EWANGELIA MARKA
1) Problem synoptyczny
Owe podobieństwa to tzw. tradycja potrójna. Ewangelia Mateusza i Łukasza wykazują dodatkowo podobieństwo również w kolejności poszczególnych perykop oraz słownictwie. Jest to tzw. tradycja podwójna. Mt,Mk i Łk w trzech kolumnach wykazują największe podobieństwo, dlatego ewangelie, o których mowa nazwano synoptycznym albo po prostu synoptykami.Proponowane rozwiązania - Teoria dwóch źródeł: Joann Jakob Griesbach, profesor Uniwersytetu w Jenie, jako pierwszy opublikował synapsę trzech ewangelii. Wyraził przekonanie, że najmłodszą spośród ewangelii synoptycznych jest ewangelia Marka, która została napisana w oparciu o dwie pozostałe (Mt,Łk). Jest to tzw. hipoteza Griesbacha, znajdująca do dziś swych zwolenników. Hipoteza M.D. Gouldera. Przyjmuje on pierwszeństwo Marka. Z Marka korzystał Mateusz, który poszerzył materiał Markowy. Tak więc według tej hipotezy podwójna tradycja, tj. materiał wspólny Łk i Mt (220 wersetów) jest wynikiem korzystania Łukasza z ewangelii Mateusza.
Twórcą kolejnej hipotezy jest C.H. Wessie. Sformułował on tezę, że Mateusz i Łukasz w pisaniu swoich dzieł posłużyli się jako źródłem, obok kanonicznego Marka, także innym źródłem zawierającym logia, czyli słowa Jezusa. Według tej teorii najstarszą ewangelią jest ewangelia Marka będąca zarazem jednym z dwóch źródeł dla Mt i Łk. Dokument ten oznacza się źródłem Q.
Argumenty przemawiające za hipotezą dwóch źródeł (teoria dwóch źródeł opiera się na dwóch podstawowych tezach):
1) Pierwszeństwo ewangelii Marka:
Po pierwsze, jeśli Marek - jak twierdzi Griesbach - napisał ewangelie jako ostatni, korzystając z Mt i Łk, powstaje pytanie, dlaczego konsekwentnie pomijał materiał wspólny (tzw. podwójna tradycja) dla Mt i Łk? Idzie tu mianowicie mianowicie teksty, które według teorii dwóch źródeł zawierały się w źródle źródle. Marek nierzadko poszerza, a nie skaraca tekst Mateusza albo Łukasza.
Po wtóre, jeśli Marek posługiwał się istniejącymi już ewangeliami Mt i Łk, dlaczego pomija sformułowania poprawne dla języka greckiego, znajdujące się przecież u tych ewangelistów, a przyjmuje mniej doskonałe i mniej poprawne? Nie jest to, co prawda, niemożliwe, jednakże kierunek odwrotny ewoluowania byłby bardziej zrozumiały. Dlaczego zupełnie pomijał materiał, który występuje wyłącznie u Mateusza lub wyłącznie u Łukasza, czyli tzw. materiał własny Mateusza i Łukasza? Czy nie dlatego, że ich po prostu nie znał?
Po trzecie, reprezentowana przez Augustyna oraz Griesbacha teoria ewangelii Marka jako streszczenia poprzednich synoptyków, nie potrafi przekonująco objaśnić, w jakim celu Marek dokonywał takiego skrótu. Natomiast można bardzo dobrze zrozumieć, że Mateusz oraz Łukasz niezależnie od siebie uznali ewangelię Marka za niekompletną i postanowili uzupełnić ją o dodatkowy posiadany przez siebie materiał. Był to tzw. materiał własny, ale również materiał zawarty w źródle logiów (Q). Obydwaj zamierzali sporządzić „rozszerzone i poprawione” wydanie ewangelii Marka. Dla obydwóch ewangelia Marka stanowiła zarys i podstawę.
2) Istnienie źródła Q
Drugą obok pierwszeństwa Marka - jak wspomniano - fundamentalną tezą teorii dwóch źródeł jest istnienie wspólnego dla Mt i Łk źródła. Za istnieniem owego źródła przemawia najpierw podobieństwo w słownictwie pomiędzy Mt i Łk. Podobieństwo to dotyczy niekiedy kolejnych słów, co wyklucza zależność od ustnej tradycji. Po drugie, trudno uznać za przypadek fakt, iż materiał podwójnej tradycji włączony przez Mt i Łk w różne konteksty (po scenie kuszenia) zachowuje generalnie kolejność wspólną obydwom ewangelistom. Po trzecie, przy uważnym porównywaniu synoptyków można zauważyć w jednej i tej samej ewangelii powtórzenie jednej i tej samej jednostki tekstualnej.
Za istnieniem źródła Q przemawia również i to, że nie da się wykazać bezpośredniej zależności Łk i Mt, tzn. nie można wykazać jakoby Łl korzystał z Mt (na tym twierdzeniu opiera się hipoteza Gouldera). Analiza materiału tzw. podwójnej tradycji wykazuje, że niekiedy Mateusz, kiedy indziej znów Łukasz, posiada bardziej oryginalną formę tradycji.
Trudności źródła Q
Podstawową trudnością w przyjęciu synoptycznego źródła Q jest to, że brak jest świadectw jego istnienia. Brak jest jakiegokolwiek manuskryptu, brak również wyraźnego wpływu na inne pisma nowotestamentalne. Niewątpliwie znacznie większą trudność dla istnienia Q przedstawiają tzw. minor agreements, tzn. drobne zgodności pomiędzy Łk i Mt przeciwko Markowi w materiale zaczerpniętym z Marka. Trzeba pamiętać, że nie zachowal się oryginalny tekst ewangelii Mk.
Nowsze modyfikacje teorii dwóch źródeł starają się głównie wyjaśnić istnienie minor agreements. Czynią to poprzez modyfikację jednego (MK) lub drugiego ?(Q) źródła. Jedni przyjmują istnienie tzw. Ur-Marka, a drudzy Deutero-Marka.
Podsumowując, nie ma takiej teorii synoptycznej, która wyjaśniałaby bez reszty synoptyczne zjawisko, w tym także teoria dwóch źródeł. Jednakże w opinii znacznej większości uczonych nie istnieje dla hipotezy dwóch źródeł alternatywa, która w przybliżeniu choćby tak dobrze wyjaśniałaby zjawisko synoptyczne.
2. Autor, adresaci, czas powstania Mk.
Współcześni badacze przypisują ją Markowi, opierając się na tradycji sięgającej II wieku.
W tekstach biblijnych N.T wzmiankowane jest imię Marka.( Dz 15, 39. Kol4,10).- Jan zwany Markiem- drugim imieniem.( Dz 12,12). Nadawanie dwóch imion jednej osobie było powszechne. Marek był pochodzenia żydowskiego, matka posiadała dom, w którym zbierali się chrześcijanie. Wg. Świadectwa Św. Pawła był on kuzynem Barnaby. Brał udział w pierwszej podróży misyjnej Pawła. W latach 60 był współpracownikiem Piotra, o czym świadczy tradycja. ( 1P 5, 13). Rozwinął swą działalność w służbie Piotra i Pawła, żyjąc w ich cieniu. Dalsze losy niepewne, legendarne. Wg. Euzebiusza i Hieronima był założycielem i biskupem kościoła Aleksandryjskiego. Męczennik, uskrzydlony lew- jego symbol stał się herbem Wenecji.
Adresaci: Wg. Św. Hieronima Mk napisał swoją ewangelię na prośbę braci w Rzymie. Analiza treści podkreśla świadectwo tradycji, że adresaci ewangelii są pochodzenia pogańskiego i są związani z Rzymem. Przeznaczenie ewangelii dla chrześcijan nawróconych z pogaństwa potwierdzają 2 cechy tego dzieła: 1) systematyczne akcentowanie tematu pogan do zbawienia 2) wyjaśnianie elementów semickich w Ew, by uczynić ją zrozumiałą dla pogan. Temat powołania pogan ujawnia się w 2 sekcjach: 1) rozmnożenie chleba( Mk 6,34- 8,9)- ewangelista wykazuje, że poganie zostali powołani na ucztę Eucharystyczną, którą zapowiadało rozmnożenie 2) wypędzenie przekupniów ze świątyni( Mk 11, 15- 25).
4. Czas zredagowania najstarszej ewangelii.
Czas powstania: Św. Ireneusz informuje, że po śmierci Piotra(zm.64) Mk przekazał to, co on głosił. Potwierdzenie tej daty można znaleźć w treści ewangelii, w szczególnym akcentowaniu cierpień i prześladowań uczniów Jezusa. Najprawdopodobniej czas powstania przypada na lata: 64- 70. Za tym, że jest to najstarsza ewangelia przemawia: poprawność języka, pierwszeństwo perykop u synoptyków. Mk jako pierwszy stworzył gatunek literacki ewangelii; tylko on nadał swemu dziełu tytuł „ Początek ewangelii o J.Ch. Synu Bożym”. Połączył przekazywane przez tradycje słowa i cuda Jezusa z wydarzeniami historycznymi, tworząc z nich spójną historię, której ramy tworzą chrzest i ukrzyżowanie.
5. Podział literacki Ew. zasadnicze części:
1,1-13 wprowadzenie
Część I:
1,14-8,26 działalność Jezusa w Galilei
a) 1,14-3,6 - władza Jezusa w czynach i nauczaniu
b) 3,7-6,6a - niewiara wobec cudów
c) 6,6b-8,26 - dalsze cuda
Część II
8,27-16,8 - Jezus w Jerozolimie
a) 8,27-10,52 - droga Jezusa do Jerozolimy
b) 11,1-12,44 - kontrowersje w Jerozolimie
c) 13- 37 wiersza do końca - mowa eschatologiczna - apokalipsa
d) 14,1-16,8 - męka i zmartwychwstanie
16,9-20 - dłuższe zakończenie
6. Miejsce powstania ewangelii Mk.
Marek napisał ewangelię w Rzymie. (zob. pkt.2,3,4)
7/8. Literacka specyfika Mk (słownictwo, figury itd.); nowum gatunku literackiego Ewangelii.
