22 II 2011r. nr 1

Ireneusz Bobrowski, Językoznawstwo racjonalne (czy badania mogą być zgodne z metodologią?)

1) Wstęp:

- racjonalność jest częścią składową definicji nauki,

- racjonalizm przeciwstawny intuicji,

- CEL: dostarczenie argumentów za tezą, że racjonalne podejście w językoznawstwie jest możliwe i jest najwłaściwszym podejściem,

- tak prowadzone badania można nazwać racjonalnymi,

Bogusławski, O pojęciu wyjaśniania i o wyjaśnianiu w lingwistyce:

- tekst Bogusławskiego był przyczyną napisania książki przez Bobrowskiego, bo uważa on, że tekst Bogusławskiego jest ważny - teza główna: nie ma wyjaśniania nomotetycznego

- każdy sąd o języku będzie idiograficzny (szczegółowy),

- każde sądy o gramatyce są nomotetyczne, bo żadna gramatyka nie jest jedyną możliwą,

- strona umiarkowanego racjonalizmu - Bobrowski:

• pewne założenia są wyrazem przyjętych z góry przekonań racjonalistów,

• aby jakiś sąd był racjonalny musi spełnić 2. warunki:

1. musi powstać dzięki ściśle określonej metodzie,

2. musi wynikać z innych sądów powstałych dzięki tej samej metodologii

• jest to RACJONALIZM ANALITYCZNY (krok po kroku sprawdzanie prawomocności formułowanych sądów) i RACJONALIZM GLOBALNY (skonstruowana teoria powinna tworzyć spójną całość),

• dana teoria jako całość powinna stanowić przedmiot porównania z inną teorią dotyczącą tego samego zagadnienia,

1. teoria, którą tworzymy powinna stanowić zbiór wzajemnie warunkujących się sądów

2. teoria ma być systemem globalnym, z którego można wyciągać wnioski, co do słuszności przyjętych założeń

- samo spojrzenie globalne, bez szczegółowych analiz, do niczego nie doprowadzi,

- RACJONALIZM KRYTYCZNY - racjonalizm sceptyka wg Bobrowskiego (wersja umiarkowana):

• jest to niezbędne, ponieważ nie możemy myśleć, że wszystko, co robimy jest poprawne i dobre,

• irracjonalizm odróżnia się od tego, co racjonalne; wg Bobrowskiego irracjonalny znaczy tyle, co przed-racjonalny,

• przyjmowanie jako założeń tego, co irracjonalne nie może być poprawne,

3. Problemy teorii lingwistycznej:

- wokół opozycji: tekst - system,

- zadanie językoznawcy: rekonstrukcja na podstawie tekstów naszej wiedzy o systemie, która pozwala teksty tworzyć i je rozumieć,

- dane są teksty, które językoznawca analizuje za pomocą metod i na podstawie tej analizy buduje abstrakcyjny system językowy,

TEORIA LINGWISTYCZNA - zbiór zdań złożony z dwóch podzbiorów:

1. zbiór wzajemnie powiązanych zdań o języku,

2. zbór zdań o zbiorze zdań o języku

rys. 1

- główny cel tej teorii wg Bobrowskiego: zdefiniowanie języka, czyli zbudowanie jego modelu, czyli zaproponowanie gramatyki tego języka,

Wokół danych potrzebnych do budowania gramatyki zrekonstruowanych na podstawie naszej wiedzy o rzeczywistości.

Dwa sposoby traktowania danych językowych przy budowaniu gramatyki:

1. na podstawie analizy istniejących tekstów buduje się model systemu, który umożliwia tworzenie innych tekstów,

2. apriorycznie zakłada się pewien model systemu, a potem weryfikuje się tę hipotezę na podstawie danych językowych

Dane językowe czerpie się z dwóch źródeł:

1. konkretne teksty (zapisane lub wypowiedziane)

2. kompetencja (intuicja) języka

SPOSÓB TRAKTOWANIA DANYCH JĘZYKOWYCH (rys. 2 - uzupełnij!)

4. możliwe podejścia do danych językowych:

1) taksonomiczne budowanie gramatyki na podstawie rozbioru istniejących tekstów,

2) taksonomiczne budowanie gramatyki na podstawie rozbioru danych pochodzących z własnej kompetencji językowej badacza,

3) weryfikowanie aprioryczne przyjętej gramatyki na podstawie danych pochodzących z istniejących tekstów,

4) weryfikowanie aprioryczne przyjętej gramatyki na podstawie własnej kompetencji językowej badacza

Czwartego podejścia do danych językowych nie może uniknąć żaden językoznawca. Nie jest możliwe zbudowanie gramatyki w oparciu wyłącznie o istniejące teksty.

ARGUMENTY:

1. Na podstawie systemu można zbudować nieskończenie wiele tekstów.

2. Badacz zawsze przeprowadza selekcję tekstów (odrzuca te, które są niepoprawne i niewłaściwe na podstawie własnej kompetencji językowej)

3. Niezbędna jest interpretacja tekstów nawet jeśli chcemy budować na ich podstawie gramatykę.

Jan czyta książkę. Jan wyciąga rękę.

Jan czyta. Jan wyciąga.

Czy przy czasowniku musi być uzupełnienie? TAK ;)

Badacz skazany jest na posługiwanie się własną kompetencją językową, teksty pełnią rolę pomocniczą.

