo nieformalne, używane przez mężczyzn |
われわれ wareware |
liczba mnoga, nieco oficjalna |
せっしゃ sessha |
dawniej używane głównie przez samurajów, obecnie nie stosowane |
Zaimki 2. osoby |
|
あなた anata |
raczej formalne, w pewnym kontekście może oznaczać kochanie |
あんた anta |
nieformalne |
きみ kimi |
nieformalne, używane głównie przy zwracaniu się do dziewczyn |
おまえ omae |
nieformalne, ostatnio staje się coraz bardziej popularne |
きさま kisama |
zaimek-wyzwisko, spotykane głównie w anime, rzadko w rzeczywistym języku, |
てめえ temee |
podobnie jak kisama |
W języku japońskim jest też zwyczaj dodawania końcówek do nazwisk i imion, odpowiadających polskiemu „Pan” w „Pan Kowalski”. Niektóre z nich to:
Sufiks |
Przeznaczenie |
さん -san |
do dorosłych |
くん -kun |
do młodych chłopców i wśród męskich przyjaciół, |
ちゃん -chan |
głównie do młodych dziewczyn i wśród żeńskich przyjaciół |
さま -sama |
wyraża głęboki szacunek |
どの -dono |
bardzo oficjalny, głównie w listach i innych dokumentach |
はん -han |
równoważnik -san w niektórych dialektach japońskiego |
こ -ko |
stosowane do małych dzieci oraz zwierząt |
Zaimki te tworzą w pewnym sensie system podobny do esperanckiego. Zaimki mają inne formy samodzielne i inne z następującym po nim rzeczownikiem. Podobnie jest z angielskimi zaimkami dzierżawczymi (samodzielny mine, niesamodzielny my).
Istnieje jeszcze jedna kategoria, o której należy wiedzieć. Poza zaimkami bliższymi i dalszymi istnieje klasa zaimków „bliższych rozmówcy”, czyli coś na kształt „to u ciebie”.
Klasa |
Znaczenie |
Wymowa |
Zapis (jeśli jest inny od hiragany) |
osobowe |
wskazujący samodzielny (on) |
かれ kare |
彼 |
|
wskazujący niesamodzielny (ten człowiek) |
かの kano (archaiczny) |
|
|
pytający (kto?) |
だれ dare |
誰 |
miejsca |
wskazujący bliższy (tu) |
ここ koko |
|
|
wskazujący bliższy-rozmówcy (tam u ciebie) |
そこ soko |
|
|
wskazujący dalszy (tam) |
あそこ asoko |
|
|
pytający (gdzie?) |
どこ doko |
|
kierunku |
wskazujący bliższy (w tę stronę) |
こっち kotchi |
|
|
wskazujący bliższy rozmówcy (w twoją stronę) |
そっち sotchi |
|
|
wskazujący dalszy (w tamtą stronę) |
あっち atchi |
|
|
pytający (dokąd?) |
どっち dotchi |
|
przedmiotowy |
wskazujący bliższy (to) |
これ kore |
|
|
wskazujący bliższy rozmówcy (to u ciebie) |
それ sore |
|
|
wskazujący dalszy (tamto) |
あれ are |
|
|
pytający (które?) |
どれ dore |
|
przedmiotowy |
wskazujący bliższy (to krzesło) |
この kono |
|
|
wskazujący bliższy rozmówcy (to krzesło u ciebie) |
その sono |
|
|
wskazujący dalszy (tamto krzesło) |
あの ano |
|
|
pytający (które krzesło?) |
どの dono |
|
typu |
wskazujący bliższy (tego rodzaju) |
こんな konna |
|
|
wskazujący bliższy rozmówcy (tego rodzaju) |
そんな sonna |
|
|
wskazujący dalszy (tamtego rodzaju) |
あんな anna |
|
|
pytający (jakiego rodzaju?) |
どんな donna |
|
sposobu |
wskazujący (w ten sposób) |
こう kō |
|
|
wskazujący bliższy (trudno o dosłowne tłumaczenie) |
そう sō |
|
|
wskazujący dalszy (trudno o dosłowne tłumaczenie) |
ああ ā |
|
|
pytający (jak?) |
どう dō |
|
czasu |
wskazujący (wtedy) |
さて sate |
|
|
pytający (kiedy?) |
いつ itsu |
|
liczby |
pytający liczby (ile?) |
いくつ ikutsu |
|
inne |
pytający przedmiotowy (co) |
なに nani lub なん nan |
何 |
|
negatywny przedmiotowy (nic) |
なにも nanimo |
何も |
|
nieokreślony przedmiotowy (coś) |
なにか nanika |
何か |
Rolę wykładników przypadków spełniają stałe morfemy, zwane postpozycjami (często stosowany termin partykuły jest mylący) występujące po słowach, podobnie jak polskie „końcówki”.
