BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

Formułka - stanowiła dla wymienionego na jej początku sędziego, program działania w fazie apud iudicem, określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki, pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

rodzaj części	nazwa	opis	typy
zwyczajna	intentio	jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Bywały formułki składające się tylko z tej części, np. gdy ktoś nie domagał się zasądzenia kogoś, ale ustalenia stanu faktycznego, lub prawnego mającego na ogół znaczenie w przyszłym procesie.	intentio certa - żądanie w intentio było ściśle określone. Posługując się tą formułką powód narażał się na przegranie całego procesu, gdyby w fazie apud iudicem okazało się, że żąda on od pozwanego więcej niż się należało lub przedwcześnie, nie tam, gdzie należało lub z innej podstawy prawnej. Przegrana taka była efektem nadmiernego żądania.
						intentio incerta - żądanie nie było ściśle określone
		demonstratio	zwięzły opis stanu faktycznego, tym samym bliższe określenie podstawy prawnej (w formułkach opartych na fakcie).
		condemnatio	alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Opiewała zawsze na pewną kwotę pieniężną (condemnatio pecuniaria). Powód, któremu zależało na odzyskaniu rzeczy mógł się posłużyć tzw. skargą arbitralną i żądać umieszczenia w formułce klauzuli arbitralnej. Na mocy tej klauzuli sędzia, który w wyniku postępowania dowodowego doszedł do przekonania, że rzecz należy się powodowi wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. Jeśli pozwany odmówił, powód szacował jaką wartość ma dla niego sporna rzecz (najczęściej kwota szacunkowa znacznie przewyższała jej wartość rynkową) i sędzia zasądzał pozwanego na kwotę nie przekraczającą kwoty szacunkowej.	condemnatio certa - opiewała na określoną kwotę pieniężną
						condemnatio incerta - opiewała na nieokreśloną kwotę pieniężną
		adiudicatio	występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty w przypadku niemożności równego podziału fizycznego, a w przypadku rzeczy niepodzielnej do przyznania jej jednemu współwłaścicielowi z koniecznością spłaty innych współwłaścicieli.
	nadzwyczajna	exceptio (zarzut procesowy)	1. część formułki umieszczona w interesie pozwanego. W exceptio pozwany przeciwstawiał inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną do tej zawartej w intentio przez powoda. Jeśli twierdzenia zawarte w exceptio okazały się prawdziwe sędzia zasądzał wyrok uwalniający pozwanego. Prawdziwość twierdzeń zawartych w exceptio musiał udowodnić pozwany. 2. exceptio mogło być również rozumiane jako same okoliczności faktyczne lub prawne podnoszone w celu obrony przez pozwanego. Exceptio powinno być podniesione przez pozwanego już w fazie in iure. Skutek, każdej exceptio, którym było oddalenie roszczeń powoda, mógł powód unicestwić odpowiednim twierdzeniem zwanym replicatio.	exceptiones peremptoriae - okoliczności definitywnie paraliżujące roszczenia powoda exceptiones dilatoriae - okoliczności, które uniemożliwiały dochodzenie w danym momencie, albo w danych okolicznościach, nie wykluczając tej możliwości w przyszłości lub w innych okolicznościach
						exceptio in rem - można było podjąć roszczenie przeciwko jakiemukolwiek powodowi exceptio in personam - roszczenie było skuteczne tylko przeciwko określonej osobie
						exceptiones rei coherentes - zarzuty przysługiwały jakiemukolwiek pozwanemu exceptiones personae coherentes - zarzuty przysługiwały określonemu pozwanemu
						exceptio doli (zarzut podstępu) - posługiwał się nim pozwany, gdy powód uzyskał swoje roszczenie podstępnie lub gdy zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami. Przez to pretor często łagodził surowe skutki ius civile.
		praescripto	umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia lecz jego części. Miało to miejsce, gdy świadczenie miało być świadczone w ratach. Przy dochodzeniu zapadłych rat, powód dzięki praescripto unikał konsumpcji skargi o całość roszczenia.

RODZAJE ACTIONES

W procesie formułkowym każde prawo podmiotowe było chronione odrębnym actio.