Do elementów literackich zaliczamy: 1) summaria - krótkie streszczenia mówiące o działalności Jezusa; 2) perykopy uczniów - następują bezpośrednio po summariach i mowa jest w nich o uczniach, apostołach Jezusa; 3) postawa ludzi wobec Jezusa - fragmenty mówiące o krewnych Jezusa, wyznanie godności mesjańskiej u Piotra.
Elementy teologiczno - literackie: punktem centralnym jest wyznanie Piotra w Cezarei Filipowej (8,27-30). Charakterystycznymi terminami tej części są słowa: rozumieć, być niepojętym, pojmować, słuchać, poznać itp. Drugim elementem teologiczno - literackim jest charakterystyczny termin „ewangelia”. U Mk występuje on 8 razy i zawsze w bardzo ważnych treściowo kontekstach.
Słownictwo jest mało zróżnicowane, liczne archaizmy, wyrażenia aramejskie (talita cum, effata, abba i rabbi), lapinizmy (słowa z wojska sądu i handlu). Figury retoryczne - tekst podzielony jest na niewielkie mniej więcej jednakowej wielkości koda. Dzięki temu tekst nabiera rytmiki podobnej do obracającego się koła. Kongeries - polega na zgromadzeniu trzonu wypowiedzi, powtarzanie synonimicznych słów. Aliteracja - polega ona na powtarzaniu litery w zdaniu (wielu rzucało wiele). Sposoby narracji: zakończenia chórowe są zwroty „nie widzieliśmy jeszcze czegoś podobnego”; obramowania na początku i na końcu powraca ta sama myśl; triady powtórzeniowe (Piotr wypiera się trzy razy Jezusa).
Znaczenie symboli: a) symballo - łączyć - np. białe odzienie Jana Chrzciciela przypomina Eliasza, nakarmienie chlebem ludzi oznacza Eucharystię; b) diaballo - rozrywać - (np. z jednej strony godnośc Syna Człowieczego, a z drugiej zaparcie się piotra, że Go nie zna). Mk. tworzy własny gatunek, który sam nazywa ewangelią. Ewangelista dokonał epokowego dzieła, tworząc literackie ramy dla porządkowania istniejących tradycji o Jezusie.
9. Działalność Jezusa wg Mk:
Poprzedzona jest wystąpieniem Jana Chrzciciela, który przygotowuje drogę. W chwili chrztu Jezusa słychać głos z nieba, który nazywa Go Synem Bożym.
Część I
Jezus w tej części głosi, czyni, przyciąga uwagę, podziw, ale spotyka się ze sprzeciw diabła, ze strony ludzi. Władza Jezusa uwidacznia się w cudach i nauczaniu. Po zapowiedzi działalności Jezusa następuje „akcja”, która jest powołaniem uczniów, aby uczynić ich rybakami ludzi. Jezus głosi Królestwo Boże w synagodze, wypędzając złe duchy, uzdrawiając chorych i słabych. W Kafarnaum mają miejsce kontrowersje. 5 zarzutów stawianych Jezusowi: odpuszczanie grzechów, przebywanie z grzesznikami, nieprzestrzeganie postu przez uczniów, nieprzestrzeganie szabatu. Niezrozumienie i niewiara - ewangelista rozpoczyna od sumarium, które opowiada o działalności Jezusa i dużym zainteresowaniu. Pojawiają się stwierdzenia, że Jezus odszedł od zmysłów oraz ma Belzebuba. Szatan ma władzę nad światem, a Jezus przychodzi jako mocniejszy. Jezus naucz w przypowieściach, w których porównuje glebę do królestwa, że nie wszyscy przyjmą tę radosną nowinę. Jest to ziarno głoszenia, które rozrasta się, opowiadania o cudach, zwycięstwo nad burzą, w którym to wydarzeniu jest pokazana jego wielkośc nawet nad naturą, walka Jezusa ze złym duchem.Jezus wybiera sam swoich uczniów; cuda i uzdrowienia.
Część II
Rozpoczyna się wyznaniem Piotra i zapowiedzią męki. Wyznanie Piotra stawia Jezusa ponad wszelkie postacie Izraela. Przemienienie Jezusa daje kolejny przykład małej wiary uczniów. Uzdrowienia; pouczenia o Królestwie Niebieskim; mowa eschatologiczna; męka, śmierć i zmartwychwstanie.
10. Tytuły chrystologiczne w Mk.
Obraz Chrystusa w ewangelii Mk ma w sobie coś swoiście płynnego, tzn. wyraźne kontury zachodzą raz na stronę ludzką, to znów boską, ale zarysy te nie są ze sobą zestrojone i zamknięte w dojrzałą koncepcje.( A. Lapple) 1) Syn Boży - tak nazywają go Duchy nieczyste i opętani, najwyższy kapłan i setnik pod krzyżem, głos Ojca przy chrzcie.2) Mesjasz- z gr. Christos. Ma swoje korzenie w S.T. Ten tytuł miał zabarwienie polityczne. Ten tytuł nie pojawia się w ustach Jezusa. 3) Syn Człowieczy- najczęściej spotykane określenie u Mk. Ten tyuł w dwóch kontekstach: w eschatologicznym i w kontekście pieśni o słudze JHWH. W tym tytule wyraża się cały dramat misji Chrystusa.
11. Tajemnica mesjańska i jej interpretacja.
Gdy Jezus był nazywany Mesjaszem to albo zachowywał milczenie, lub sprzeciwiał się temu terminowi. Szczególnie widać to przy wyznaniu Piotra.(Mk 8, 29- 31). Ten nakaz milczenia nazywa się w egzegezie sekretem mesjańskim. Jest on najbardziej charakterystycznym tematem teologicznym Marka, występującym w całej ewangelii. Wyraża się on w potrójny sposób: 1) Nakaz milczenia dawany złym duchom, które wiedziały, kim on jest 2) cudownie uzdrowionym 3) Apostołom i uczniom. Są hipotezy, że to twór ewangelisty, lub: Sjoberg: „ Jest to tradycja odbijająca wiernie punkt widzenia samego Jezusa, który miał świadomość mesjańską. Cullman, Taylor: „ Nakazy milczenia o jego godności pochodzą od niego samego.” Sekret ten należy do najstarszej tradycji o Jezusie. Zdaniem Segalli, sekret nazywany przez Jezusa ukazuje Jego troskę oto, by świadkowie Jego działalności nie zrozumieli źle Jego osoby i drogi.
12. Charakterystyczne cechy Kościoła wg Mk
Pierwszą i podstawową cechą Kościoła była wiara w Tego, który umarł i zmartwychwstał, Jezusa Chrystusa Syna Bożego. Dał On początek nowemu ludowi przez swoją śmierć i zmartwychwstanie. Prawdziwa wiara jest całkowitym zaufaniem Jezusowi. Wyznawanie wiary może wymagać wielkiej odwagi, aż do śmierci męczeńskiej włącznie. Drugą cechą wspólnoty kościelnej jest misyjne nastawienie (ewangelia musi być najpierw głoszona wszystkim narodom). Trzecią cechą jest hierarchia służby (bo i Syn nie przyszedł, aby mu służono, lecz żeby służyć i dać swoje życie na okup za wielu). Logika hierarchii Bożej jest inna niż ludzka - kto chce być pierwszym, niech będzie ostatnim ze wszystkich i sługą wszystkich. Stawanie się wielkim polega na postawie sługi dla wszystkich, bez wyjątku, także tym niedostrzeganym, czy pogardzanym. Trzy kierunki aktywności kościoła: kier. Indywidualno-personalny (pogłębienie własnej wiary); kier. Służebny (czynna miłość względem gminy i jej członków - działalność społ.); kier. Uniwersalno-misyjny (głoszenie wobec wszystkich narodów). Osnowę struktury kościelnej stanowi idea pójścia za Jezusem, co stanowi fundamentalny motyw lokalnego, jak i powszechnego Kościoła. Inną cechą char. jest osoba Piotra, pojawia się on jako pierwszy na początku działalności Jezusa i jako ostatni z ludzi zostaje imiennie wymieniony w Ewangelii wg Mk.
13. Model Kościoła wg Mk
Można powiedzieć, że Mk zawdzięczamy pierwszy model Kościoła. Był to Kościół o nastawieniu uniwersalnym, w znaczeniu zewnętrznym jak i wewnętrznym. Każdy mógł i powinien stać się wzorem, nieważne było pochodzenie żydowskie, albo pogańskie, także nikt nie mógł być pominięty lub niedostrzeżony. Kościół ten ma wiarę, służbę i głosi aż po krańce. W tym modelu jest Jezus. Inicjatywa eklezjalna, Jezus w całej inicjatywie, wybrał i powołał Kościół. Jezus jako nauczyciel. Ważna rola ustanowienie dwunastu, Piotr w centrum. Eklezjotwórczy model, wielu idzie za Jezusem, naśladowanie mistrza. Kościół jego stanowią uczniowie. Nauczyciel idzie na przodzie. Wybrani uczniowie mają obowiązek kontynuować to, co Jezus rozpoczął przez swoją wiarę, służbę i kerygmatyczne głoszenie. Ewangelista zaznaczył, że Jego uczniowie wypełniają misję zleconą przez Jezusa. Nie ciekawość tłumu, ale autentyczna postawa wiary decyduje o przynależności do Kościoła, która ma uwidocznić się w służbie. Jeżeli takiej postawy brak, Kościół traci swoją tożsamość. Liczy się tylko prostolinijne kroczenie za nauczycielem.
14. Męka i śmierć wg Mk
Ewangelie są to opisy męki z rozbudowanym wstępem. Takie sformułowanie pasuje do Ewangelii Mk. Ewangelista ten przedstawia cały szereg wydarzeń i osób, że już od samego początku wiadomo, że droga Jezusa prowadzi do gwałtownej śmierci. Dzień i zapowiedź śmierci Jezusa widoczne są w geograficznym schemacie wydarzeń. Droga Jezusa rozpoczyna się obchodzeniem całej Galilei. To obchodzenie przechodzi w drogę do Jerozolimy, która wspominana jest podczas pobytu w Galilei. Na drogę Jezusa ku śmierci wskazuje wyraźnie zapowiedź męki. Także rola Judasza zapowiada los Jezusa.