Należy bezwzględnie pamiętać, że ponieważ język japoński w żadnym razie nie jest językiem indoeuropejskim, terminy typu „mianownik” czy „dopełniacz”, które dobrze opisują języki indoeuropejskie, nie spełniają swej roli podczas opisu języka japońskiego. Same morfemy gramatyczne pisze się używając hiragany.
Morfem |
Funkcja |
Przybliżony odpowiednik indoeuropejski |
Uwagi |
は wa |
pisane literą ha hiragany |
||
が ga |
|
||
の no |
właściciel, przynależność |
|
|
を o |
pisane literą wo hiragany |
||
で de |
miejsce akcji, narzędzie |
miejscownik, narzędnik, brak ścisłego odpowiednika w języku polskim |
|
に ni |
kierunek lub miejsce istnienia |
w ograniczonym zakresie miejscownik |
|
へ e |
kierunek ruchu |
przyimek do, ku |
pisane literą he hiragany |
と to |
lista obiektów |
spójnik i lub z (wyłącznie przy łączeniu rzeczowników, nie całych zdań) |
|
から kara |
początek lub przyczyna |
przyimek od lub zwrot ze względu na |
|
まで made |
koniec |
przyimek do |
|
Różnica między wa i ga nie należy do prostych do wyjaśnienia. W ogólności, istnieją dwie możliwe sytuacje:
zasady gramatyczne i składniowe określają którą z nich należy zastosować i nie ma możliwości wyboru,
obydwie są dopuszczalne i w zależności od pożądanego znaczenia wybiera się właściwą.
Sytuacja pierwsza jest stosunkowo prosta, należy tylko zapamiętać właściwą postpozycję. Dla przykładu, ustalona postpozycja jest stosowana w przypadku:
czasowników w formie potencjalnej (日本語が出来る nihongo-ga dekiru „Znam japoński”, dosł. „Umiem japoński”)
czasownika „istnieć” (部屋にテレビがあります heya-ni terebi-ga arimasu „W pokoju znajduje się telewizor”)
konstrukcji kontrastu (ケーキはありますが、酒はありません kēki-wa arimasu-ga, sake-wa arimasen „Mamy ciasto, ale nie mamy alkoholu”). W zdaniu tym wa zastępuje zwykłe ga czasownika „istnieć”. Uwaga: ga w arimasu-ga nie jest postpozycją podmiotu, a spójnikiem łączącym dwa kontrastujące ze sobą zdania (odpowiada polskiemu ale, lecz).