Actio - skarga, powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.

	nazwa	opis
	actiones in rem	to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych skuteczne przeciwko komukolwiek, kto naruszył cudze prawo do rzeczy. W intentio nie wymienia się wtedy nazwiska pozwanego, ale stwierdzenie, że określona rzecz należy do powoda, albo, że ma on w stosunku do niej inne prawo rzeczowe. Litis contestatio nie następowało tu ipso iure (actiones in rem określano również mianem rei vindicatio)
		actiones in personam	to powództwa osobowe, wnoszone wobec określonej osoby. Był nią dłużnik, czyli osoba, która znajdowała się w stosunku zobowiązaniowym w odniesieniu do powoda (wnoszona była nie tylko przy zobowiązaniach powstałych z kontraktów czy deliktów, ale również na wypadek nie wykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. W intentio wymieniano obie strony z nazwiska. A konsumpcja skargi następowała ipso iure. Jeśli actio in personam oparta była na ius civile to jej intentio zawierało słowo oportere, co decydowało o tym, że stosunek rodziło obligatio, jeśli actio in personam oparte było na fakcie to dłużnik odpowiadał tylko za skargi, actione teneri. (nie obligatione teneri)
	actiones oparte na prawie pretorskim	powództwa oparte na fakcie	dzięki nim pretor udzielał ochrony procesowej w sytuacjach w których nie przewidywało go ius civile - rozwój prawa nie nadążał za wszelkimi zmianami.
		powództwa oparte na fikcji	pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element, niezbędnie potrzebny dla danej actio i nakazywał sędziemu traktować sprawę tak, jakby fingowany element istniał lub nie istniał naprawdę
		powództwo z przestawionymi podmiotami	stosowane, gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robione z actio użytek (np. przy dochodzeniu zobowiązań zaciągniętych przez syna, wobec pater familias).
		Actio utilis	actio zmodyfikowana (występowała w powództwach opartych na fikcji i z przestawionymi podmiotami)
		Actio directa	actio niezmodyfikowana
	roszczenia z tytułu przestępstwa	actiones poenales	służyły do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa
		rei persecutoriae	zmierzały do wyrównania szkody spowodowanej deliktem
		mixtae	miały na celu uzyskanie zarówno odszkodowania, jak i ukaranie sprawcy (skarga, która zmierzała do ukarania pozwanego najczęściej opiewała na wielokrotność wyrządzonej powodowi szkody
		actiones perpetuae	powództwa, które się nie przedawniały, od Teodozjusza te, które przedawniały się po 30 latach
		actiones temporales	powództwa, które można było wnosić w okresie pewnego czasu, od Teodozjusza te, które przedawniały się w krótszym czasie niż po 30 latach
		actiones stricti iuris	powództwa ścisłego prawa, w których sędzia musiał trzymać się ściśle poleceń zawartych w formułce, dotyczące zarówno stanu faktycznego, jak i dochłodzonych roszczeń (powództwa pochodzące z kontraktów jednostronnie zobowiązujących literalnych, werbalnych i mutuum oraz przestępstw itp.)
		actiones bonae fidei	Magistratura nie określała tu kwoty, na jaką miało opiewać condemnatio, lecz ustalenie jej pozostawiano w gestii sędziego. Orzeczenie sędziego miało się opierać nie tylko na normach prawnych, lecz miało też uwzględniać zasady słuszności (powództwa z kontraktów konsensualnych i realnych, z wyjątkiem pożyczki i inne).
	actiones arbitrarie (skargi arbitralne)	Na mocy tej klauzuli sędzia, który w wyniku postępowania dowodowego doszedł do przekonania, że rzecz należy się powodowi wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. Jeśli pozwany odmówił, powód szacował jaką wartość ma dla niego sporna rzecz (najczęściej kwota szacunkowa znacznie przewyższała jej wartość rynkową) i sędzia zasądzał pozwanego na kwotę nie przekraczającą kwoty szacunkowej.