15. Znaczenie zbawczej śmierci wg Mk
Jednym z najczęstszych powodów odrzucenia nauki Jezusa był fakt jego haniebnej śmierci. Św. Mk stara się odpowiedzieć na tę trudność i przedstawia haniebny fakt śmierci w połączeniu z chrześcijańską wiara i ukazuje charakter zbawczy. Łączy haniebne wydarzenie śmierci z wiarą w ich zbawczy charakter. Czytelnik sam uczestniczy w rozwoju wydarzeń, sam poznaje tajemnice Jezusa, wraz z tajemnicą Jezusa poznaje tajemnice krzyża. Zdaniem ewangelisty Mk to krzyż ukazuje najgłębszy sens, kim był Jezus. W świetle Ewangelii widać dokładnie to, co dokonało się przez krzyż. Narracja prowadzi czytelnika w dwie płaszczyzny: a) opis wszystkich wydarzeń - jest to płaszczyzna zbawczego planu, perspektywa niebieska. Z tego powodu Jezus i uczniowie stają się bezradni wobec męki i śmierci; b) Mk pokazuje konsekwentnie, że wydarzenie męki i śmierci nie są przypadkowym, absurdalnym kresem, ale wydarzeniem przyjętym z pełną świadomością i posłuszeństwem. Dwu poziomowa narracja ujawnia dwie przeciwstawne linie i kresem dla obydwu jest krzyż. Wg Mk krzyż jest punktem docelowym całej działalności Jezusa, jest momentem objawienia całej tajemnicy krzyża. Ukazuje krzyż w całym planie Bożym, a także całej misji ziemskiego Jezusa.
16/ 17. Teocentryczny wymiar śmierci Jezusa:
Model cierpiącego sprawiedliwego:
Tak w tradycji jak i u Mk jest podkreślenie, że śmierć Jezusa nie była nieprzewidzianym przypadkiem, ale w pełni suwerennym postanowieniem Boga. Kiedy Jezus poddaje się tej woli podejmuje się realizacji sprawy Bożej. Śmierć Jezusa posiada, zatem teocentryczny wymiar. Tu można się odwołać do Starotestamentalnych obrazów, które pokazują, że los Jezusa harmonizuje się z działaniem zbawczym Boga.
Motyw sprawiedliwego jest to piąty opis męki. Ewangelista ukazuje ż e Jezus przyjął wyrok w zastępstwie grzeszników i „wychylił kielich Bożego gniewu”.
18. Chrystologiczny wymiar śmierci Jezusa:
19. Moralne zobowiązania uczniów:
W tej Ew. Jezus jest zawsze otoczony swoimi uczniami. Motyw ucznia należy do centralnych tematów teologicznych Mk. Rzeczownik uczeń występuje 43 razy. Uczeń oznacz najpierw tych, którzy zostali powołani przez Jezusa, ale również są to chrześcijanie, którzy pretendowali do kontynuowania zadań uczniów. Życie uczniów było skoncentrowane na osobie Jezusa. Relacja Jezus - uczeń określana jest za pomocą trzech terminów: a) towarzyszyc/iść z kimś lub za kimś (akolouthein); b) iść za mną (opiso mou elthein); c) poprzedzający, idący na przedzie (proagon). Termin uczeń występuje zwykle w kontekście kerygmatyczno - parenetycznym. Chwała dla ucznia jest dopiero na końcu drogi. W Mk. koncepcji spotykają się dwa przeciwstawne bieguny: a) niezrozumienie Jezusa przez uczniów, opuszczenie Go i zdrada w godzinie męki; b) akceptacja uczniów przez Jezusa. Uczniowie ze swymi słabościami są nadzy wobec Pana, który widzi ich tępote. Takimi przedstawia ich Mk wobec czytelników. W tym realistycznym obrazie uczniów odbija sią aktualny stan gminy, do której Mk skierował swe dzieło. W gminie tej sprzeciw i prześladowanie były czymś codziennym. Picie kielicha z Jezusem i utrata życia dla Ewangelii ciągle zagrażały jego uczniom. Obraz ucznia Jezusa przedstawia obraz ucznia wychodząc z konkretnej sytuacji Kościoła pokazuje takiego ucznia, jakim on jest, z jego słabościami i niezrozumieniem Jezusa. Takiego właśnie ucznia Jezus wzywa na drogę krzyża. Posłannictwo ich zakorzenione jest w misji samego Jezusa. Podobnie jak On przepowiadają, nauczają, wypędzają złe duchy, namaszczają chorych. Z grupy 12 Mk wyróżnia takie postacie: Piotr, Jakub i Jan, Andrzej. Są oni głównymi postaciami kolegium Apostolskiego. Przez długą i cierpliwą formację w małej grupie Jezus przygotował ich, by po Jego odejściu do Ojca głosili ewangelię w całym świecie.
EWANGELIA WG ŚW. MATEUSZA
STRUKTURA I TREŚĆ (20)
Struktura Mt jest dyskusyjna. Wciąż trwają nad nią badania. Najwięcej zwolenników ma podział wg B. W. Bacona, do którego rozpowszechnienia szczególnie przyczynił się egzegeta dominikański P. Benoit. Zgodnie z ich założeniami, Ewangelia dzieli się na 5 zasadniczych części (dodatkowo: prolog i epilog). W tekście Mt znajdują się obiektywne ślady potwierdzające ów podział: wszystkie pięć części kończą się prawie identyczną formułą: „I stało się, gdy Jezus dokończył tych mów” (zob. Mt 7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1). Formuł tych autor używa tylko w zakończeniu mów, co świadczyłoby o tym, iż użył on ich ze świadomym zamiarem podziału tekstu na pięć części. Mateusz zdradza upodobanie do liczby 5, poza tym badania wykazują ścisły jego związek z ST i judaizmem (5 ksiąg Tory, 5 ksiąg Psałterza itd.). Głównym tematem pięciu mów jest królestwo niebieskie. Mowy pozostają w logicznym związku z częściami narracyjnymi. Symboliczny sens tej struktury uwidacznia, że Mt stanowi swoisty Pięcioksiąg chrześcijański zawierający Prawo nowego Ludu Bożego, którego prawodawcą jest nowy Mojżesz - Chrystus. Analiza literacka pozwala wyciągnąć dwa zasadnicze wnioski: 1) potwierdzenie ścisłego związku Ewangelii z judaizmem i ST; 2) wykazanie wielkiej troski autora o stronę kompozycyjną dzieła. Struktura Mt przedstawia się następująco:
Prolog: Opis dzieciństwa Jezusa (r. 1-2)
Księga 1: Program królestwa (r. 3-7)
a/ część narracyjna: przygotowanie i początek działalności w Galilei (r. 3-4)
b/ część dydaktyczna: Kazanie na Górze (r. 5-7)
Księga 2: Przepowiadanie królestwa (r. 8-10)
a/ część narracyjna: cudotwórczo-misyjne podróże Jezusa (r. 8-9)
b/ część dydaktyczna: Mowa misyjna (r. 10)
Księga 3: Tajemnice królestwa (11,1 - 13,52)
a/ część narracyjna: wiara i niewierność w stosunku do Jezusa (r. 11-12)
b/ część dydaktyczna: mowa w przypowieściach (13,1-52)
Księga 4: Kościół pierwocinami królestwa (13,53 - 18,35)
a/ część narracyjna: polemika z Izraelem i przygotowanie przyszłych współpracowników (13,53 - 17,27)
b/ część dydaktyczna: mowa eklezjologiczna (r. 18)
Księga 5: Wypełnienie się królestwa (r. 19-25)
a/ część narracyjna: podróż mesjańska Jezusa do Jerozolimy i Jego ostatnie starcie z judaizmem (r. 19-23)
b/ część dydaktyczna: mowa eschatologiczna (r. 24-25)
Epilog: Opis męki, śmierci i zmartwychwstania (r. 26-28)
AUTOR - ŚWIADECTWA WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE (21)
Od II w. tradycja Kościoła przypisuje autorstwo Mt apostołowi Mateuszowi. Tylko w Mt do imienia dodane jest określenie „celnik”. Według Mk imię celnika brzmi: Lewi, syn Alfeusza (por. Mk 2,14-17), a wg Łk - Lewi (por. Łk 5, 27-32). Niektórzy krytycy występują zatem przeciwko identyfikowaniu Lewiego z Mateuszem, równocześnie odmawiając mu autorstwa Mt. Należy jednak stwierdzić, że Mateusz z Mt 9,9 jest tą samą postacią co Lewi, syn Alfeusza i Lewi. Być może nosił on dwa imiona semickie. Możliwe też, że Lewi otrzymał drugie imię Mateusz od samego Jezusa w momencie powołania.
Świadectwa zewnętrzne są w większości niepewne. Najstarszym świadkiem jest Papiasz, bp (ok. 130 r.), który jakoby przypisywał autorstwo Mt Mateuszowi. Jest to jednak dyskusyjne i nie da się na dzień dzisiejszy wyjaśnić. Innym świadectwem jest dzieło Ireneusza (II w.), które mówi wyraźnie o tym, iż Mateusz napisał Ewangelię w języku hebrajskim w czasie, gdy Piotr i Paweł zakładali w Rzymie Kościół. Orygenes uroczyście powołuje się na tradycję i wyraźnie wzmiankuje o przeznaczeniu Mt dla wiernych pochodzenia żydowskiego. Efrem Syryjski pisze, że Mateusz napisał Ewangelię po hebrajsku, która była później tłumaczona na grecki. Pogląd ten potwierdza Iszodad, który dodaje, iż Mateusz zredagował swe dzieło nie według porządku chronologicznego, ale według innego planu zgodnego z nauką, aby wszystko tworzyło piękną całość doktrynalną. Całość świadectw składa się na wniosek, iż Kościół II-III w. był zgodny w następujących kwestiach: 1) Mt została napisana jako pierwsza; 2) Autorem był apostoł Mateusz; 3) Powstała w środowisku palestyńskim i była adresowana do chrześcijan pochodzenia żydowskiego; 4) została napisana w języku aramejskim; 5) Bardzo wcześnie była przetłumaczona na grekę i rozpowszechniona w całym Kościele; 6) Ujrzała światło dzienne między 64 a 67 rokiem. Co do wartości tych świadectw, to krytycy wskazują na zależność późniejszych świadectw od Papiasza. Nie można jednak wykluczyć tego, że pisarze II i III w. mieli dostęp także do innych źródeł.