W drugim przypadku sprawa jest bardziej złożona. Często, w przypadku mniej skomplikowanych zdań, decyzję można podjąć na podstawie następujących reguł:
wa jest postpozycją tematu wypowiedzi i przetłumaczyć można ją jako „jeśli chodzi o...”. Np. 私は学生です。 watashi-wa gakusei desu. oznacza „jestem studentem” (dosł. „Jeśli chodzi o mnie, jestem studentem”). Jeśli w pierwszym zdaniu użyty był rzeczownik z postpozycją wa, w kolejnych zdaniach pomija się temat. Np. 私は学生です。ポーランド人です。 Watashi-wa gakusei desu. Pōrandojin desu. („Jestem studentem. Polakiem”). W powyższych zdaniach temat określony był tylko raz. Ponieważ w drugim zdaniu nic nie wskazywało na zmianę tematu, wiadomo, że jest ono kontynuacją myśli zawartej w zdaniu pierwszym. Powtarzanie tematu w każdym zdaniu (w przypadku początkujących uczniów języka) nie jest jednak błędem.
ga jest postpozycją podmiotu. Używa się jej w przypadku, gdy mówi się o czymś po raz pierwszy (np. 村にお爺さんが住んでいた。お爺さんは貧乏だった。 mura-ni ojīsan-ga sunde ita. ojīsan-wa binbō datta. czyli „W wiosce mieszkał dziadek. (tenże) Dziadek był biedny.”), lub gdy w zdaniu użyto już postpozycji tematu wa (np. 私は日本語が好き。 watashi wa nihongo-ga suki czyli „Lubię język japoński” (lit. „Jeśli chodzi o mnie, język japoński jest lubiany”).
Jeśli temat zostaje w ogóle pominięty, oznacza to, że wypowiedź dotyczy pierwszej osoby. Dlatego Japończyk powie raczej 学生です。 gakusei desu („Jestem studentem”) niż 私は学生です。 watashi-wa gakusei desu. Powyższy przykład „Lubię japoński” w rzeczywistości brzmiałby raczej nihongo-ga suki 日本語が好き, gdzie 私は (watashi-wa) jest oczywiste i nie wymaga jawnego podawania.
Istnieją jednak sytuacje, kiedy istotnie można użyć i jednej, i drugiej postpozycji, zaś od wyboru zależy dokładne znaczenie wypowiedzi. Pełne opanowanie tego aspektu języka nie jest łatwe i wymaga dużo praktyki, ich znaczenie można jednak przybliżyć za pomocą polskich odpowiedników:
wa jest bardziej neutralne, np. これは難しいです。 kore-wa muzukashii desu., „To jest trudne.”
ga kładzie nacisk na podmiot, np. これが難しいです。 Kore-ga muzukashii desu, „To jest trudne” (tzn. rzecz, o której mowa, jest przyczyną trudności, w przeciwieństwie do wszystkich innych rzeczy).
Innym przykładem, który może ułatwić zrozumienie, jest kontrast: これは? kore-wa? oraz これが? kore-ga?. Obydwa zdania są nieformalne i mocno uproszczone (ale wciąż poprawne) i mimo podobieństwa mają zupełnie inne znaczenie. Pierwsze z nich, これは?, można by przetłumaczyć jako „Co to?”, czyli pytanie o wskazywany przedmiot; drugie - これが? odpowiada polskiemu „To?”, tzn. „Czy to jest właśnie rzecz, o którą chodziło?”. Użycie ga wyraźnie wskazuje, że mowa jest o jednym, konkretnym przedmiocie, a nie ogólnej naturze czegoś.
Postpozycje te niosą w gruncie rzeczy prawie identyczne znaczenie kierunku poruszania z tym, że e (へ) stosuje się rzadziej niż ni (に). Postpozycja e bardziej oznacza sam kierunek, ni z kolei skupia się na celu, dlatego też w razie wątpliwości bezpieczniej jest użyć ni (に). Jednakże obydwie formy 東京に行く tōkyō-ni iku i 東京へ行く tōkyō-e iku („jechać do Tokio”) są poprawne (pierwsza wskazuje na determinację podróżującego i jego chęć bezpośredniego dotarcia do miejsca przeznaczenia, druga na wybrany kierunek, choć nie wyklucza tak dotarcia do celu jak i delikatnej zmiany planu podróży).