SYSTEMY DZIEDZICZENIA BEZTESTAMENTOWEGO

system	klasa dziedziców	osoby wchodzące w skład klasy	Dziedziczenie	Inne
Ustawa XII tablic (pokrewieństwo agnacyjne)	sui heredes	wszystkie osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się osobami sui iuris	in capita in stirpes	w przypadku odrzucenia spadek nie przechodził na następną klasę, ale stawał się „spadkiem leżącym i mógł być objęty w posiadanie przez kogokolwiek, a po upływie roku nabyty w wyniku zasiedzenia
		proximi agnati	krewni agnacyjni	in capita	dziedziczyli w przypadku braku dziedziców z pierwszej klasy
		gentiles	współrodowcy zmarłego noszący z nim wspólne nazwisko		dziedziczyli w przypadku braku dziedziców z pierwszej i drugiej klasy
	System pretorski (system mieszany)	unde liberi	dzieci spadkodawcy, niezależnie czy znajdowały się pod władzą zmarłego w momencie śmierci czy nie	in capita in stirpes	spadek nieobjęty pretor ofiarował dalszym krewnym z tej klasy lub następnej klasie
		unde legitimi	wszyscy wymienieni w ustawie XII tablic		--- / / ---
		unde cognati	krewni kognacyjni do VI stopnia w linii bocznej	in capita	krewni bliżsi wykluczali dalszych
		unde vir et uxor	mąż po żonie lub żona po mężu		jeśli w momencie śmierci któregoś z małżonków istniało między nimi iustum matrimonium
	System justyniański (system kognacyjny)	I	descendenci (potomkowie)	in capita in stirpes
		II	ascendenci (przodkowie), rodzeni bracia i siostry i ich potomstwo	in lineas (połowę wstępni ojca, połowę wstępni matki)	dzieci zmarłego rodzeństwa otrzymywały łącznie część przypadającą zmarłemu rodzicowi
		III	rodzeństwo przyrodnie i ich potomstwo	in stirpes	podział spadku następował według głów i według szczepów (in stirpes)
		IV	dalsi krewni kognacyjni	in capita	krewni bliżsi wykluczali dalszych, a spokrewnieni w stopniu równym dziedziczyli in capita
		wdowa dziedziczyła tylko wtedy, gdy uchodziła za ubogą, otrzymywała ¼ spadku, gdy zmarły pozostawił nie więcej niż troje dzieci, w przeciwnym razie wdowa dziedziczyła z dziećmi w częściach równych, w razie braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowym przypadał legionowi, po duchownym - kościołowi, ale w większości przypadków - fiskusowi

PODZIAŁ ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązania wyróżniane ze względu na:	Nazwa:	Charakterystyka
sankcję	cywilne	Były zaskarżalne.
		naturalne	Były niezaskarżalne. Dłużnikowi, który dobrowolnie zaspokoił pretensje wierzyciela nie przysługiwało powództwo o zwrot świadczenia. Wierzyciel miał prawo zatrzymać świadczenie. Należały do nich zobowiązania zaciągnięte przez: niewolników, osoby podległe tej samej patria potestas, ojca wobec osób mu podległych i odwrotnie, pupila i niewiastę bez zgody opiekuna.
	naturę węzła obligacyjnego	jednostronne	Jedna strona była wyłącznie zobowiązana, a druga wyłącznie uprawniona.
		dwustronne zupełne	W momencie powstania zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli - dłużnika i wierzyciela, istniały tu, bowiem dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne. (np. w kontrakcie kupna - sprzedaży kupujący był dłużnikiem z tytułu ceny, a wierzycielem z tytułu towaru, a sprzedający był wierzycielem z tytułu ceny i dłużnikiem z tytułu towaru)
		dwustronne niezupełne	W momencie powstania zobowiązania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek był tak ukształtowany, że przy wystąpieniu pewnych okoliczności mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron się odwracały.
	zakres ochrony procesowej	stricti iuris	Wywodziły się z dawnego ius civile. Wiązały strony dokładnie według treści stosunku prawnego. Powstawały z kontraktów jednostronnie zobowiązujących (werbalnych, literalnych, pożyczki jako kontraktu realnego).
		bonae fidei	Rodziły obowiązek świadczenia czegoś, czego można oczekiwać od uczciwego kontrahenta. Sędzia rozstrzygając taki spór, oceniał czy zachowanie było zgodne z zasadami dobrej wiary. Powstawały z kontraktów dwustronnie zobowiązujących (konsensualnych i realnych - bez pożyczki).