- odrzucił podejście nr 1 i nr 3.

Czy możliwe jest podejście nr 2., czyli zbudowanie gramatyki w sposób indukcyjny, czyli uogólnienie zaobserwowanych faktów językowych? nie

Zostaje nam tylko podejście nr 4. Gramatyka musi bowiem zawierać reguły rekurencyjne, co jest możliwe tylko przy podejściu nr 4. :

- tworzymy hipotetyczny model gramatyki, potem odtwarzamy reguły, sprawdzamy na podstawie własnej kompetencji językowej i powstaje gramatyka, SMACZNEGO

Bobrowski uważa, że zarówno badacz X zgłosi hipotezę na 1 zdaniu a badacz Y na milionie zdań, to obie hipotezy są równouprawnione, bo ilość materiału o niczym nie świadczy.

Abstrakcyjny system językowy:

- zabobon: językoznawca wie, jak zbudowany jest system,

- to, co buduje językoznawca to gramatyka lub system językowy

SYSTEM JĘZYKOWY - system językowy użytkownika języka

MODEL SYSTEMU JĘZYKOWEGO - system językowy skonstruowany przez językoznawcę.

Nie można twierdzić, że istnieje jeden model systemu językowego. Niezależnie od siebie będzie istniało ich wiele.

O żadnym modelu nie można powiedzieć, że jest bliższy oryginałowi, czyli systemowi języka, niż inny model, który proponuje ktoś inny.

Można jednak wartościować modele na podstawie kryteriów.

Ocena modeli:

Bobrowski przywołuje kryteria Chamskiego

- dwa poziomy uzasadniania gramatyk:

1) adekwatność opisowa danej gramatyki:

- czy dana gramatyka jest adekwatna z opisowego punktu widzenia?

- to zdolność gramatyki do poprawnego opisu kompetencji językowych rodowitego użytkownika języka, czyli zdolność do generowania zbioru zdań, które można,

- zdolność do przypisania każdemu zdaniu poprawnej strukturalizacji, czyli odpowiedzi na pytanie jak zdanie jest zbudowane,

2) adekwatność wyjaśniająca - z wyjaśniającego punktu widzenia

Definicja dwóch typów adekwatności opisowej wg Johna Lyonsa:

1. adekwatność słaba - dwie gramatyki są adekwatne w stopniu słabym, jeśli generują ten sam zbiór zdań

2. adekwatność mocna - gramatyka jest adekwatna w stopniu mocnym, jeśli przypisuje każdemu generowanemu przez siebie zdaniu poprawny opis struktury;

8 III 2011r. nr 2

1976 r. - Bogusławski doprecyzowuje pojęcie jednostki języka

- odwołuje się do bilateralnej teorii znaku de Saussure'a,

- jednostką języka może być jeden wyraz lub ciąg wyrazów,

- odwołanie się do proporcjonalności znaku (proporcje) wg de Saussure'a,

rys. 1

- jednostki języka łączą się regularnie z innymi elementami systemu jak klocki, z których coś budujemy,

- są to gotowe całości,

- reprezentują klasy niezamknięte, bo swobodnie łączą się z innymi elementami,

- zamknięta jednostka języka (zrobić kogoś w konia, babmuko, jajo; nie da się ich zastąpić)

- niezamknięta jednostka języka - możliwość charakterystyki ogólnej decyduje o przynależności do tego zbioru (wymagania formalne i semantyczne) np. meble,

- MIEJSCA WALENCYJNE - nie wszystkie jednostki otwierają miejsca walencyjne; są wypełnione czymś innym np. jakimś połączeniem lub inną jednostką języka

piwne oczy piwne - tylko do oczu dlatego jest to jednostka języka wg Grochowskiego

niebieskie oczy Te oczy są piwne - transformacja

- połączenie, konstrukcja, złożenie jednostek wg innych;

zielone oczy

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE

Podział związków frazeologicznych ze względu na strukturę:

- FRAZY - gotowe wypowiedzenie o postaci zdania

- ZWROTY - ich podstawę stanowi czasownik

- WYRAŻENIA - mają charakter nominalny np. rzeczowniki

Podział związków frazeologicznych ze względu na semantykę:

- STAŁE - dane elementy muszą się pojawić

- LUŹNE - jakiś element mógł być pominięty

- ŁĄCZLIWE - dane elementy mogą się łączyć lub nie, ale często występują razem - są to KOLOKACJE!

Podział związków frazeologicznych ze względu na funkcje składniowe wg Lewickiego:

- FRAZY - frazeologizmy pełniące funkcję zdania

- ZWROTY - wg niego „cześć”, „dobranoc”, „jazda!” to też FRAZY

- WYRAŻENIA PEŁNIĄCE FUNKCJĘ ORZECZENIA - „ktoś zbija bąki”, „ktoś dochodzi do wniosku, że”

- WYRAŻENIA RZECZOWNIKOWE - np. „czarna owca”

- WYRAŻENIA OKREŚLAJĄCE - pełnią funkcję przydawek, okoliczników np. pi razy oko, na amen,

- WSKAŹNKI FRAZEOLOGICZNE - pełnią funkcje dodatkowe spójników, przyimków

np. „m. in.”, „na ogół”, „za pomocą”;