Pewna grupa morfemów może być umieszczana na samym końcu zdania. Odpowiadają one polskim partykułom emfatycznym (ależ, no, przecież, co nie? itp.).
Do najpopularniejszych należą:
よ yo - pewna opinia, często też w odpowiedzi na pytanie, tłumaczona jako „ależ...”. Też oznacza silne podkreślenia wypowiedzi.
ね ne - pytanie typu „nieprawdaż?”, „co nie?”,
か ka - zmienia zdanie twierdzące w pytające,
な na - sygnalizująca bycie pod wrażeniem.
Orzeczenie (a więc i czasownik) występuje na końcu zdania. Japońskie czasowniki odmieniają się dość regularnie. Istnieją jedynie dwa czasy: teraźniejszo-przyszły (nieprzeszły) i przeszły.
Czasowniki regularne należą do dwóch grup - czasowniki o temacie spółgłoskowym (zakończone w formie słownikowej na -u) i samogłoskowym (zakończone na -eru lub -iru, przy czym -e- i -i- należą do tematu, a końcówką jest -ru). Tak więc wszystkie formy słownikowe (jednoznaczne z formą twierdzącą czasu teraźniejszo-przyszłego) kończą się na -u. Należy jednak pamiętać, że choć wszystkie czasowniki samogłoskowe mają zakończenie -eru bądź -iru, to nie wszystkie czasowniki na -eru i -iru należą do odmiany samogłoskowej, np.
ikiru „żyć” jest samogłoskowe (iki-ru), ale hairu „wchodzić” - spółgłoskowe (hair-u);
kiru „ubierać, wkładać (na siebie)” jest samogłoskowe (ki-ru), ale kiru „ciąć” - spółgłoskowe (kir-u).
Problem ten występuje jednak tylko w przypadku, gdy dwie ostatnie głoski słowa to -ru. Wszystkie inne czasowniki odmieniają się spółgłoskowo. Czasowników nieregularnych jest niewiele. Najważniejsze są cztery z nich - aru, suru, iku, kuru oraz grupa czasowników pochodnych od suru.
Od czasowników tworzy się formę grzecznościową -masu, którą odmienia się jak czasownik.
Klasa |
Czas teraźniejszo-przyszły |
Czas przeszły |
Forma -masu |
||
|
Twierdzenie |
Przeczenie |
Twierdzenie |
Przeczenie |
|
Temat spółgłoskowy |
-う -u |
わない -wanai |
-った -tta |
-わなかった -wanakatta |
-います -imasu |
|
-る -ru |
-らない -ranai |
-った -tta |
-らなかった -ranakatta |
-ります -rimasu |
|
-つ -tsu |
-たない -tanai |
-った -tta |
-たなかった -tanakatta |
-ちます -chimasu |
|
-く -ku |
-かない -kanai |
-いた -ita |
-かなかった -kanakatta |
-きます -kimasu |
|
ぐ -gu |
-がない -ganai |
-っだ -ida |
-がなかった -ganakatta |
-ぎます -gimasu |
|
-す -su |
-さない -sanai |
-した -shita |
-さなかった -sanakatta |
-します -shimasu |
|
-ぬ -nu |
-なない -nanai |
-んだ -nda |
-ななかった -nanakatta |
-にます -nimasu |
|
-む -mu |
-まない -manai |
-んだ -nda |
-まなかった -manakatta |
-みます -mimasu |
|
-ぶ -bu |
-ばない -banai |
-んだ -nda |
-ばなかった -banakatta |
-びます -bimasu |
Temat samogłoskowy |
-る -ru |
-ない -nai |
-た -ta |
-なかった -nakatta |
-ます -masu |
Nieregularne |
する suru |
しない shinai |
した shita |
しなかった shinakatta |
します shimasu |
|
いく iku |
いかない ikanai |
いった itta |
いかなかった ikanakatta |
いきます ikimasu |
|
くる kuru |
こない konai |
きた kita |
こなかった konakatta |
きます kimasu |
|
ある aru |
ない nai |
あった atta |
なかった nakatta |
あります arimasu |
Forma grzecznościowa -masu |
-ます -masu |
-ません -masen |
-ました -mashita |