Świadectwa wewnętrzne są słabe. Autor jednak daje o sobie znać np. gdy porusza problem podatków - używa precyzyjnego i fachowego języka. Wie, że w pobliżu Kafarnaum była komora celna. Zna doskonale warunki monetarne Palestyny z czasów Jezusa. Jednakże ślady życia, osobowości i temperamentu Mateusza nie są tak wyraziste, jak ślady osobowości pozostałych ewangelistów w ich pismach.
Wnioski. Dawniejsza egzegeza w oparciu o dane wewnętrzne i zewnętrzne przyjmowała następujące twierdzenia jako pewne: 1) Mateusz był autorem pierwszej Ewangelii; 2) Została ona napisana po aramejsku lub hebrajsku; 3) Była przeznaczona dla mieszkańców Palestyny. Współcześnie jednak tezy te zostały zakwestionowane. Badania wykazują, że Mt została napisana w języku greckim (jednolity język i styl, poprawna, jasna i dobra greka Ewangelii, konstrukcje typowe dla języka greckiego, wybitnie chrześcijańskie terminy greckie). Drugim argumentem przeciwko oryginałowi aramejskiemu Mt są cytaty z ST. Jest ich 61, przy czym 20 znajduje się tylko w Mt, pozostałe zaś są wspólne z pozostałymi synoptykami. Cytaty wspólne idą za Septuagintą, natomiast te wybitnie Mateuszowe są kompilacją elementów Septuaginty i tekstu hebrajskiego. W cytatach tych można dostrzec wyraźną pracę filologiczno-teologiczną, której celem jest lepsza adaptacja wątków z ST do wymogów nauki chrześcijańskiej. Świadczy to o istnieniu pewnej szkoły teologicznej, której członkiem był ostatni redaktor Mt. Aktualna Mt nie jest zatem zwykłym tłumaczeniem oryginału semickiego, ale głęboko przemyślaną teologicznie kompozycją literacką, przy której korzystano ze źródeł greckich, szczególnie z Mk. Natomiast o hebrajskim pochodzeniu Mt mogłyby świadczyć dwa odkrycia: teksty qumrańskie oraz odnaleziony rękopis Mt z traktatu żydowskiego Szem Toba, którego badania wykazały, iż u jego podstaw leży tekst hebrajski o podobnych właściwościach, jak hebrajszczyzna I w. AC. Przez niektórych egzegetów kwestionowane jest Mateuszowe autorstwo Mt, co jest oparte na dwóch argumentach: 1) brak bezpośredniości jak na naocznego świadka; 2) Z kompozycji i teologii Mt wynika, że jest ona bardziej pewnego rodzaju katechizmem, owocem pracy teologicznej, niż odbiciem żywych i osobistych wspomnień ucznia. R. Bartnicki analizując problem autorstwa Mt doszedł do następujących wniosków: 1) Trudno zdecydować, czy autorem pierwszej Ewangelii kanonicznej jest apostoł Mateusz, czy jakiś judeochrześcijanin z diaspory hellenistycznej; 2) Są poważne podstawy do przyjęcia semickiego pierwowzoru Mt, a dzisiejsza Mt nie jest dosłownym jego tłumaczeniem, ale opracowaniem pierwotnego dzieła z wykorzystaniem nowych źródeł; 3) Autorem pierwotnej, semickiej Mt był apostoł Mateusz, zaś autorem tłumaczenia przyjętego do kanonu NT jakiś judeochrześcijanin z diaspory.
CZAS, MIEJSCE REDAKCJI I ADRESACI EWANGELII (22)
Ewangelia ma charakter judaistyczny. Stosowana terminologia jest typowo judeo-palestyńska, niektórych terminów semickich autor nawet nie tłumaczy na język grecki (np. raka, Beelzebul, korban). Adresaci musieli, więc je znać. Mt zawiera także szereg wyrażeń zaczerpniętych z literatury i środowiska palestyńskiego: „królestwo niebieskie”, „święte miasto”, „potępienie gehenny”. Posiada również aluzje do zwyczajów żydowskich (przynoszenie darów do ołtarza, różne formy przysięgi, prozelityzm, dziesięciny itd.). Mateusz nie widzi potrzeby wyjaśniania tych zwyczajów swoim adresatom. Wyraźne paralelizmy judaistyczne są obecne w przypowieściach. Przebijają też poglądy i tendencje teologiczne judaizmu palestyńskiego (np. respekt do Prawa Mojżeszowego) oraz częste odwoływanie się do ST dla wykazania wypełnienia się proroctw Chrystusie. Wszystkie te elementy razem wskazują, że mamy do czynienia z dziełem pisanym przez Żyda na terenie Palestyny i adresowanym do chrześcijan nawróconych z judaizmu. Jednakże współczesne badania historyczno-literackie podważają ten pogląd. Mimo to jedno jest pewne: dwuwarstwowość Mt ujawniająca się w języku (wyraźne ślady semickie, a jednocześnie elegancja języka greckiego), w treści (liczne motywy projudaistyczne, a równocześnie zdecydowana polemika ze starym Izraelem i jego przywilejami) oraz w środowisku powstania (z jednej strony Palestyna, z drugiej zaś Kościół już zorganizowany, odznaczający się bogatym życiem religijnym). Wynika z tego, że Mt formowała się w dwóch etapach: 1) powstanie Mt w dialekcie hebrajskim (przed 64-67 rokiem w Palestynie, przeznaczona dla chrześcijan nawróconych z judaizmu, czerpie ze źródła Q); 2) nowa redakcja Mt (nowe, poszerzone i przepracowane wydanie pierwszej wersji, najprawdopodobniej w latach 75-85 w jakimś lokalnym Kościele - być może Antiochia, wykorzystano materiał Mk).
CHRYSTOLOGIA / TYTUŁY CHRYSTOLOGICZNE (23/24)
Mesjasz zapowiedziany w ST. Jest to wątek charakterystyczny dla Mt, powodowany wielką troską Mateusza o uzasadnienie, że w osobie Jezusa wypełniły się obietnice i zapowiedzi ST. Szczególnym dowodem na to są liczne cytaty z ST, a zwłaszcza tzw. cytaty refleksyjne (np. 1,22n; 4,16; 8,17; 13,35; 21,4n), dzięki którym Jezus jawi się jako Mesjasz obiecany przez Boga. Wydarzenia z życia Jezusa, Jego publiczna działalność i nauczanie są wypełnieniem i udoskonaleniem Prawa i Proroków (por. Mt 5,17). Ewangelista chciał przez to osiągnąć podwójny cel: apologetyczny (ukazanie Żydom, że wejście do królestwa Bożego zainaugurowanego przez Mesjasza jest uzależnione od nawrócenia i włączenia w Nowe Przymierze zawarte we krwi Chrystusa) oraz teologiczny (ukazanie, że historia Jezusa jest punktem kulminacyjnym ekonomii zbawienia). Mateusz szczególnie akcentuje 4 tytuły mesjańskie: 1) „Syn Dawida” - występuje 9 razy (1,1; 9,27; 12,23; 15,22; 20,30-31; 21,9.15; 22,45). Zaczerpnięty jest z tradycji Kościoła palestyńskiego i użyty najpierw w znaczeniu apologetycznym. W judaizmie palestyńskim tytuł „Syn Dawida” był rozpowszechnionym tytułem mesjańskim, Mateusz uzasadniał, więc, że tym Mesjaszem jest Jezus. Rodowód Jezusa (1,1) jest dowodem, że pochodzi on rzeczywiście z rodu Dawida, a Ewangelia dziecięctwa uczy, iż pochodzi on z miasta Dawidowego (2,5). Autor przekracza jednak judaistyczne rozumienie tego tytułu, mówiąc o nim więcej i głębiej niż judaizm. Żydzi nie oczekiwali od Syna Dawida uzdrawiania chorych, natomiast w ujęciu Mateusza Jezus przyszedł właśnie jako pomagający biednym i chorym, pokorny i uniżony. Jest większy od swego praojca Dawida. Widać, więc, że Mateusz na ten tytuł mesjański patrzy przez całą działalność zbawczą Jezusa. Wyraża w nim jedyne posłannictwo Jezusa do Izraela.
Jezus - Syn Boży. Używany również częściej niż w Mk (2,15; 3,17; 4,3.6; 8,29; 14,33; 16,16; 17,5; 26,63; 27,40.43). W tych miejscach, gdzie widać wpływ redakcji Mateusza tytuł ten oznacza bóstwo Jezusa. Są to: Ewangelia dzieciństwa, wyznanie Piotra, pytanie arcykapłana. Szczególną wymowę mają opisy chrztu (3,17) i przemienienia (17,5), w których Bóg nazywa Jezusa swoim Synem. Teksty te stanowią, zatem obwieszczenie synostwa Bożego, które Jezus posiada. Tak samo należy rozumieć tytuł „Syn Boży” w ustach samego Jezusa. Świadomość synostwa Bożego najpełniej wyrażona jest w 11,27, gdzie Jezus rości sobie prawo do znajomości Ojca. Mateusz stara się też wykazać, że Jezus jest cierpiącym Sługą Jahwe, który bierze na siebie cierpienia ludzi. W cudach Jezusa ewangelista widzi realizację proroctwo o cierpiącym Słudze i znak nadejścia ery mesjańskiej. Do cech charakterystycznych chrystologii Mt należy mocne akcentowanie pokory i uniżenia Mesjasza.
Jezus - nowy Mojżesz. Określenie to nie jest użyte, wprost, ale wyraźnie sugerowane: w opisie ucieczki Jezusa do Egiptu (wzorowanym na opisie ucieczki Mojżesza do ziemi Madian - zbieżności słowne: Wj 2,15 → Mt 2,13; Wj 4,19 → Mt 2,20n - Chrystus jest więcej niż Mojżeszem, ponieważ uwolni swój lud z niewoli grzechu) oraz w Kazaniu na Górze (porównanie Jezusa-Nauczyciela z Mojżeszem-Prawodawcą, lokalizacja kazania na Górze - aluzja do Góry Synaj, formalna wzmianka o przykazaniach Dekalogu, Jezus przewyższa wielkością i godnością Mojżesza - formuły czasownikowe oznaczające absolutny autorytet Jezusa jako Prawodawcy).