Rozróżnienia graficzne frazeologizmów u Lewickiego:

1. wyraz

2. wyrazy złożone - są ciągłe, wyraz złożony z dwóch segmentów graficznych

3. konstrukcja syntaktyczna

4. związek frazeologiczny - cechy:

• nieciągłość - nieciągłe połączenia wyrazów (szyk nieustabilizowany, rozsuwalność i przestawialność komponentów, centrum frazeologii i jej peryferia - to dość naiwne kryterium)

• nieregularność - asumaryczność znaczenia owca + czarna to nie to samo co `czarna owca'

zbija z pantałyku, zrobić w bambuko - te wyrazy występują tylko w tych wyrażeniach

słomiany wdowiec

- idiomy (związki idiomatyczne )

- frazemy (związki hiperonimiczne np. złodziej kieszonkowy, wieczne pióro, czarna rozpacz)

- metonimia

• utrwalenie społeczne:

- procesy modyfikacyjne

- kiedy tworzymy regularne DERYWATY to jednostka została utrwalona społecznie

Lewicki traktuje porównania jak frazeologizmy! (wyrażenia hiperonimiczne)

pijany jak bela, cicho jak makiem zasiał, zdrów jak ryba

14 III 2011 r. nr 3

Cechy wyłonienia frazeologizmów wg LEWICKIEGO:

• nieciągłość

• nieregularność

• utrwalenie społeczne

- Bogusławski miał inny sposób podejścia; opiera on swoją teorię na JEDNOSCE JĘZYKA!

- Bogusławski analizuje frazeologizm „nie wylewać za kołnierz” i bierze pod uwagę jego cechy:

1. odtwarzalność - nie jest to coś, co tworzy sam mówiący, ale korzysta on z reprodukowanej, zastanej całości;

2. charakterystyczne (frekwencyjnie istotne) połączenie wyrazów - każdy z tych elementów może pojawić się gdzieś indziej;

3. wielowyrazowość graficzna - minimum 2. segmenty graficzne;

4. wielowyrazowość fonologiczna - dwa przyciski główne;

5. nieciągłość wyrazowa - możemy oddzielić pewne wyrażenie innymi wyrażeniami - wtrąceniami

6. nieglobalna fleksyjność - pewne segmenty są odmienne, inne nie;

7. asumaryczność znaczenia

8. obrazowość

9. ekspresywność - w opozycji do neutralności,

10. samo wyrażenie „nie wylewać” nie jest jeszcze frazeologizmem

11. dane zdanie nie jest zamknięte w sensie logicznym (nie ma przypisanej referencji)

12. definicja jednostki języka

- potem Bogusławski sprawdza czy cechy te nadają się do wyodrębnienia innych frazeologizmów i….

ad. 1) nie jest to dobra cecha, bo istnieje wiele innych odtwarzalnych związków - złożeń

ad. 2) frekwencyjnie częste połączenia wyrazów - to nie jest dobre kryterium, bo istnieją inne, często używane połączenia np. morski brzeg, kupić chleb

ad. 3) i 4) wielowyrazowość to też nie jest dobre kryterium bez dodatkowych ograniczeń

ad. 5) nieciągłość też nie, bo niektóre frazeologizmy są ciągłe np. „na gapę”

ad. 6) nieglobalna fleksyjność też nie odnosi się do wszystkich frazesów np. „z głupia frant”

ad. 7) nie pasuje, bo sumaryczne znaczenie mają też jednowyrazowe

ad. 8) i 9) jako samowystarczalne kryteria nie pasują!

ad. 10) też nie, bo są frazeologizmy, które mają postać gotowego zdania

ad. 11) też nie

ad. 12) też nie, bo istnieją jednowyrazowe jednostki języka

• Bogusławski postuluje połączenie kryteriów wyodrębniania związków frazeologicznych w celu odnalezienia ich cech.

4 kombinacje kryteriów:

1. wielowyrazowość + asumaryczność znaczenia

2. odtwarzalność + wielowyrazowość + obrazowość

3. odtwarzalność + wielowyrazowość + ekspresywność

4. wielowyrazowość + elementarna składnikowość (czyli bycie jednostką języka)

Bogusławski wybiera kombinację nr 4!

- czasem we frazeologizmie nie będzie sumaryczności znaczeń

Związki frazeologiczne wg Bogusławskiego:

- są wielowyrazowymi jednostkami języka

- nie są niczym dziwnym, ani szczególnym w języku

- przysłów nie zalicza do frazeologizmów, bo ich najważniejsza cecha to bycie zamkniętymi logicznie zdaniami (mają gotową referencję),

- we frazeologizmach referencja się pojawia po użyciu w konkretnym zdaniu,

- do frazeologizmów należą zwroty przysłowiowe, np. „na dwoje babka wróżyła”

WEDŁUG BOGUSŁAWSKIEGO PORÓWNIANIA NIE SĄ FRAZEOLOGIZMAMI! „pijany jak bela” to dla niego 3. jednostki języka

Dwie porady:

1. „Małe jest dobre” - najdrobniejsza różnica strony materialnej i znaczeniowej wyrażeń może stanowić o rzeczywistej odrębności jednostek języka, np.

