CIERPIENIA MŁODEGO WERTERA

STRESZCZENIE

Powieść skonstruowana jest jako zbiór listów napisanych przez tytułowego Wertera. Całość składa się z dwóch ksiąg, przy czym pierwsza rozpoczyna się datą 4 maja 1771. W listach Werter wspomina swoje intymne chwile spędzone w fikcyjnej wiosce Wahlheim (Goethe nawiązuje tu do dzielnicy miasta Wetzlar - Garbenheim). W Wahlheim Werter zakochuje się w Lotcie (Locie), młodej i pięknej kobiecie, która zajmuje się domem i rodzeństwem po śmierci matki. Lotta jest jednak już zaręczona z niejakim Albertem. Werter jest zrozpaczony, jednak stara się tego nie okazywać. Spędza miłe chwile z Lottą oraz Albertem zwiększając przyjaźń pomiędzy nimi. Potem jednak postanawia wyjechać z Wahlheim i rozpocząć pracę w poselstwie. Po pewnym czasie, gdy dowiaduje się, że Lotta wzięła ślub z Albertem, kończy z dotychczasową pracą i wyjeżdża do miejscowości, w której się urodził i spędził dzieciństwo. Następnie postanawia powrócić do Wahlheim, gdzie Lotta prosi go o to, aby oddalił się od niej do okresu świąt, aby nie wzbudzać podejrzeń ich o romans. Jednak na wieść o tym, że Lotta pozostała sama w domu (ponieważ Albert wyjechał), Werter przybywa do niej, aby spędzić z nią czas. W czasie ich rozmowy sam na sam nie wytrzymuje i zaczyna całować dziewczynę, na co ona reaguje ucieczką i zamknięciem się w pokoju. Werter znów odczuwa straszny ból związany z brakiem Lotty. Postanawia, że popełni samobójstwo. Wysyła posłańca po pistolet do Alberta (teraz już męża Lotty), Albert nakazuje, aby Lotta przygotowała pistolety... Kobieta, znając samobójcze zapędy Wertera, waha się, lecz postanawia wydać broń. Werter pisze list pożegnalny, w którym jednoznacznie obarcza Lottę winą za jego śmierć. Twierdzi, że to ona była jego cierpieniem i to jej zachowanie doprowadziło do samobójstwa. Werter ładuje broń i strzela w głowę. Pada na ziemię, ale aż do rana jest świadomy, później wykrwawia się na śmierć.

GENEZA

Do napisania „Cierpień młodego Wertera” przyczyniły się osobiste doświadczenia Goethego z wczesnej młodości, a zwłaszcza jego wyjazd do Wetzlaru, w którym przebywał od 25 maja do 11 września 1772 roku. Podczas jednego z bali poznał tam uroczą Charlotte Buff, która była pierwowzorem postaci Lotty oraz jej narzeczonego Johanna Christiana Kestnera (powieściowy Albert). Zaprzyjaźnił się on również z ojcem Charlotty, owdowiałym urzędnikiem i jego licznymi dziećmi. Bardzo szybko przyjaźń, jaką żywił do Charlotty przerodziła się w głębokie uczucieCzęsto też gościł w domu Buff. Postanowił jednak opuścić miasto, by nie psuć relacji między narzeczeństwem. Wyjechał bez pożegnania, pozostawiając jedynie listy do obydwojga, wyjaśniające całą sytuację. Kestner, mimo listownego pożegnania, odwiedził Goethego, by utrzymać dawną zażyłość. Od tego czasu cała trójka przyjaźniła się korespondencyjnie.

Goethe po kilku miesiącach przyjechał ponownie do Wetzlar z powodu samobójstwa najlepszego przyjaciela Carla Wilhelma Jerusalem. To właśnie okoliczności jego śmierci wykorzystał poeta do napisania swojej powieści. Dowiedział się, że Jerusalem miał problemy z przełożonym, przeżył niemiłą sytuację towarzyską i prawdopodobnie uwikłał się w nieszczęśliwy związek miłosny. O ostatnich chwilach przyjaciela dowiedział się Goethe z relacji Kestnera, który też, nie podejrzewając niczego, pożyczył pistolety przyszłemu samobójcy. Jerusalem ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę strzelił sobie w głowę tak niefortunnie, że umierał jeszcze bardzo długo. Zarówno śmierć, jak i sposób, w jaki został pochowany (przed jedenastą wieczór, bez udziału duchownego) zostały bardzo wiernie odtworzone w „Cierpieniach młodego Wertera”

O ślubie Charlotty i Kestnera Goethe dowiedział się po fakcie w kwietniu 1773 roku. W tym samym miesiącu zmarła jego wieloletniej przyjaciółka. Wydarzenia te przygnębiły poetę i wywołały potrzebę wypowiedzi twórczej. Rok później ukazały się „Cierpienia młodego Wertera”, dzieło, które długo dojrzewało w poecie, a na papier zostało przelane w ciągu zaledwie kilku tygodni.