Jezus - prawdziwy Nauczyciel. Termin „nauczyciel” (didaskalos - rabbi) jest ulubionym tytułem Mateusza. Podkreśla on, że nauczanie Jezusa mimo podobieństw zewnętrznych do stylu rabinów żydowskich, różniło się od nich treścią. Jezus mógł autorytatywnie interpretować Prawo Boże, przekraczać struktury religii żydowskiej, jak i bezpośrednio objawiać tajemnice Boga i Jego wolę. Jezus jest szczególnym Nauczycielem, który może stawiać uczniom nadzwyczajne wymagania. W teologii Mateusza uczniowie Jezusa pozostają zawsze uczniami i nie stają się nigdy samodzielnymi nauczycielami. Ich zadanie misyjne polega na pozyskiwaniu nowych uczniów jedynemu Nauczycielowi.
Podsumowanie. Chrystologia Mt mimo wyraźnych nawiązań do Mk posiada własną specyfikę. W jej świetle Jezus jest obiecanym i zapowiedzianym przez Boga Mesjaszem. Jednak tytuły mesjańskie ST nabierają tu nowego i głębszego znaczenia, ponieważ Chrystus wypełnił zapowiedzi ST w sensie pełniejszym i często antytetycznym. Mateuszowa chrystologia opiera się z jednej strony na Piśmie świętym ST, a z na kontemplacji życia i działalności Jezusa. Mateusz odczytuje sens tytułów mesjańskich ST wychodząc od ich wypełnienia w Jezusie.
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY KOŚCIOŁA (25)
Mt jest słusznie nazywana „Ewangelią Kościoła”, ponieważ pozostawiła sporo informacji o gminie, w której powstała. Kościół (evkklhsi,a) miał być zbudowany przez samego Jezusa. Mateusz zdaje się kontynuować eklezjologię Mk. Kościół w literackiej koncepcji tej Ewangelii, pojmowany jest także najpierw jako grupa uczniów, którzy naśladują Jezusa. Mt kończy się nakazem „czynienia uczniów (maqhteu,sate) z wszystkich narodów” (28,19). Trzeba tu widzieć zarówno zamiar kontynuacji Jezusowego dzieła, jak i pośrednie zaznaczanie rodzenia się przyszłej struktury organizacyjnej w Kościele. Tylko Jezus ma prawo nauczać jako prawdziwy Nauczyciel, a uczniowie powinni być dla siebie braćmi, którzy jedynie korygują wzajemnie swoje postępowanie. Jezus także upominał swoich braci - Izrael, jako lud Boży, który zawiódł. Przypomina im wytrwałą wierność Bożą, opisywaną w ST i swoją „aż do końca” (23,37-39). Mimo to dawni bracia doświadczyli tragicznego znalezienia się „poza” braterstwem. Mt zaznacza wprowadzenie w miejsce starego ludu Bożego Kościoła jako nowego ludu Bożego. Sam termin „lud Boży” nie został użyty, a jedynie synonimiczny zwrot: „naród, który wyda jego owoce”. Jezus przychodzi jako Mesjasz do swojego ludu, ale swoi go odrzucają. Chodzi tu o zaznaczenie pełnej świadomości podczas rezygnacji z bycia ludem Bożym. Doszło, więc do substytucji starego ludu Bożego przez nowy lud Boży - Kościół: Jezus odwraca się od Izraela i zwraca do pogan. Mateusz - pisząc dla swego Kościoła - domaga się przynoszenia owoców. Historia z Izraelem nie powinna się więcej powtórzyć. Jezus domaga się od swojego Kościoła prawdziwego radykalizmu, autentycznego heroizmu w życiu chrześcijańskim. Pośród nowego ludu Bożego musi istnieć wiara prawdziwa, wyrażająca się w życiu, w wypełnianiu woli Ojca, która jest tożsama z wolą Jezusa. Całą tę praktyczną wiarę, czyli etykę chrześcijańską można wyrazić terminem „sprawiedliwość”. Tak, więc można powiedzieć, że wg eklezjalnej myśli Mateusza, właśnie pełnienie woli Ojca, czyli dotrzymywanie zobowiązań wynikłych ze znalezienia się w Kościele, jest doskonałą sprawiedliwością. Mateuszowy Kościół jest więc nowym ludem Bożym, składającym się z uczniów naśladujących Mistrza, wypełniających wolę Ojca i pochodzących ze wszystkich narodów. Taki Kościół stanowi prawdziwą rodzinę miłujących się braci i sióstr. Pokrewieństwo (braterstwo, rodzina) znajduje swoją autentyczną genezę w wypełnianiu woli Ojca niebieskiego. Wzajemna odpowiedzialność, wyrażana w upominaniu braterskim, „czynienie uczniów” z innych narodów i wiara wyrażająca się w radykalizmie życia chrześcijańskiego - „budują” Kościół Jezusa.
STRUKTURA KOŚCIOŁA (26)
Mateusz wprowadził rozumienie Kościoła jako wspólnoty braci. Na podstawie Mt 23,8-12 możemy mówićo trójstopniowej strukturze pierwotnego Kościoła: 1) Ojciec, który jest w niebie; 2) Chrystus znajdujący się w środku wspólnoty braci; 3) wszyscy wierzący, którzy przez wiarę i jej wyznawanie stają się członkami wspólnoty. Można by też dodać element czwarty: działanie Boże urzeczywistniające wzajemne powiązanie członków gminy. Autorytet w Kościele zdobywa się przez służbę. Postawa służebna jest właściwą postawą każdego członka Kościoła. Kościół, składający się z równych sobie braci, ma tylko jednego Ojca, dlatego może być widziany jako rodzina. Na kształt struktury Kościoła wpływa też motyw konkretnych reguł dyscypliny wewnątrz ościelnej (np. trójstopniowe upominanie brata, który naruszył normy Kościoła). W Mt nie ma jednak terminów wskazujących na strukturę we współczesnym znaczeniu (episkopat, prezbiterat, diakonat). Charakterystyczne wydaje się również w Mt wyraźnie mniejsze znaczenie Dwunastu i uczniów. Także Piotr jest w strukturze Kościoła tylko jednym spośród braci i on jako pierwszy służy wszystkim. Rola Piotra wydaje się, zatem jakby pomniejszona, podobnie jak rola Dwunastu. Zaznaczone natomiast zostały trzy grupy ludzi, którzy służyli rodzinie Kościoła: 1) prorocy (7,15) - odgrywali ważną rolę w gminach pierwotnych, choć obecnie ich konkretne działania trudno dokładniej opisać; 2) mędrcy - ich synonimem w Mt są sprawiedliwi (di,kaioj, di,kaioi), czyli ci, którzy wypełniają konsekwentnie wolę Bożą.; 3) uczeni w Piśmie (13,52) - mają funkcję nauczania w gminie, a także poza nią, nie powinni być utożsamiani z żydowskimi rabbi. Wg Mateusza najwyższą instancją struktury Kościoła lokalnego było aktualne zgromadzenie Kościoła.
MODEL KOŚCIOŁA (27)
Jest to nowy model Kościoła, który można nazwać familijno-patriarchalnym. Najważniejszy jest tu Bóg Ojciec, którego wszyscy członkowie rodziny powinni darzyć absolutnym zaufaniem wyrażającym się w akceptacji Jego woli. Wszyscy należący do Kościoła, będąc członkami jednej rodziny, są względem siebie braćmi (rodzeństwem). Jezus jest Pierwszym Sprawiedliwym, założycielem Kościoła, jego Nauczycielem i Mistrzem. W Mateuszowym modelu Kościoła widać nawoływanie do prawdziwie rodzinno−braterskiej atmosfery. Ta braterska służba wyraża się poprzez nauczanie, upominanie, modlitwę, czyli naśladowanie tego, który jest Synem. Potrzeba tu także konkretnego i radykalnego włączenia się w prawdziwie synowskie wypełnianie woli Ojca. W tym modelu Kościoła najważniejsze nie są części struktury organizacyjnej, ale wypełnianie przez każdego jako syna−brata-sługi swojej funkcji bez wynoszenia się ponad innych. Każdy powinien czuć się związany z Ojcem przez zaufanie widoczne w wypełnianiu jego woli; z Synem Ojca, Mistrzem i Nauczycielem przez naśladowanie jego przykładu w wypełnianiu woli Ojca; z braćmi przez służbę dla nich zgodnie z własnymi możliwościami.
ETOS NOWEGO LUDU BOŻEGO (28)
Jezus a Prawo. W Kościele Mateusza ścierały się dwie skrajne postawy: anomia (bezprawie lub nieprawość - grupa utrzymująca, iż stare Prawo już nie obowiązuje) oraz postawa skrajnie legalistyczna (faryzeizm i rabinizm - domagali się skrupulatnego zachowywania starego Prawa). Potrzebna była, zatem odpowiedź na pytanie, czy uczniów Jezusa obowiązuje stare Prawo. Mateusz zawiera ją w Kazaniu na Górze. Wobec antynomistów podkreśla trwałość i wiążący charakter Prawa (por. 5,17-19). Powód, dla którego uczniowie są zobowiązani do zachowania Prawa znajduje się w 5,17. Jezus nie przyszedł, aby znieść (katalyein) Prawo, ale wypełnić (pleroun). Termin pleroun w Mt zawiera w sobie dwa znaczenia: 1) w stronie czynnej oznacza wypełnienie własnym czynem woli Bożej - Jezus, zatem przyszedł realizować Torę; 2) w stronie biernej oznacza, że w Chrystusie i przez Chrystusa dokonuje się wypełnienie Tory. Jezus wypełnił, więc Prawo, poddając się jego wymaganiom i pełniąc swym czynem wolę Bożą oraz wyjaśnił prawdziwą doniosłość i zasięg Prawa. Jednak Mateusz polemizuje również z legalistami, ponieważ Stare Prawo obowiązuje chrześcijan nie w tym sensie, w jakim rozumieli je faryzeusze i uczeni w Piśmie, lecz jak rozumiał je i wypełniał sam Jezus. Wprowadza On radykalizację i interioryzację Bożych przykazań oraz koncentrację całego Prawa i Proroków na przykazaniu miłości. Przykładem tego są antytezy skierowane przeciw rabinackiej interpretacji Prawa (por. 5,21-48). Podając je ewangelista chciał pouczyć Kościół o tym, co go wynosi ponad faryzeizm. Kazanie na Górze staje się zatem fundamentem chrześcijańskiej tradycji prawno-etycznej, nowej w stosunku do tradycji faryzejskiej dzięki osobie Mesjasza-Nauczyciela. Chrześcijańskie rozumienie Prawa ma bardziej wyostrzony aspekt wewnętrzny. W rozumieniu tym nie tylko odrzuca się zewnętrzny przejaw grzechu, ale dociera się do najgłębszych korzeni zła - do ludzkiego sumienia.