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ (kontrakty)

nazwa

strony (odpo- wiedzialność)

definicja

charakterystyka

powództwo

rodzaje

realny (dochodził do skutku przez wręczenie rzeczy)

pożyczka (mutuum) stara pożyczka to nexum dokony- wana za pomocą spiżu i wagi

mutuo dans - dający pożyczkę mutuo accipiens - biorący pożyczkę

Mutuo dans oddawał na własność mutuo accipiens pewną ilość rzeczy zamiennych (określonych gatunkowo), z obowiązkiem zwrócenia takich samych rzeczy w tej samej ilości i tej samej jakości.

Przeniesienie własności dokonywało się za pomocą tradycji i tylko po wręczeniu rzeczy pożyczka mogła być zaskarżalna. Była ona kontraktem jednostronnie zobowiązującym (co oznacza, że mutuo dans nigdy nie mógł stać się dłużnikiem. Należała do zobowiązań kategorii stricti iuris a więc dłużnik był zobowiązany do świadczenia tylko do wysokości zaciągniętej pożyczki. Aby zapewnić sobie procenty mutuo dans mógł to zrobić tylko za pomocą tzw. stypulacji procentowej.

zwrotu pożyczki domagał się za pomocą condictio certae creditio (w przypadku pieniędzy) lub condictio certae rei (w przypadku rzeczy) a odsetek za pomocą actio ex stipulatu

pożyczka morska - przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru transportowanego drogą morską (na ryzyko wierzyciela). Dłużnik był zobowiązany do zwrotu przedmiotu pożyczki, jeśli statek dopłynął do portu przeznaczenia.

użyczenie (commoda-tum)

komodant - oddający rzecz w użyczenie (dolus i culpa lata) komodatariusz - biorący rzecz w użyczenie (omnis culpa i przypadek zwykły)

Oddanie pewnej rzeczy niezużywalnej (określonej indywidualnie) określonej osobie w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie. Wyjątkowo przedmiotem użyczenia mogła być rzecz zużywalna jeśli komodatariusz zobowiązał się, że jej nie zużyje, ale posłuży się nią tylko na pokaz.

Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Musiał używać rzeczy zgodnie z przeznaczeniem (w przeciwnym razie popełniał kradzież używania i odpowiadał jak złodziej) i zwrócić w określonym terminie lub po osiągnięciu celu do realizacji, którego wiąż rzecz w użyczenie. Komodatariuszowi przysługiwało prawo retencji (możliwość zatrzymania rzeczy, jeśli komodant nie ureguluje należności w stosunku do komodatariusza) jeśli musiał ponieść nakłady na użyczoną rzecz. Opierało się na zasadach dobrej wiary. Było zobowiązaniem dwustronnym niezupełnym.

actio commodati directa - komodant actio commodati contraria - komodatariusz

przechowanie (depositum)

deponent - oddający w przechowanie (omnis culpa) depozytariusz - biorący w przechowanie (dolus i culpa lata)

Oddanie przez jedną osobę drugiej osobie jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem zwrotu na każe żądanie.

Depozytariusz otrzymywał tylko detencję rzeczy, bez możliwości jej używania (w przeciwnym razie popełniał kradzież używania i odpowiadał jak złodziej). Opierało się na zasadach dobrej wiary. Był zobowiązaniem dwustronnym niezupełnym.

actio depositi - deponent actio depositi contraria - depozytariusz

depozyt nieprawidłowy - dot. rzeczy określonych gatunkowo. Depozytariusz otrzymywał wtedy własność na rzeczy i dopuszczalne było dodatkowe pactum o świadczenie odsetek.

depozyt konieczny - gdy deponent znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa. Nieuczciwy depozytariusz odpowiadał za duplum wartości zdeponowanych rzeczy.

depozyt sekwestrowy - osobie trzeciej oddawano przedmiot sporu sądowego z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces.

kontrakt powierniczy (fiducia)

fiducjariusz - przejmujący własność rzeczy

Na jej podstawie, z mocy porozumienia przejmujący własność zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu.