-ませんでした -masen deshita |
|
Formę koneksywną (tj. formę zakończoną na -te) tworzy się zmieniając końcowe -a w formie twierdzącej czasu przeszłego na -e. Formę przeczącą koneksywną tworzy się dodając końcówkę -de do formy teraźniejszej przeczącej (-nai). Obu form używa się jako najpopularniejszego sposobu tworzenia zdań współrzędnie złożonych (odpowiadają one zatem polskim imiesłowom przysłówkowym i spójnikowi i: (nie) robiąc, (nie) zrobiwszy, (nie) (z)robi(ł) i ...). W użyciu samodzielnym forma koneksywna twierdząca odpowiada poufałemu rozkaźnikowi (zrób), zaś przecząca - poufałemu zakazowi (nie rób). Dodanie do formy koneksywnej (twierdzącej i przeczącej) czasownika kudasai tworzy uprzejme prośby (proszę zrobić, proszę nie robić).
Przykład:
Zdanie |
Tłumaczenie |
Czytać |
yomu |
Czytaj! |
yonde |
Nie czytaj! |
yomanaide |
Czy mógłby Pan przeczytać? |
yonde kudasai |
Czy mógłby Pan nie czytać? |
yomanaide kudasai |
Pytania formuje się za pomocą partykuły か ka stawianej na samym końcu zdania. Można nie dodawać ka, a w zamian zmienić tylko intonację na rosnącą, jednak ten sposób nie jest polecany początkującym. W języku potocznym, gdy zwracamy się np. do przyjaciół możemy zastosować partykułę の no. Np. 行くの? iku no? - „(Czy) idziesz?”
Ogólnie wpływy nie były duże i prawie wyłącznie za pośrednictwem języków trzecich. Do zapożyczeń należą głównie słowa kulturowe, takie jak: gejsza, szogun (lub siogun), samuraj, manga, anime, origami, sushi, sashimi, karate, karaoke, katana itd.
Zupełnie inną sprawą jest slang miłośników japońskiej popkultury (np. anime, manga) - często używają oni sufiksów -san, -kun, -chan, -sama, setek słów związanych z przedmiotem ich zainteresowania, małego zbioru słów ogólnego użytku, które nie mają dokładnych polskich odpowiedników (np. senpai) oraz dużej liczby zapożyczeń, które wydają się być dobierane zupełnie losowo.
Wpływ języka polskiego na japoński jest znikomy i wyłącznie za pośrednictwem innych języków (takich jak angielski).
Bardzo duży wpływ miał język chiński - ilość słownictwa pochodząca z chińskiego jest porównywalna z ilością słownictwa rdzennie japońskiego, o ile nie większa. Pewna liczba słów pochodzi również z języka Ajnów.
Z drugiej połowy ostatniego tysiąclecia pochodzi pewna grupa zapożyczeń z portugalskiego, niderlandzkiego, niemieckiego, francuskiego i innych języków europejskich, częstokroć mające swoje kanji.
Współcześnie głównym źródłem nowych słów jest język angielski. Osobną grupę słów stanowią waseieigo 和製英語 (japońskie słowa utworzone z angielskich morfemów, często w niewielkim związku z ich pierwotnym znaczeniem) - najlepszym przykładem niech będzie walkman czy nō-surību „podkoszulek” (od ang. no + sleeve „bez rękawów”).
Zobacz publikację na Wikibooks:
Japoński
Gramatyka:
Słownictwo:
Pismo:
Egzaminy językowe:
Literatura w języku japońskim:
Język japoński i komputery:
JIS,
Artykuły o języku:
Inne związane artykuły:
www.wikipedia.pl