Nowa sprawiedliwość. Jest to nowy sposób realizowania Prawa. Termin dikaiosyne jest znamienny dla Mateusza, najczęściej występuje w Kazaniu na Górze. Sprawiedliwość w judaizmie czasów Chrystusa była centralnym pojęciem religijnym i miała zabarwienie etyczno-religijne. Oznaczała postępowanie zgodne z wolą Bożą, życie zgodne z Prawem. Autor Ps 119 usiłuje wpoić czytelnikom głęboką miłość do Prawa i przekonać, że tylko ono jest źródłem usprawiedliwienia i doskonałości człowieka. W Mt sprawiedliwość nie oznacza daru Bożego, ale postępowanie zgodne z wolą Bożą wyrażoną w Prawie, etyczno-religijną doskonałość człowieka oraz uczciwość wobec Boga. W tym właśnie znaczeniu Kazanie na Górze odnosi to określenie do uczniów Jezusa. Jezus żąda najpierw postawy wewnętrznej i czystej intencji. Ewangelista używa tu terminu „serce” oznaczającego wnętrze człowieka w różnych aspektach: siedzibę myśli, życzeń, uczuć i decyzji człowieka - pełni tu zatem funkcję sumienia (por. Mt 15,19). Nie dewaluuje jednak zewnętrznego czynu etycznego, który ma być owocem postawy wewnętrznej.
CENTRALNE MIEJSCE MIŁOŚCI (29)
Drugą nowością w interpretacji starego Prawa jest całkowite przyporządkowanie go miłości. W Mt przykazanie miłości zostaje szczególnie zaakcentowane (zob. Mt 22,34-40). Mateusz wyraźnie skupia całe Prawo na tym przykazaniu, które jest istotą Prawa i Proroków. Przykazanie miłości nie jest tu tylko rozumiane jako etyczna maksyma, ale również jako zasada teologiczna. Wskazuje na to cel opowiadania Mateuszowego (w. 40), który wyraźnie różni się od tekstów paralelnych oraz czasownik krematai - termin techniczny, który oznacza, że z przykazania miłości można egzegetycznie wyprowadzić całą Torę. Wola Boża zawiera się w tym przykazaniu całkowicie i zupełnie. Faryzeizm nie przyjmował hierarchicznego porządku przykazań, zaś u Mateusza oba przykazania miłości (Pwt 6,5; Kpł 19,18) są nie tylko największe, ale są podstawową normą. Wypełniając je, wypełnia się inne prawa. Przykazanie miłości występuje w Kazaniu na Górze również jako norma etyczna - uczniowie mają miłować nie tylko współbraci, ale wszystkich ludzi, nawet wrogów i prześladowców (por. Mt 5,38-48). Ponadto wszystkie napomnienia do przebaczenia i pojednania mają swoje źródło w miłości. Przykazanie miłości ma znaczenie centralne, jest podstawą dla całego Prawa i zasadą jego interpretacji.
KAZANIE NA GÓRZE - JEGO RADYKALIZM MOŻLIWY DO REALIZACJI? (30)
Adresatami Kazania na Górze są: „tłumy” (w. 1a) i „uczniowie” (w. 1b). Tłumy pochodzą ze wszystkich geograficznych części Palestyny (zob. 4,25), a więc reprezentują cały naród wybrany. Wzmianka o uczniach podkreśla uniwersalny charakter Kazania. To, co Jezus mówi, uczniowie poniosą na cały świat jako zobowiązanie dla wszystkich, którzy odpowiedzą na powołanie Jezusa. Kazanie, zatem jest adresowane do wszystkich wierzących i posiada trwały, absolutnie wiążący charakter. Potwierdza to typologiczna egzegeza Kazania. Mateusz porównuje tu Jezusa-Nauczyciela z Mojżeszem-Prawodawcą. Przez lokalizację kazania na górze osiągnął podwójny cel: nawiązał do wydarzeń z Góry Synaj oraz podkreślił teologiczne znaczenie góry w życiu Jezusa. Wyraźnie zamierzona typologia Mojżesz-Chrystus sprawia, że Kazanie na Górze staje się nowym Prawem nowego ludu Bożego. Lud Boży NT jest, zatem zobowiązany zachowywać te słowa Jezusa. Od tego uzależnione jest zbawienie człowieka. Trzeba jednak zauważyć, że Jezus nie staje wobec ludzi tylko jako prawodawca, ale również jako Zbawiciel. Najpierw sam ofiaruje swe życie, dopiero później wymaga. W czasach eschatologicznych, które w Nim i przez Niego się rozpoczęły, Bóg żąda od ludzi wielkich rzeczy, bo sam jeszcze większe objawił i uczynił. Nakazy Kazania na Górze nie są jednak łatwe do wypełnienia. Nie można ich wypełnić tylko ludzkimi siłami. Jednak dzięki zbawieniu dokonanemu przez Jezusa ludzie zostali przeniesieni do nowego porządku łaski. Moralność Kazania jest moralnością łaski - postępowanie moralne chrześcijanina zawsze pozostanie odpowiedzią na darmo daną łaskę zbawienia. Człowiek odrodzony łaską chrztu, napełniony Duchem Świętym i dojrzały wewnętrznie może wypełnić nakazy Kazania na Górze.
EWANGELIA ŁUKASZA
31. Struktura i treść Łk
Kunszt pisarski Łukasza ujawnia się już w głęboko przemyślanej i oryginalnej strukturze jego Ewangelii. Wewnętrzna struktura trzeciej Ewangelii, jak wykazały współczesne badania, zbudowana została według trójczłonowego wzoru: zapowiedź (lub obietnica) - objawienie (lub wypełnienie) - misja (lub posłannictwo). Ten trzeci element jest najbardziej rozbudowany. Całość dzieła koncentruje się wokół tajemnicy paschalnej. Struktura trójczłonowa najbardziej widoczna jest w części pierwszej i ostatniej.
Część pierwsza jest zapowiedzią tajemnicy paschalnej. Zawiera w sobie podstawy dzieła Jezusa (1,5 - 9,50). Składa się ona z dwóch sekcji zbudowanych według trójczłonowego wzoru.
Jezus a Jan (1,5-4,44).
Działalność Jezusa w Galilei.
W drugiej części Ewangelii Łukasz opisuje drogę Jezusa do Jerozolimy w celu realizacji tajemnicy paschalnej (9,51-19,27). Postanowienie Jezusa „udania się do Jerozolimy” (9,51) jest punktem zwrotnym w Jego życiu i działalności. W tej części kilkakrotnie występują wzmianki o podróży Jezusa do Świętego Miasta. Wzmianki te są punktami podziału tej sekcji. Droga Kościoła, podobnie jak droga Jezusa, prowadzi pod krzyż. Kościół, bowiem pełni swoją misję, naśladując idącego na krzyż Pana. Kościół jest w pełni sobą dopiero pod krzyżem.
a) Obietnica królestwa Bożego (9,51-13,21).
b) Pouczenie o warunkach przynależności do królestwa Bożego (13,22-17,10).
c) Królestwo Boże pośród was jest (17,11-19,27).
Część trzecia rozgrywa się w Jeruzalem, gdzie następuje męka, śmierć i zmartwychwstanie (19,29-24,53). W. Wilkens nadaje tej części tytuł: „Jeruzalem i królestwo”. Przez krzyż, śmierć i zmartwychwstanie realizuje się, bowiem królestwo Boże na ziemi. Część ta dzieli się na trzy sekcje.
Nauczanie Jezusa w świątyni (19,29-24,53).
Droga Jezusa na krzyż (22, 1-23,56).
Zmartwychwstanie Jezusa (24, 1-53).
32. Autor trzeciej Ewangelii
W przekazach źródłowych po raz pierwszy imię Łukasza pojawia się w dwóch listach: List do Filemona oraz List do Kolosa. Temu właśnie Łukaszowi tradycja chrześcijańska już od pierwszych wieków przypisuje autorstwo trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich. Kanon Muratoriego również wspomina o Łukaszu jako autorze. Łukaszowe autorstwo trzeciej Ewangelii potwierdzają prologi łacińskie, napisane do niej w II wieku. Według tych świadectw, Łukasz pochodził z Antiochii, z zawodu był lekarzem, towarzyszył Pawłowi aż do jego śmierci, a potem w Grecji napisał Ewangelię. Mniej więcej z tego samego czasu pochodzi świadectwo Ireneusza, według którego Łukasz, towarzysz Pawła, utrwalił w księdze Ewangelię przez niego głoszoną. Marcjon (około 160r.) w kanonie swoim zachował tylko jedną Ewangelię, a mianowicie okrojoną Ewangelię Łukasza. Fakt ten świadczy o tym, jak wielkim autorytetem cieszyła się ta Ewangelia w Rzymie w II wieku. W wiekach następnych była to już tradycja powszechna, której świadkami są Ojcowie i pisarze tej miary, co Tertulian, Orygenes, Euzebiusz, Hieronim. Tradycja ta nie tylko przypisuje trzecią Ewangelię Łukaszowi, ale potwierdza również świadectwa Nowego Testamentu o łączności Łukasza z Pawłem i o jego zawodzie lekarskim. Te świadectwa tradycji biblijnej i patrystycznej potwierdza wewnętrzna analiza dzieła Łukasza. Wykazuje ona najpierw związek Łukasza z Pawłem. Istnieje bowiem podobieństwo między trzecią Ewangelią a Listami Apostoła. Podobieństwo to widać najpierw w słownictwie. Według obliczeń R. Morgenthalera Łukasz ma 59 terminów wspólnych z Pawłem, gdy tymczasem Mateusz tylko 26, a Marek 18.