Zastosowanie fiducji było szerokie: mogła służyć do zabezpieczenia wierzytelności, jako namiastka użyczenia lub przechowania. Ficucjariusz wtedy przejmował rzecz na własność albo w celu jej przechowania, albo używania, zobowiązując się wobec oddawcy do zwrotu własności po zrealizowaniu określonego celu. W dawnym prawie rzymskim fiducja mogła też nakładać na powiernika obowiązek czynienia czegoś. Porozumienie stron opierało się na wzajemnym zaufaniu. Skarga miała na celu odzyskanie rzeczy oddanej lub wymuszenie określonego zachowania się dlatego fiducja przyjęła postać zobowiązania dwustronnego niezupełnego.

infamująca actio fiduciae - wierzyciel actio fiduciae contraria - powiernik, z tytułu nakładów na rzecz lub innych szkód wywołanych kontraktem

kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticus)

zastawca - oddający rzecz w zastaw (culpa levis) zastawnik - przyjmujący rzecz w zastaw (culpa levis)

Zastawca oddawał swemu wierzycielowi rzecz w dzierżenie w celu zabezpieczenia wierzytelności, z prawem domagania się zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem.

Zastawnik może używać tego przedmiotu oraz ma obowiązek utrzymać go w należytym stanie. Zastawnik otrzymywał rzecz we władanie faktyczne i korzystał z ochrony interdyktalnej. Zastawca w pewnych okolicznościach mógł być zobowiązany wobec zastawnika - dot. np. nakładów na utrzymanie rzeczy.

actio pigneratica - zastawca actio pigneratica contraria - zastawnik

werbalny (dochodził do skutku przy użyciu określonych słów) werbalny werbalny

stypulacja

stipulator - wierzyciel promissor - dłużnik

Dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel przy użyciu określonych słów zapytywał dłużnika, czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na to pytanie odpowiadał twierdząco.

Najstarszą formą stypulacji była sponsio, która dostępna była tylko dla obywateli rzymskich. Z czasem wyraz „sponsio” rezerwowano już tylko dla poręczenia słownego za cudzy dług. Przy zawieraniu stypulacji obie strony musiały być obecne, a ich oświadczenia woli nie mogły być przerwane przez żadną inną czynność. Podstawę każdej stypulacji stanowi porozumienie (konsensus). Fakt wymiany stymulacyjnych pytań i odpowiedzi stwierdzano w dokumencie. Zawarcia stypulacji domniemywano, jeśli potwierdzały to jakieś dowody pisemne. Dokument mógł stać się podstawą skargi ex stipulatu, nawet, jeśli stypulacja faktycznie nie doszła do skutku, lub gdy przyrzeczenie świadczenia doszło do skutku w oczekiwaniu świadczenia wzajemnego a to nie zostało spełnione. Stypulacja służyła do powołania do życia nowego węzła obligacyjnego, a także do ugruntowania istniejącego już zobowiązania pod postacią kary umownej lub poręczenia. Zanim prawo rzymskie uznało zaskarżalność kontraktów stypulacja była jedyny sposobem, za pomocą, którego zobowiązanie o nietypowej treści mogło uzyskać ochronę procesową. Stała się z czasem kontraktem zobowiązującym stricti iuris. Do ustanowienia wzajemnych obowiązków potrzebne były dwie stypulacje - niemożność świadczenia po jednej stronie nie zwalniała tej drugiej.

cautio stipulatoria - stypulator exceptio doli - dłużnik (środek procesowy, udzielany przez pretora, gdy uznał on, że zasądzenie na podstawie norm iuris civilis poruszałoby społeczne poczucie sprawiedliwości. Exceptio doli nie zawsze jednak chroniło interes dłużnika, gdyż to na nim spoczywał obowiązek udowodnienia, że zrobienie użytku z cautio naruszałoby dobre obyczaje. exceptio non numeratae pecuniae - dłużnik (polegała na przeprowadzeniu przez pozwanego dowodu, że kwota której domaga się powód nie została mu wręczona, powód musiał przeprowadzić dowód na przeciwieństwo aby wygrać proces. quarela non numeratae percuniae - skarga z powodu niezapłacenia pieniędzy

stypulacja kary umownej była przyrzeczeniem ze strony dłużnika wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary w przypadku niewykonania zobowiązania poręczenie to stypulacja zawarta między osobą trzecią i wierzycielem, na podstawie której poręczyciel przyjmował odpowiedzialność za cudzy dług. Najstarszą formą poręczenia była sponsio - służyła do zobowiązania werbalnego i dostępna była tylko dla obywateli rzymskich. Później pojawiła się fidepromissio - dostępna też dla peregrynów. Najbardziej rozwinięta była fideiussio - stosowana do zabezpieczenia każdego rodzaju zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych. Fideiussio przechodziło na dziedziców.