Pozwoli/pozwolą _____, że ____ - zdanie w czasie przyszłym

Pan/Pani/Państwo - adresat godnościowy

Zmiana szyku sprawia, że są to dwie różne jednostki języka

2. „Ruchem wieży, gońca, skoczka” - ustalenie otwartości klas

- szukaj możliwie najodleglejszych znaczeniowo partnerów, dokonuj śmiałych prób substytucyjnych

jak stoi z _____

Jaką postać mogą mieć jednostki języka?

- jeden wyraz, min. 2. wyrazy

- część wyrazu (arcy-, anty-, dys-)

- kombinacja jakiś wyrazów [ktoś] za- się na śmierć, ja [komuś] po- np. Ja ci poskaczę.

Podział jednostek języka:

1. leksykalne - wyrazy lub wyrażenia, które funkcjonują jak wyrazy

2. nieleksykalne:

1. tekstowe - rozumiane jako gotowe zdania np. Nie ma zmiłuj. Głupiego gadanie.

2. nietekstowe:

1. części wyrazów - początkowa lub końcowa część wyrazu np. arcy-, anty-, pra-, -logia

2. kategorialno-morfologiczne układy jednostek - chodzi o określone schematy do wypełnienia innymi jednostkami

dokończenie notatki!

23 III 2011r. nr 4

Bogusławski, Preliminaria gramatyki operacyjnej 1988.

- wyróżnienie podstawowych jednostek języka na podstawie, czego otrzymujemy większe całości - JEDNOSTKI SYSTEMU

- są to bilateralne wielkości, które wchodzą w relacje proporcjonalne

- przyjęcie tezy o prymacie substancji dźwiękowej

- kwestia rozróżnienia akcentu ma wpływ na przekaz informacji,

Dwa podstawowe typy jednostek języka:

1. Kontrastywny Segment Sylabiczny (KSS)

2. Operacje - regularne przekształcenia jednostek języka w inne

1. semantyczne

2. asemantyczne

„Wśród koniecznych intersubiektywnie dostępnych elementów, które użytkownicy języka wykorzystują w konstruowaniu zdań istnieje zawsze przynajmniej jeden kontrastywny segment sylabiczny.”, czyli prosta wielkość do tworzenia zdania.

„Każde zdanie fonologiczne jest sylabiczne (min. 1. sylaba) zawiera co najmniej 1 przycisk sylabowy i zawiera przycisk główny, który może być zrealizowany jako przycisk kontrastywny.”

KSS to element, który spełnia 3. warunki:

1. jest rozłączny w sensie właściwym

2. zawiera co najmniej jedną sylabę

3. jest kontrastywny niecytacyjnie

ad. 1

„KSS-y wchodzą w skład dwustronnie symetrycznych n-tek, takich że co najmniej jeden składnik konstrukcji należy do klasy niezamkniętej” ( czy możemy podać „listę” elementów czy można je scharakteryzować ogólnie)

ad. 2

- może to być jedna sylaba lub ciąg sylab

- KSS obejmuje całą jednostkę

ad. 3

„KSS może choć nie musi tworzyć centrum intonacyjne danego zdania, przeciwstawiające się wtedy wyraźnie, ale niecytacyjnie co najmniej jednemu KSS z właściwym sobie znaczeniem. Przesunięcie przycisków w toku analizy zdań, mające na celu sprawdzenie czy dany obiekt jest zdolny być takim centrum, nie mogą zmieniać indywidualnego znaczenia tego obiektu”.

PRZYCISK CYTACYJNY - pewne przytoczenie tego, co było i skontrastowanie z czymś nowym; kontrast dźwiękowy;

np. Janowi bardziej zależy na zatwierdzeniu niż na potwierdzeniu. (potwierdzeniu tam jest akcent).

On na pewno wyjechał a nie chyba.

Przeciwstawione są sobie dźwiękowe kształty. Najczęściej `exlicite' (X a nie Y) i polega na tym, że wskazuje się, że jeden z elementów jest niewłaściwy dla danego wypowiedzenia.

PRZYCISK NIECYTACYJNY - implikuje, że jakieś zdanie różniące się od innego zdania tym, że ma inny element znaczący pod przyciskiem, jest fałszywy np.

Ona jest mądra, a nie głupia.

Jan idzie do pałacu.

Jan idzie z pałacu.

Tworzenie większych całości wiąże się ze zgodnością semantyczną i gramatyczną. W gramatykach języków naturalnych występują KSS i operacje.

OPERACJE - regularne przekształcenia jednych wyrażeń w inne; tworzą KSS z innych KSS.

rys. 1

- operacje muszą spełniać warunek rozłączności w sensie właściwym. Muszą być oparte na celach ogólnych. Możliwość przekształceń dla klas niezamknietych.

Reguły operacyjne muszą mieć charakter ściśle regularny. (nie dopuszczają wyjątków)

„Nieregularności muszą być rejestrowane jako odrębne jednostki KSS z zaznaczeniem, że są one używane zamiast lub obok określonych rezultatów”.

Operacje:

1. semantyczne - przekształcenie ze zmianą treści

2. asemantyczne - przekształcenie bez zmiany treści

rys. 2

Bogusławski, O niektórych operacjach asemantycznych w języku polskim

- defektywizm danej operacji,

- jednostki z segmentem „że” (pokazuje odstępstwa: kiedy „że” nie może być zastąpione przez „iż”)

że tak powiem

iż tak powiem

- na początku jednostki wewnątrz zdania

że hej!

iż hej!