Do wspólnych tematów teologicznych należą jeszcze: powszechność zbawienia, atmosfera radości i modlitwy, umiłowanie ubóstwa, wspólna tradycja eucharystyczna. Z prologu (Łk 1,1-4) wynika, że napisał on Ewangelię z własnej inicjatywy, w oparciu o tradycję naocznych świadków i własne dociekania. Autor trzeciej Ewangelii jest dosyć precyzyjny w opisie chorób. Rozróżnia wypadki opętania od zwykłych chorób. Dawniejsi egzegeci utrzymywali, że nie był on Żydem, lecz hellenistą pochodzącym z Antiochii syryjskiej. Współcześnie jednak zaczynają się pojawiać wątpliwości co do greckiego jego pochodzenia. Można więc przypuszczać, że Łukasz nie był Grekiem ani prozelitą, lecz Żydem z diaspory, dobrze wykształconym w kulturze greckiej. Łukasz, jak to sam wyraźnie wyznaje w Prologu do Ewangelii (1,3), nie był naocznym świadkiem życia i nauczania Jezusa. Jako dobry historyk starał się jednak dotrzeć do źródeł i pilnie je zbadać. Łukasz miał dobry dostęp do źródeł pierwotnego chrześcijaństwa. Biorąc udział w podróżach misyjnych Pawła, poznał wszystkie ważniejsze gminy chrześcijańskie, zetknął się z apostołami i uczniami Jezusa.
33. Adresaci Łk
Zwyczajem pisarzy starożytnych dedykuje ją „dostojnemu Teofilowi”. Nie jest to postać symboliczna, lecz rzeczywista. Był on zapewne przyjacielem Łukasza i znaną postacią w Kościele antiocheńskim. Chociaż jemu Ewangelista dedykował swe dzieło, to jednak przeznaczył je dla wszystkich wiernych. Starożytna tradycja podaje, że Łukasz napisał swą Ewangelię dla wiernych pochodzących z pogaństwa. Według Hieronima i starożytnego prologu, trzeci ewangelista adresował swe dzieło do nawróconych na chrześcijaństwo Greków. Analiza Ewangelii potwierdza tę tradycję. Łukasz konsekwentnie opuszcza to wszystko, co mogło razić nawróconych z pogaństwa. Łagodzi szereg drastycznych epitetów skierowanych pod adresem pogan. Wyjaśnia wiele świąt i zwyczajów żydowskich oraz wskazuje na adresatów pochodzących z pogaństwa. Współcześnie łagodzi się nacisk odnośnie adresatów (nawróceni z pogaństwa). Trzecia Ewangelia ma również bardzo wyraźny koloryt judeochrześcijański ( akcentowanie Jerozolimy, rola i znaczenie świątyni, wzmianki o ewangelizacji ludu izraelskiego, miłość Jezusa do narodu izraelskiego. Ze względu na to silne zainteresowanie Izraelem niektórzy badacze przypuszczają, że trzecia Ewangelia adresowana była do chrześcijan pochodzenia żydowskiego. Wydaje się jednak, że te dwa ujęcia się nie wykluczają. Łukasz, pisząc swe dzieło mógł mieć na myśli i jedno, i drugie środowisko: nawróconych zarówno z pogaństwa, jak i z judaizmu.
34. Czas redakcji Łukasza
Niektórzy egzegeci, zarówno dawni, jak i współcześni, są zdania, że trzecia Ewangelia powstała w czasie Pawiowego uwięzienia rzymskiego, tj. w latach 61-63, bądź też w okresie bezpośrednio poprzedzającym wtenczas lub niebawem po nim, a mianowicie między 60 a 64r. Na potwierdzenie swej tezy przytaczają świadectwa Ojców Kościoła (np. Euzebiusz i św. Hieronim utrzymywali, że Ewangelia ta powstała za życia św. Pawła) oraz racje wewnętrzne. Mimo to jednak wśród współczesnych jej badaczy, wychodzących z różnych założeń światopoglądowych, przeważa opinia, że powstała po roku 70, tj. po zburzeniu Jerozolimy. Według najstarszej i godnej wiary tradycji, utrwalonej przez św. Ireneusza, chronologia powstania Ewangelii synoptycznych przedstawia się następująco: Mateusz napisał Ewangelię w języku hebrajskim w tym czasie, gdy Piotr i Paweł nauczali w Rzymie; po śmierci apostołów natomiast Marek spisał to, co głosił Piotr, a Łukasz to, czego nauczał Paweł. Zgodnie z tym świadectwem trzecia Ewangelia powstałaby po 67 roku.
Niektórzy egzegeci współcześni dokładniej precyzują datę powstania tej Ewangelii, ustalając ją na lata 80-90 po Chr.
35. Delikatność Łk w relacji Łk(?Mk?):
źródłem pisanym dla Łk była Ew. Mk. opuszcza to wszystko co nie ma znaczenia dla jego czytelników lub mogło by ich razić. Pomija problem obmyć sakralnych, epizod rozmowy Jezusa niewiastą Kananejską. Łk. w stosunku do Mk pomija twarde, surowe i obciążające opisywane postacie. Każdy grzesznik cieszy się sympatią i doświadcza łagodności. Nawet Judasza zdrajcę przedstawia w łagodnej osłonie, unika scen przemocy i gwałtu, nic nie mówi o morderstwie Chrzciciela, nie opisuje biczowania, nie eksponuje zniewag, jakich doznał Jezus. Nawet wypędzenie sprzedających jest u niego tylko lekko zaznaczone. Łk darzy wszystkich szacunkiem religijnym. Całe negatywne zachowania tłumaczy jako plan Bożej Opatrzności, z uczuciem odnosi się do postaci Jezusa. Te opuszczenia można podzielić na trzy grupy; a) opuszcza to co razi czytelnika; b) grupa celowych opuszczeń, która ma swoje źródło w jego delikatności i wrażliwości; c) opuszcza z szacunku religijnego.
36. Tematy teologiczne u Łk:
a) historia zbawienia - Łk chce być historykiem, świadkiem, teologiem w jednej osobie. Widać troskę Łk by dzieje Jezusa wbudować w historię powszechną. H. Conzelmann: trzy okresy historii: czas Izraela; czas działalności mesjańskiej Jezusa; czas Kościoła.; b) eschatologia - Łk wprowadza deeschatologizację ukazując, że królestwo nie nadejdzie od razu jak to uważno (dzień sądu), lecz wyjaśnia, że królestwo Boże - bliskość Jeruzalem oznacza mękę i śmierć, a nie paruję. Zamiast objawienia królestwa otwiera się nowa perspektywa historyczna, a mianowicie czas próby. Łk odkrywa rzeczywistość historyczną, która niesie nowe problemy. Temat oczekiwania zajmuje szczególne miejsce w teologii Łk, który opisywane przez siebie wydarzenia zbawcze przedstawia często jako wypełnienie się obietnic i oczekiwań Izraela, tam, gdzie trzeba czekać, nie nastąpiło jeszcze wypełnienie, tam też między czekającym, a oczekiwaną rzeczą istnieje jakiś przedział czasu, istnieje historia. Nie można powiedzieć, że Łk w miejsce oczekiwania bliskiego końca i paruzji wprowadził historię zbawienia. Wprowadzenie przez Łk eschatologii indywidualnej miało wielkie znaczenie teologiczne i parenetyczne. Nadawało życiu chrześcijańskiemu wymiary eschatologiczne oraz wpływało na postawy moralne.; c) chrystologia- Chrystus jako prorok stoi w centrum historii.Jezus jako prorok i mesjasz. W Chrystusie spotykają się wszystkie cechy proroka. Jezus jawi się jako zbawiciel, zostaje In włączony w historię ludzką jako zbawiciel. Kolejnym tytułem chrystologicznym jest Pan. Autor ewangelii daje mu potrójny walor: królewski, eschatologiczny i boski. d) eklezjologia- niektórzy badacze określają go jako pierwszego teologa Kościoła. Akcentuje misyjność Kościoła , a także kontynuacje między Kościołem, a starym Izraelem. e) Duch Św- u Łk spełnia on wieloraką funkcję objawia i daje natchnienie, uświęca i pociesza, kieruje, daje moc.