poręczenie (jak forma stypulacji) jest prawe akcesoryjnym, czyli związanym z długiem głównym. Poręczyciel mógł odpowiadać za mniej aniżeli dłużnik główny, ale nigdy za więcej. Zarzuty przysługujące dłużnikowi przysługiwały też poręczycielowi. Wierzyciel mógł pociągnąć poręczyciela do odpowiedzialności z pominięciem dłużnika głównego, chyba, że poręczyciel zobowiązał się jedynie do pokrycia strat powstałych w związku z niewykonaniem zobowiązania. Poręczycielowi przysługiwały tzw. dobrodziejstwa: 1) beneficjum excussionis - prawo domagania się zwrotu długu od dłużnika głównego w pierwszej kolejności, jeśli był on obecny i wypłacalny 2) beneficjum divisionis - każdy z kilku poręczycieli mógł domagać się podziału należności w częściach między wszystkich wypłacalnych poręczycieli 3) prawo regresu - poręczyciel mógł domagać się od wierzyciela, którego zaspokoił przekazania środków procesowych do realizacji wierzytelności przeciwko dłużnikowi głównemu

literalne ( za pomocą pisma)

expensilatio

Zobowiązanie powstałe poprzez fikcyjny wpis (expensilatio) w domowej księdze rachunkowej wierzyciela.

Służył on w zasadzie do przekształcenia, w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek kontraktu abstrakcyjnego w kontrakt literalny.

chirographum - w praktyce peregrynów skrypt wystawiony przez dłużnika w jednym egzemplarzu. Był dokumentem dwustronnej czynności dokonanej rzeczywiście.

syngraphae - w praktyce peregrynów skrypt wystawiony przez dłużnika w dwóch egzemplarzach. Zawierały pisemne deklaracje, również czynności fikcyjnych.

konsensualne

kupno - sprzedaż (emptio - venditio)

venditor - sprzedający (omnis culpa) emptor - kupujący (omnis culpa)

Na jego podstawie jedna strona zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę, która zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty tytułem ceny.

!!! Umową kupna - sprzedaży nie przenoszono prawa własności rzeczy !!! Z momentem porozumienia stron rodziła ona tylko zobowiązanie do przeniesienia trwałego i spokojnego posiadania towaru oraz do przeniesienia własności pewnej sumy pieniędzy. Jedno i drugie przeniesienie realizowało cel społeczno - gospodarczy, a więc rozwiązywało węzeł obligacyjny. Istotnymi elementami było porozumienie stron co do ceny i towaru. Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób. Kupujący mógł wręczyć sprzedającemu zadatek, który był dowodem na zawarcie kontraktu, a z czasem również karą za zawód. Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego (materialna i niematerialna), rzecz przyszła lub rzecz cudza. Cena musiała być oznaczona i wyrażona w pieniądzu. Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy, bez winy sprzedawcy ponosił kupujący. Rzeczy mogły być dotknięte wadami: prawną - odpowiadał za nią sprzedający. Przy sprzedaży rzeczy cudzej właściciel mógł zażądać wydania rzeczy od kupującego. fizyczną - odpowiadał za nią sprzedający jeśli dot. ona rzeczy określonej indywidualnie i była wadą ukrytą jawną - sprzedający nie ponosił odpowiedzialności. Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe oświadczenie co do jego obszaru odpowiadał za podwójną wartość brakującego gruntu.

actio venditi - sprzedający actio empti - kupujący

Empatio - venditio należała do kontraktów z kategorii bonae fidei, a więc strony mogły je modyfikować za pomocą nieformalnych umów: 1) kupno na próbę - kupujący mógł odstąpić od kupna, jeśli rzecz mu się nie spodobała 2) zastrzeżenie wyższej oferty - sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kto inny zaoferował wyższą cenę 3) prawo pierwokupu - przysługujące sprzedającemu gdyby kupujący chciał się wyzbyć rzeczy 4) kontrakt uznany za niezawarty jeśli zapłata lub jej część nie nastąpi do określonego terminu

zlecenie (mandatum)

mandant - zleceniodawca (omnis culpa) mandatariusz - zleceniobiorca (omnis culpa)

Zleceniobiorca zobowiązywał się do bezpłatnego wykonania określonej czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej.