„żeby” na „aby” nie może być zamienione gdy np.

Żeby matki nie zaprosił na wesele. Aby prędzej.

Aby matki nie zaprosił na wesele. Żeby prędzej.

- niespójność syntaktyczna,

Piotrek chrzanił, iż nie ma pieniędzy.

- nierozsuwalność jednostek

te wyrażenia są defektywne: tyle, że…; to nic, że…; szkoda, że nie…;

Leksykon konkretnych jednostek systemu podzielonych na KSS i operacje. Operacje na KSS jednostkach i KSS produktach innych operacji. Operacje są zhierarchizowane. Produkty językowe powstają albo przez łączenie KSS-ów, albo przez rezultanty operacji.

19 III 2011 nr 5

Zależności składniowe między jednostkami języka.

W jaki sposób jednostki się ze sobą łączą?

Składnia (syntaktyka) pierwotnie dotyczyła składni liter i wyrazów.

Składnia jako dział semiotyki wg Ch. Morrisa, czyli badanie relacji między znakiem a znakiem tego samego języka.

Syntaktyce Morrisa odpowiada gramatyka, która bada system reguł, określających sposoby odmiany i tworzenia jednostek słownikowych oraz sposoby łączenia jednostek w konstrukcje (grupy bądź zdania) i przekształcania konstrukcji (fleksja, słowotwórstwo, składnia).

Zofia Zafron i Karolak reprezentują składnię semantyczną (nie chodzi tylko o łączenie jednostek).

Karolak, Przedmiot składni i jej obiekty

SKŁADNIA (definicja odrzucona przez Karolaka) - to reguły tworzenia wypowiedzeń z jednostek odpowiednio niższego rzędu , czyli jednostek słownikowych przekształconych

na formy fleksyjne;

- wymagania semantyczne na pierwszym planie,

Wg Karolaka ta definicja nie jest dobra, bo związki między zdaniami w teście nie są w niej zawarte, a też należą do składni.

SKŁADNIA wg KAROLAKA:

1. gramatyka pojęć,

2. gramatyka form,

SKŁADNIA JĘZYKA jest to zbiór reguł formowania jednostek złożonych z jednostek prostych lub inaczej: jednostek wyższego rzędu z jednostek niższego rzędu. Członami tego są reguły kombinatoryczne - czyli reguły kookurencji (współwystępowania), które działają na dwóch zbiorach jednostek: zbiór pojęć i form. Umożliwiają one tworzenie z nich struktur pojęciowych, czyli propozycji i sądów oraz przyporządkowanych im struktur znakowych, czyli fraz i zdań.

Odróżniamy zatem składnię pojęć od składni form. Istnienie kooperacji form jest przyporządkowane pojęciom.

3 TYPY SKŁADNI:

1) składnia pojęć (semantyczna) - ograniczenia semantyczne np. nie powiemy: „krzesło śpi”;

I) pojęcia zgodne - mające zdolność wzajemnej kookurencji (współwystępowania)

II) pojęcia niezgodne - wykluczają wzajemną kookurencję

Poprawna jednostka wyższego rzędu w płaszczyźnie treści powstaje, gdy połączone są pojęcia, które spełniają wymogi implikacyjne jednostek niższego rzędu (struktura predykatowi-argumentowa na egzaminie!)

Zestawienie wyrażeń, które się wykluczają powoduje powstanie dewiacji semantycznej, np. *Prawość jest trójkątna. *Muzyka jest skłonna do wzruszeń.

Nie zawsze naruszenie reguł semantycznych daje dewiację, np. poezja.

2) składnia wyrażeń (formalna)

Zdania niegramatyczne, ale poprawne semantycznie naruszają wymogi KONOTACJI KATEGORIALNEJ, czyli wymaganie przynależności do odpowiedniej kategorii syntaktycznej, w odróżnieniu od KONOTACJI SEMANTYCZNEJ, która wymaga przynależności znaczeniowej.

- Składnia pojęć jest uniwersalna. Są to reguły wspólne wszystkim językom naturalnym.

3. linearyzacja wyrażeń (składnia szyku)

Donieść musiał ktoś na niego.

- zmiana szyku może powodować zmianę treści,

2 rodzaje związków między wyrażeniami:

1) związek uprzedniości (antypozycja)

2) związek następstwa (postpozycja)

Regułami szyku rządzą:

1. zasada strukturalna - wyrażenia łączone są według hierarchii zależności (P-O)

2. zasada komunikatywna - reguły uporządkowania tematyczno-rematycznego,

Ze względu na te reguły wyróżnia się;

1. szyk neutralny - zachowane są zasady tylko strukturalne szyku np. P

2. szyk nacechowany - realizowana jest zasada komunikatywna przy jego użyciu

- odpowiednie wykładniki struktury T-R (intonacja, akcent rematyczny)

Karolak wyróżnia:

1. składnię pojęć (semantyczna)

2. składnia form (formalna) - reguły kombinatoryki form i reguły uporządkowania linearnego, czyli składnia szyku (reguły strukturalne i reguły komunikatywne)\

Hierarchia składni:

1. składnia semantyczna - najistotniejsza i podstawowa; obejmuje zbiór reguł łączliwości pojęć

2. składnia formalna - podporządkowana semantycznej; kombinatoryka form dominuje nad składnią szyku

- najpierw bierzemy pod uwagę reguły składni nr 1, potem składni nr 2, następnie reguły szyku - nadanie właściwego porządku linearnego w danym języku

To jeszcze nie jest tekst Zafron.