37. Łk- Ewangelia historii zbawienia( patrz wyżej)
38. Chrystologia Łk( tytuły): 1) Jezus prorok i mesjasz 2) Zbawiciel 3) Pan Kyrios
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY KOŚCIOŁA (39)
Łukasz wyraźnie i mocno podkreśla działanie Ducha Świętego. Opis zesłania Ducha Świętego umieszcza w centralnym punkcie dwudzieła (Łk+Dz), jako wydarzenie o rozstrzygającym znaczeniu zapowiedziane wcześniej przez Jezusa i wielokrotnie zaznaczone w życiu pierwotnego Kościoła. Ekspansja Kościoła wg Łukasza jest wyraźnym dziełem Ducha Świętego. Skutkiem działania Ducha Świętego jest także sam Jezus Chrystus jako „Święty” (1,35). To działanie znajduje swoją kontynuację w grupie uczniów, a tym samym w Kościele. Historia Kościoła rozpoczyna się w Jerozolimie, potem wychodzi poza jej granice, docierając aż do Rzymu, co wg autora nie było ostatecznie decyzją Apostołów, ale Ducha Świętego. Druga charakterystyczna cecha Łukaszowego obrazu Kościoła to przedstawienie Kościoła jako kontynuatora Izraela, który był dotąd „wybranym ludem Bożym”. Zarówno Maryja, jak i Dwunastu, stanowią element łącząco-kontynuacyjny pomiędzy dawnym Izraelem, który w części zawiódł Boże oczekiwanie, a prawdziwym Izraelem, którym jest teraz Kościół. Motywem preeklezjalnym nie jest, więc grupa uczniów, ale dopiero grupa Dwunastu. Kulminację odrzucenia Jezusa przez Izrael widzi Łukasz w śmierci Jezusa, co stało się początkiem nowego gromadzenia prawdziwego Izraela. Trzecia charakterystyczna cecha to obraz Kościoła „w drodze” (in via, unterwegs, en train de, in statu fieri i im Werden). Chodzi o pewien wyraźnie rozciągnięty w czasie proces „stawania się” Kościoła. Rozpoczął się on czasem obietnicy (ST) i zmierza w kierunku eschatologicznego wypełnienia. Łukasz, podobnie jak Mateusz, nie interesuje się bardziej dokładnie opisem struktury organizacyjnej „powstającego” Kościoła, ale zajmuje się raczej Bożą ekonomią zbawienia. Rozwojowi geograficzno-przestrzennemu towarzyszy też rozwój „w głąb” (zob. Dz 2,42-47). Termin koinwni,a w NT, wyraża precyzyjnie w Dz 2,42 jedność całkowicie ogarniającą życie wierzących (współuczestnictwo w grupie, łamaniu chleba i modlitwach). Łukasz wskazuje również w licznych pouczeniach parenetycznych na potrzebę pogłębienia życia religijnego gminy. Kościół, który odzwierciedlił się w Dwudziele Łukasza, jest Kościołem „w kryzysie”, ale jest to prawdziwie „kryzys wzrostu”. Duch Święty, który działał już wcześniej w życiu Jezusa z Nazaretu, teraz kieruje dalej życiem Kościoła, który staje się prawdziwym i doskonałym Izraelem. Ten prawdziwy Izrael nikogo nie wyklucza, dostrzega kobiety, tłumaczy przywódców Izraela, każdemu daje szansę nawrócenia i działa aż po krańce ziemi. Uniwersalizm, w najszerszym tego słowa znaczeniu, jest więc widoczną cechą Kościoła.
MODEL KOŚCIOŁA (40)
Można go ująć syntetycznie w pięciu punktach: 1) podporządkowanie się Duchowi Świętemu (Duch Święty obecny w życiu Kościoła, Zesłanie jako szczyt procesu stawania się Kościoła); 2) kontynuacja „starego Izraela” jako nowy „prawdziwy Izrael” (Kościół staje się się doskonałym Izraelem); 3) dynamiczny i uniwersalny rozwój (Kościół ciągle się rozszerza, daje świadectwo, nikogo nie wyklucza, każdemu daje szansę nawrócenia - uniwersalizm); 4) chrzest i Eucharystia jako główne czynniki rozwoju; 5) jedność Kościoła wyrażana jest wspólnotą w wymiarze horyzontalnym (między braćmi) i wertykalnym (z Bogiem). Początkiem Kościoła jest całe życie oraz cała działalność Jezusa, włącznie z najważniejszymi momentami śmierci, i zesłania Ducha Świętego. Czas Kościoła jest bowiem dopełnieniem czasu Jezusa. Łukasz nie przywiązuje specjalnej wagi do wewnętrznej struktury organizacyjnej swojego Kościoła. Nie zajmuje się dokładniej elementami tej struktury (Piotr, Apostołowie, Paweł, starsi, diakoni, prorocy i nauczyciele), które tylko jakby mimochodem niekiedy wymienia. Nie zajmuje się ani ich wzajemnymi relacjami, ani nie określa ich kompetencji. Zauważa natomiast często absolutne podporządkowywanie się wszystkich tych ludzi Kościoła Duchowi Świętemu.
ROLA DUCHA ŚWIĘTEGO (41)
Duch Święty łączy czas Kościoła z czasem Jezusa. Czas Jezusa rozpoczyna się chrztem w Jordanie i zstąpieniem Ducha Świętego na Jezusa (4,21n). Działanie Ducha Świętego trwa przez całą działalność Jezusa, aż do wniebowzięcia. Jezus zapowiada zesłanie Kościołowi „obietnicy Ojca” (por. Łk 24,49), która w teologii Łukasza utożsamia się z darem Ducha Świętego (por. Dz 2,33b-39a). Jezus obiecuje uczniom szczególną pomoc i asystencję Ducha Świętego zwłaszcza podczas prześladowań. Zapowiedź Jezusa ziściła się w Jerozolimie w momencie zesłania Ducha Świętego na apostołów. Istnieje ścisła łączność między Pięćdziesiątnicą a chrztem w Jordanie - po chrzcie Jezus pełen Ducha rozpoczyna swą działalność mesjańską, po Pięćdziesiątnicy apostołowie rozpoczynają misję dawania świadectwa. Duch jest zasadą posłannictwa Jezusa i działalności apostołów, mocą posłanych, przewodnikiem w drodze i gwarantem jedności misji Jezusa i Kościoła. Duch Święty w Łk spełnia wieloraką funkcję: objawia i daje natchnienie (2,25-27), uświęca i pociesza (1,35.41; 10,21), kieruje (4,1.14), daje moc do wypełnienia misji (24,49).
PROBLEM BOGACTWA I UBÓSTWA (42)
Troska Jezusa o najbardziej pokrzywdzonych łączy się z bezwzględnym i radykalnym wezwaniem skierowanym do Jego uczniów. Potępienie bogactwa i żądanie wyrzeczeń zostały przez Łukasza bardzo mocno podkreślone. Te żądania mają tu charakter szczególnie absolutny i radykalny. W przypowieściach Łukasz także uwypukla ubóstwo, niebezpieczeństwo bogactwa oraz obowiązek jałmużny. Postawa Chrystusa wobec bogatych w redakcji Łk jest surowa i wymagająca. Jezus potępia jednak raczej złe użycie bogactw, nie nakazuje porzucać wszystkich dóbr. Potępia tych bogaczy, którzy gromadzą z egoizmu i zapominają o Bogu oraz o biednym człowieku. Prawdziwego ucznia Jezusa obowiązuje hierarchia wartości - dobra są środkiem, a nie celem. Radykalizm społeczny Łukasza pochodzi z jego wyłącznych źródeł, osobistej refleksji teologicznej i duchowości. Ponadto ideałem dla Łukasza była pierwotna gmina jerozolimska, która składała się przeważnie z ludzi ubogich. Łukasz wyraża też w ten sposób troskę o greckich adresatów dzieła, u których obecne były tendencje laickie upatrujące sens życia w dobrach doczesnych. Przeciwstawia, zatem tym tendencjom nowy ideał życia - ubóstwo, sprawy Boga, ducha i miłości. Rehabilituje godność szarego, ubogiego człowieka, a zwłaszcza osób pokrzywdzonych.
KOBIETA (43)
Problem rehabilitacji kobiety należy rozważać w tym samym kontekście, co poprzednią tezę. Kobiety w ówczesnym świecie helleńskim były pogardzane i napiętnowane (np. przez Senekę). W judaizmie kobietę otaczano większym szacunkiem, ale usuwano ją w cień lub lekceważono. W Łk autor wyprowadza kobietę z zapomnienia i pogardy, daje jej zaszczytne miejsce w swoim dziele - jako współpracowniczki w królestwie Bożym. Jezus nie unika towarzystwa kobiet i współpracy z nimi. Szczególnie Łukasz podniósł rolę i godność kobiety w Łk 10,38-42. Stawia również niewiasty obok apostołów w kontekście podróży misyjnych Jezusa. Wśród postaci kobiecych w sposób szczególny zatroszczył się o przekazanie wielu informacji dotyczących życia Maryi. Kobiety są tu opisywane z szacunkiem i wrażliwością. Łukasz wykazuje przez to, iż kobieta również została powołana do królestwa Bożego. Zostały położone fundamenty pod całkowite wyzwolenie kobiet. Zbawienie dokonane przez Chrystusa i uczestnictwo w nim przez chrzest wprowadza nowe relacje między człowiekiem a Bogiem, jak również nowe relacje międzyludzkie, wprowadzając fundamentalną równość i braterstwo, wykluczając wszelkie dyskryminacje.
RADOŚĆ I MODLITWA (44)
W teologii Łukasza radość i modlitwa łączą się często z Duchem Świętym (por. 1,43; 3,22). Cała Ewangelia przeniknięta jest duchem radości, optymizmu i pokoju. Słowo „radość” (chara) przewija się przez całą Łk. Z radością ziemi łączy się radość nieba (wskazanie na związek między czasem teraźniejszym i przyszłym, między światem ludzi i aniołów). Dobra Nowina radości jest również Ewangelią pokoju, który łączy się ściśle z Jezusem Chrystusem i Jego dziełem zbawczym. Źródłem radości i pokoju jest modlitwa i Duch Święty. Sam Jezus jest tu przykładem modlitwy. Łukasz w swoim dziele wspomina wiele modlitw Jezusa nieznanych innym Ewangelistom. Oprócz modlitwy w czasie rozmnożenia chlebów, Ostatniej Wieczerzy i w Getsemani, Łukasz podaje jeszcze dziewięć innych okoliczności: przed chrztem w Jordanie, na pustyni, przed wyborem Dwunastu, przed wyznaniem Piotra, w czasie Przemienienia, przed „Ojcze nasz”, przewidując słabość Piotra, na krzyżu oraz z uczniami w Emaus. Całe życie Jezusa jest przeniknięte modlitwą. Uczy On także modlitwy swoich uczniów (por. Łk 11,1-4), a także daje wiele pouczeń o naturze modlitwy. Przestrzega przed zwątpieniem, zachęca do nadziei i wytrwałości. Modlitwa jest zwierciadłem życia, a życie jest odbiciem modlitwy. Podstawą dobrej modlitwy musi być pokora i skrucha. Zainteresowanie Łukasza modlitwą ujawnia się jeszcze w zebraniu i zachowaniu w Ewangelii pieśni i modlitw: Magnificat (1,46-55), Benedictus (1,67-79), Gloria in excelsis (2,14), Nunc dimittis (2,29-32). Łk rozpoczyna się oficjalną modlitwą Zachariasza w świątyni, a kończy modlitwą młodego Kościoła. Łk jest, zatem najpiękniejszym dokumentem modlitwy.
1