Istotnymi elementami zlecenia były: 1) porozumienie stron 2) działalność mandatariusza 3) interes mandatariusza lub osoby trzeciej Przedmiotem zlecenia mogła być czynność faktyczna lub prawna. Zlecenie wymagało pewnych kwalifikacji i opierało się na pracy umysłowej. Zlecenie należało do kontraktów dwustronnie zobowiązujących niezupełnych. Dłużnikiem głównym był mandatariusz. Po wykonaniu zlecenia zobowiązany był on do rozliczenia się ze swej działalności - przelać na mandanta wszystko co uzyskał w związku z wykonywaniem zlecenia (ale nie mógł zubożeć). Mandant musiał pokryć ewentualne szkody majątkowe mandatariusza. Zlecenie gasło gdy: 1) zastało wykonane 2) jedna ze stron zmarła 3) mandant cofnął zlecenie 4) mandatariusz zrzekł się zlecenia

actio mandati directa - mandant actio mandati contraria - mandatariusz

mandatum qualificatum - mogło być rodzajem poręczenia.

najem (locatio - conductio)

conductor - wierzyciel (omnis culpa) lokator - dłużnik (omnis culpa)

Na jego podstawie jedna strona była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie albo świadczyć jakieś usługi albo wykonać jakieś dzieło za co druga osoba była zobowiązana do pieniężnego wynagrodzenia.

Istotne elementy najmu to: 1) oddanie rzeczy w używanie, praca ludzka lub rzecz, która ma być poddana obróbce 2) zapłata 3) porozumienie co do punktu 1 i 2 Najem we wszystkich trzech postaciach należał do kontraktów dwustronnie zobowiązujących zupełnych.

actio locati actio conducti

Najem rzeczy - jedna strona była zobowiązana drugiej stronie wydać określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne. Przedmiotem najmu mogły być rzeczy niezużywalne materialne i niektóre rzeczy niematerialne. Locator winien był przekazać wynajmującemu rzecz w dzierżenie i utrzymać ja w stanie zdatnym do używania, a także zwrócić najemcy koszty nakładów koniecznych i pożytecznych. Odpowiadał za wady fizyczne i prawne. Najemca zobowiązany był płacić czynsz określony w kontrakcie, używać rzeczy zgodnie z przeznaczeniem, naprawić spowodowane szkody i oddać po ukończonym używaniu. Dzierżawca miał prawo oddać rzecz w poddzierżąwę. Najem rozwiązywał się z upływem czasu na jaki został zawarty, wraz ze zniszczeniem rzeczy lub jeśli jedna ze stron wypowiedziała najem. Najem usług - jedna strona była zobowiązana świadczyć pewne usługi na rzecz drugiej strony w zamian za wynagrodzenie pieniężne. Przedmiotem najmu były rzeczy nie wymagające specjalnych kwalifikacji. Pracownik zobowiązany był wykonać pracę osobiście w określonym czasie, a pracodawca do uiszczenia wynagrodzenia również za czas, w którym pracownik był zdolny do pracy, ale nie mógł jej wykonywać z przyczyn od niego niezależnych. Najem dzieła - jedna strona była zobowiązana wykonać jakieś dzieło dla drugiej strony z materiału dostarczonego przez locator'a za wynagrodzeniem pieniężnym. Przedsiębiorca nie musiał osobiście wykonywać dzieła, ale był za nie odpowiedzialny do momentu wydania. Przedsiębiorcy przysługiwało wynagrodzenie niezależne od ilości czasu.

konsensualne

spółka (societas)

socii - wspólnicy

Dwie lub więcej osób zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Istotnymi elementami spółki były: 1) porozumienie 2) wspólne świadczenia wnoszone do spółki 3) wspólny cel gospodarczy Wzajemne świadczenia mogły polegać na wkładzie majątkowym lub na własnej pracy. Wkłady te nie musiały być równe - majątek spółki był własnością wspólników proporcjonalnie do wkładów. Wspólnicy uczestniczyli w równych częściach w stratach i zyskach, chyba, że ustalili inaczej. Każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki lub można było je powierzyć osobie trzeciej. Spółka nie miała osobowości prawnej, a jej rozwiązanie następowało poprzez: 1) porozumienie odwrotne 2) śmierć jednego ze wspólników 3) wystąpienie ze spółki

actio pro socio

spółka terminowa - rozwiązywała się po upływie czasu na jaki została zawarta spółka do realizacji określonego celu - rozwiązywała się po zrealizowaniu celu na jaki została zawarta

nienazwane

Kontrakt nienazwany dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron swoje świadczenie spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej.