Wyróżnienie związków współrzędnych (spójnik współrzędny, brak zależności gramatycznej) i podrzędnych ( związki zgody, rzędu i przynależności)

ZWIĄZEK ZGODY - zgoda pod względem przypadku, liczby i rodzaju;

ZWIĄZEK RZĘDU - element wymaga określonego przypadku

ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI - człon podrzędny jest nieodmienny

DRZEWO ZALEŻNOŚCI DRZEWO SKŁADNIKÓW BEZPOŚREDNICH

AKOMODACJA - dostosowanie się jednej (formy?) składniowej do oczekiwań drugiej

3 TYPY AKOMODACJI:

1. MORFOLOGICZNA - podporządkowanie się członu podrzędnego fleksyjnie do członu nadrzędnego;

2. LEKSYKALNA - polega na wyborze przez człon nadrzędny formy konkretnego leksemu (nie wymaga dostosowywania się) np. polegać na bracie;

3. SKŁADNIOWA - dotyczy cech składniowych określonego typu frazy zdaniowej np. „chcę” wymaga „żeby”;

KONOTACJĘ MAMY PRZEROBIĆ SAMI!

Zafron, Oddziaływania składniowe między jednostkami języka

ZWIĄZEK SKŁADNIOOWY - to relacja uzupełniania tzn. relacja kiedy co najmniej dwie jednostki językowe traktowane bilateralnie mogą wystąpić obok siebie, czyli współwystępować. Do związku składniowego dochodzi w wyniku zaspokajania potrzeb semantyczno-składniowych jednostek.

Jedna jednostka języka traktowana bilateralnie wymusza lub dopuszcza wystąpienie obok, czyli współwystąpienie innej jednostki traktowanej również bilateralnie - Buhler nazywa tę właściwość KONOTACJĄ, Tesniere - WALENCJĄ, Bogusławski - KOMPLETYWNOŚCIĄ.

Dla Saloniego konotacja i akomodacja to inne zależności.

Wg Buhlera:

KONOTACJA to otwieranie pustych miejsc dla innych wyrażeń, reprezentujących określone klasy gramatyczne i semantyczne.

Zafron nie chce próbować wskazywać różnych typów oddziaływań składniowych, ale pragnie zdanie traktować jako całość.

3 JAKOŚCI :

1) SYNTAKTYCZNA - otwieranie pozycji składniowej

2) SEMANTYCZNA - wyznaczanie określonego typu relacji składniowej

3) FLEKSYJNA - przewidywanie dla tej pozycji określonej formy gramatycznej

rys. 1

KONOTACJA [w sensie szerokim - Buhler]

7 IV 2011r. nr 6

14 IV 2011r. nr 6

Danielewiczowa, O pewnym ważnym typie informacji leksykograficznej nieobecnej w słownikach

„bardzo” - przysłówek wg STR, jakie miejsce zajmuje w tej strukturze?

Czym jest struktura tematyczno-rematyczna?

Jest to uporządkowanie wypowiedzi ze względu na treść (temat - to, o czym się mówi) i remat (to, co powiedziane o remacie) jest konieczny; w danym, konkretnym zdaniu podlega NEGACJI; akcent jest bezsprzecznym wykładnikiem rematu;

dictum - to, co powiedziane o temacie, jest niekonieczne, w danym konkretnym wypowiedzeniu nie podlega negacji;

- operacja kontrastowania eliminacyjnego (aby sprawdzić, gdzie jest w zdaniu remat)

Bogusławski, 1977 r. - dokładna praca o remacie

• bazowym wyrażeniem, które odzwierciedla STR jest PREDYKAT WIEDZY - „wiedzieć, że”

• [ktoś ] wie o [kimś / czymś], że [coś]; nie i [coś ] -uzupełnić oznaczenia!

Janek wrócił późno.

próba zadania pytania o remat (powtórzyć z językoznawstwa!)

Kto wrócił późno? Janek

Kiedy wrócił Janek? Późno.

Jan wbija hak młotkiem w ścianę. Czym i w co Jan wbija hak? młotkiem w ścianę.

STR

Są wyrażenia inherentnie (wyłącznie) tematyczne lub inherentnie rematyczne.

- wykaz tych wyrażeń jest w tekście Danielewiczowej!

1) wyrażenia inherentnie tematyczne - akcent zdaniowy nie może na nie padać

np. ktoś daje z siebie __

2) wyrażenia inherentnie rematyczne - zawsze muszą być akcentowane

np. __ jak nie wiem co

3) komentarze metatekstowe - wyrażenie tematyczne, za pomocą których komentuje się swoje mówienie, np. delikatnie mówiąc

Rodzaje komentarzy:

a) komentarz metatekstowy przytematyczny - W Logos czy gdzie tam odbywała się konferencja, była masakra.

b) komentarz metatekstowy przyrematyczny - Zarobił bagatela ______ 12 tys. zł.

c) komentarz metatekstowy przyzdaniowy - Nie ma co ______ trzeba wracać.