Istotnymi elementami kontraktu nienazwanego były: 1) porozumienie 2) wykonanie świadczenia przez jedną ze stron Początkowo były niezaskarżalne, z czasem można było wystąpić ze skargą o zwrot świadczenia, później z powództwem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się, a w końcu z actio in fatum o wyrównanie szkody oraz z actio praescriptis verbis w celu wymuszenia spełnienia świadczenia przyrzeczonego.

W kompilacji justyniańskiej wyróżniono cztery typowe schematy kontraktów nienazwanych: 1) do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy 2) do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za świadczenie czegoś 3) facio ut des - czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności 4) facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

kontrakt estymatoryjny

Polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić rzecz, albo cenę szacunkową. Oddawca mógł się domagać od odbiorcy wypełnienia przyrzeczonego świadczenia.

Zamiana transcriptio

Przeniesienie przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy, w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy.

precarium

Jedna osoba oddawała osobie drugiej, na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

interdictum de precario - właściciel domagał się zwrotu precarium

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ (pacta)

Pacta podobnie jak kontrakty dochodziły do skutku w wyniku samego porozumienia między stronami. Każde pactum zmierzało do zmniejszenia lub zwiększenia odpowiedzialności dłużnika.

	nazwa		definicja	charakterystyka
pacta vestita	pacta adiecta		umowy dodatkowe dołączone do kontraktu kupna - sprzedaży
		pacta pretorskie	ogólnie		Pretor chronił niektóre umowy, które w świetle ius civile nie rodziły obligatio. Czynił to wtedy, gdy doszedł do wniosku, że wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno - gospodarczy. Celowi temu służyły oparte na jego imperium actiones in fatum.
				constitutum debiti	nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego.	Przyrzec to mógł sam dłużnik, jak i osoba trzecia. Dłużnik najczęściej zawierał tego rodzaju pactum, gdy chodziło mu o odroczenie terminu świadczenia, wierzyciel zaś, gdy chciał uzyskać dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności. Nie miało ono charakteru akcesoryjnego, dlatego wierzyciel mógł zrobić z niego użytek nawet jeśli uległo przedawnieniu powództwo ze zobowiązania głównego.
				receptum argentarii	przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich, że pokryje cudzy dług istniejący, albo mający powstać w przyszłości.	W prawie justyniańskim następiłam fuzja z constitutum.
				receptum nautarum, cauponum, stabulatorium	przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone legityma nich przez podróżnych.	Miało na uwadze ochronę przede wszystkim ubogich podróżnych.
		pacta legitima	pactum dotale	nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.
			kompromis	umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.
			darowizna	nieformalna umowa, na której podstawie jedna osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej osoby (obdarowanego) kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej.	Darowizna była umową, bo obdarowany musiał wyrazić na to zgodę. W prawie klasycznym umowa darowizny była zaskarżalna, jeśli darczyńca uczynił swoje przyrzeczenie w formie stypulacji. Umowa darowizny była czynnością zobowiązującą, wykonanie tej umowy - czynnością rozporządzającą, która polegała na przeniesieniu prawa własności. Darowizna nie ma podłoża ekonomicznego. Lex Cincia zabraniała darowizn ponad pewną wysokość (na rzecz osób obcych). Zakazem były objęte darowizny między małżonkami. W dominacie wprowadzono tzw. insynuację, czyli konieczność ujawniania darowizny w specjalnym rejestrze. Zaniedbanie tego obowiązku powodowało nieważność darowizny. Justyniam podtrzymał insynuację jeśli przekraczała ona 500 solidów i wprowadził możliwość odwołania darowizny w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego.

actione teneri - odpowiedzialność dłużnika unormowana przez prawo pretorskie

obligatione teneri - odpowiedzialność dłużnika oparta na ius civile

in capita - w częściach równych

in stirpes - według szczepów

---