Podział jednostek:

- poziom przedmiotowy (są to elementy świata poza językowego)

1) niezdeterminowane pod względem obecności w STR

• wyrażenia, które mogą być T lub R

• wyrażenia prymarnie tematyczne (wskazywanie określonych elementów np. imiona własne, zaimki)

• wyrażenia prymarnie rematyczne (czasowniki, przymiotniki, przysłówki)

2) zdeterminowane pod względem obecności w STR

- poziom metatekstowy (spójniki, przyimki np. bardzo, strasznie)

• wyrażenia inherentnie tematyczne np. jeśli chodzi o ____

• wyrażenia inherentnie rematyczne np. ____ całkiem, całkiem

3) wyrażenia metatekstowe:

a) zdeterminowane w STR

• wyrażenia przytematyczne - tematyzatory np. Jeśli chodzi o ____

• wyrażenia przyrematyczne - rematozytory

• wyrażenia przyzdaniowe np. nie ma co _____, _____ i tyle;

b) niezdeterminowane w STR

• wyrażenia prymarnie przytematyczne

• wyrażenia prymarnie przyrematyczne np. Kłócą się o głupi list.

Jan dał Ewie kwiaty. OZNACZENIA!

tylko - może wystąpić w tym zdaniu w każdym miejsce i będzie miało inny charakter np. Tylko Jan dał Ewie kwiaty / Jan tylko dał Ewie kwiaty, a kupił je Piotr.

na to, czego dotyczy „tylko” zawsze będzie padać akcent! to będzie więc REMAT

SEMANTYKA REDUKCJONISTYCZNA

Wierzbicka i Bogusławski

Opis semantyczny to EKSPLIKACJA (Wierzbicka) lub PARALOKUCJA lub REPREZENTACJA SEMANTYCZNA

- opis znaczeń za pomocą jednostek prostych, czyli INDENFINIBILIÓW np. czuć, dobry, duży, wiedzieć itp.

- żadne symbole, tylko jednostki proste

EKSPLIKACJA elementu prostego nie jest możliwa!

Eksplikacja i wyrażenie, które wyjaśniamy mają być RÓWNOZNACZNE.

Wierzbicka (W.) wychodzi od Arystotelesa (A.)

A. - postulat definiowania za pomocą jednostek prostszych

W. - każde słowo, które jest niekonieczne, jest błędne; eksplikacja to nie opis

A. - definicja musi być adekwatna (ani za wąska, ani za szeroka)

definicja = cecha ogólna + cecha gatunkowa

W. - u Arystotelesa zabrakło refleksji dotyczącej wyrażeń prostych

Zestaw jednostek prostych:

- Kartezjusz XVII w. - nie ma żadnych kryteriów, są wrodzone, narzucają się nam

- Leibnitz: Jak szukać jednostek prostych? są wrodzone, ale jasność nie jest wystarczającym kryterium

- używał terminu: wyrażenia prostsze, stosował metodę prób i błędów

- nie ma takiej idei, która mówiłaby jak ich szukać inaczej

ZNALEŹĆ I DOKOŃCZYĆ NOTATKĘ Z TYCH ZAJĘĆ

STRUKTURA PREDYKATOWO-ARGUMNETOWA TEŻ BĘDZIE NA EGZAMINIE

19 IV 2011 r. nr 7

Tradycja logiczno-teoretyczna:

Arystoteles:

- dobra def. to def. za pomocą wyrażeń prostszych,

- postulat zwięzłości (żadnych dodatkowych elementów)

- konieczność identyczności tego, co definiujemy z definicją

- indenfinibilia - jednostki proste

- nie sformułował żadnej tezy dotyczącej tego, które jednostki są proste

Kartezjusz: one są wrodzone

Lock: biorą się z doświadczenia zewnętrznego

Leibnitz: jednostki proste nie są znane wszystkim, dlatego trzeba zrobić tablicę takich jednostek (metoda prób i błędów); muszą to być analizy semantyczne, sprawdzanie hipotez

- tablica definicji - zdefiniowanie określonego zestawu wyrażeń;

- część słownika łacińsko-filozoficznego (przekład danego wyrażenia na dany język naturalny, sam opis tak naprawdę nie był filozoficzny, było to duże osiągnięcie

Wilkins:

- proponuje język sztuczny, w którym występują pojęcia-symbole

- elementów prostych miało być tyle, ile zdecyduje badacz, tworzący dany język semantyczny

- opis za pomocą języka sztucznego to nie jest dobry pomysł

- nie dostrzegano wartości opisu za pomocą jednostek prostych

Surensen: (?)

- uznawał zestaw jednostek elementarnych (język naturalny)

- elementy proste to nie elementy uniwersalne

- każdy język naturalny ma swoje własne jednostki proste

Wg Wierzbickiej jednostki proste są wspólne dla wszystkich języków!

1965 r. - wykład Bogusławskiego O założeniach semantyki

- był to przełom w badaniach Anny Wierzbickiej

- twierdzenie o istnieniu „indenfinibiliów”

- postulat: odnalezienie zestawu jednostek prostych

- teoria naturalnego metajęzyka semantycznego

- metajęzyk semantyczny - język, który ma służyć do opisywania znaczeń; stworzony przez daną osobę, budowany w podobny sposób jak język naturalny (słownik i gramatyka)

- może to być język naturalny lub sztuczny,

- założenie o istnieniu jednostek prostych, czyli niedefiniowalnych

- zestaw elementów prostych musi być wystarczający do wyjaśnienia wszystkich jednostek złożonych,

Jednostki proste wg Wierzbickiej i Bogusławskiego - porównanie:

- 1996 r. od 14. do 60. jednostek prostych, (Wierzbicka)

- wg Bogusławskiego od 100 do 1000 jednostek prostych,

- Bogusławski proponuje wykluczyć badań terminologię specjalną, liczby naturalne, części ciała, zawody, role społeczne, artefakty i tytuły, wyrażenia wolicjonalne np. pragnąć, żądać

- najmocniejsze pozycje bazy semantycznej wg Bogusławskiego: -ktoś, coś, część, mówić;

- ja, ty - wg Wierzbickiej, bo Andrzej mówi twarde i zdecydowane „raczej nie” tym jednostkom

- negacja: nie; wie o że, wie że; robi coś, żyje; chce, w, między, ten;

Zestaw jednostek prostych (Wierzbicka 2010):

1. rzeczy i osoby: ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało

2. relacje: rodzaj i część

3. determinatory: ten, ten sam, inny

4. kwantyfikatory: jeden, dwa, dużo, mało, niektórzy, wszyscy

5. ewaluatory: dobry, zły

6. deskryptory: duży, mały

7. predykaty mentalne: myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć

8. mowa: powiedzieć, mówić, słowo, prawda

9. czynności, dzianie się, ruch: robić, dziać się, ruszać się, dotykać,

10. miejsce, istnienie, posiadanie, identyfikacja: być (gdzieś), być (istnieć) mieć, być czymś/kimś

11. życie i śmierć: żyć i umrzeć

12. czas: kiedy, teraz, przed, po, długo, krótko, przez pewien czas, chwila,

13. przestrzeń: gdzie, tutaj, nad, pod, wewnątrz, blisko, daleko

14. pojęcia logiczne: bo-, z powodu, jeżeli, nie, być może, móc

15. intensyfikator: bardzo, więcej

16. podobieństwo: tak jak

Zastrzeżenia Bogusławskiego co do tego podziału:

- potrzeba dookreślenia czasowników - nie wiadomo o jakie „wiedzieć” chodzi, powiedzieć że, wiedzieć o __;

POJĘCIA ELEMENTARNE - znaczenia pewnych słów, a nie o konkretną jednostkę o takiej postaci

Wg Bogusławskiego istnieje tylko jedna jednostka prosta - „wiedzieć, że __”

Eksplikacja - definicja u Wierzbickiej

- elementy proste języka naturalnego

- bardziej proste niż to, co definiujemy

- ta sama treść eksplikacji i tego, co eksplikujemy

- musi być zbudowana z elementarnych systemów syntaktycznych

Wg Bogusławskiego nie jest to eksplikacja, ale reprezentacja semantyczna, która wskazuje na tożsamość treści - inne sposoby opisu Bogusławskiego i Wierzbickiej.

Jednostki uniwersalne wg Wierzbickiej: nieodłącznie związane z jednostkami prostymi; mają odpowiedniki we wszystkich językach naturalnych

- uniwersalna składnia znaczenia: możliwości łączenia tych jednostek uniwersalnych np. Ja chcieć robić.

HIPOTEZY:

- istnienie wrodzonego i uniwersalnego leksykonu ludzkich myśli i wrodzonej i uniwersalnej składni ludzkich myśli, które wspólnie tworzą JĘZYK MYŚLI, czyli LINGUA MENTANSA

Pojęcie „polisemii” w odniesieniu do jednostek prostych:

- W: polisemia jest częsta w języku, wg B.: nie ma jej wcale, np. `poruszyć': Nie mogłam się poruszyć. Poruszyły mnie jej słowa. (pierwsze użycie związane jest z pojęciem jednostek prostych)

ALLOLEKSJA - TERMIN WIERZBICKIEJ

- są to różne wykładniki tego samego pojęcia elementarnego

- jedna jednostka może być wyrażona w języku za pomocą różnych jednostek leksykalnych np. ja, mnie, mną

Historia semantyki jako przedmiotu badań:

1. nurt semantyki logiczno-filozoficznej:

• starożytność: Platon, Arystoteles, średniowiecze: Okłam

• racjonalizm: Leibnitz, Lock, Frege (XIXw.), Koło Wiedeńskie (XXw.), brytyjska filozofia analityczna (pojęcie języka ogólnego)

2. nurt semantyki językoznawczej:

• językoznawstwo diachroniczne (XIXw.)

• de Saussure - przełom

• lata 60. - przełom: językoznawstwo współczesne: Bogusławski i Wierzbicka

- semantyka redukcjonistyczna - możliwy jest rozkład elementów za pomocą elementów prostszych (argumenty logiczno-filozoficzne)

- zdanie odzwierciedla strukturę myśli,

Komunikat:

1. o czymś się mówi

2. co się mówi

- semantyka redukcjonistyczna przyjmuje metodologię ze strukturalizmu (opozycje, różnice) oraz czerpie z falsyfikacjonizmu (stawianie hipotez i próba ich obalenia, przyjęcie tymczasowości danego wyrażenia)

30

---