Kestnerowie poczuli się dotknięci wykorzystaniem ich prywatnej historii w powieści, a zwłaszcza sposobem, w jaki przedstawiono Lottę i Alberta. Doprowadziło to do zerwania kontaktów. Goethe spotkał się raz jeszcze z Charlottą po wielu latach w Weimarze, w 1816 roku.

Data pierwszego wydania: powieść została opublikowana anonimowo w 1774 roku w Lipsku. W 1787 roku ukazało się wydanie, do którego autor dodał historię o parobku, zakochanym w bogatej wdowie.

Epoka literacka: romantyzm.

Rodzaj literacki: epika.

Gatunek literacki: powieść epistolarna. Powieść składa się z szeregu listów głównego bohatera do przyjaciela.

Bohaterowie: pierwszoplanowi: Werter, Lotta, Albert; drugoplanowi: komisarz S., parobek, panna von B., hrabia C., Henryk

Temat: dzieje nieszczęśliwej miłości Wertera do Lotty, zakończone samobójstwem głównego bohatera.

STRESZCZENIE II

4 maja 1771
Młody, utalentowany mężczyzna, Werter, przybywa do małego miasteczka załatwić sprawy spadkowe matki. Jego wyjazd jest też jednocześnie ucieczką przed kłopotliwym uczuciem Eleonory, nie przedstawionym bliżej w powieści. Jedynymi bliskimi osobami, o których wspomina bohater, jest matka i przyjaciel Wilhelm, do którego adresowane są prawie wszystkie listy składające się na powieść.

10 maja 1771
Werter - młody artysta (zajmuje się rysunkiem) zachwyca się okolicą, do której przyjechał. Znajduje tu upragniony spokój, a także możliwość obcowania z naturą i jej pięknem, na które jest szczególnie wrażliwy.

„Jestem samotny i cieszę się z mego życia w tej okolicy stworzonej dla dusz takich jak moja. Jestem tak szczęśliwy, o najdroższy, tak zatopiony w poczuciu spokojnego istnienia...”.

17 maja 1771
Zawiera wiele znajomości i jest uwielbiany przez ludzi, którzy chętnie przebywają w jego towarzystwie, jednak nie znajduje wśród nich przyjaciół, którzy mogliby go zrozumieć.

„Poczyniłem różne znajomości, towarzystwa nie znalazłem jeszcze żadnego. Nie wiem, co mam pociągającego dla tych ludzi, tylu mnie z nich lubi; przywiązują się do mnie i zawsze mi przykro, gdy nam droga wspólna wypada tylko kawałek. Jeśli mnie spytasz, jacy tu są ludzie, muszę ci odrzec, jak wszędzie!”

Werter lubi ten lud i współczuje ich losowi, jednakże czuje, że świat i ludzie go nie rozumieją.

„A jednak być nie zrozumianym to los takich, jak my”,

dlatego często izoluje się od świata.

22 maja 1771
Siłę i szczęście znajduje w swoim wnętrzu, często zagłębia się w myślach i żyje w świecie swojej wyobraźni:

„Wracam w siebie i znajduję świat! Znowu raczej w przeczuciu i niejasnym pożądaniu niż w rzeczywistym kształcie i żywej sile”.

Zdaje mu się, że życie ludzkie jest tylko snem, sen jednak mija, tak samo jak życie.

„Że życie ludzkie jest tylko snem, zdawało się już niejednemu. I mnie również uczucie to stale towarzyszy”.

Werter inaczej patrzy na świat niż ludzie, z którymi przebywa, przez to jest niezrozumiany i samotny. Cechuje go ogromna wrażliwość podobna do tej, jaką maja dzieci, dlatego też często przebywa w ich towarzystwie. Uważa, że

„najszczęśliwsi są ci, którzy podobnie dzieciom, żyją z dnia na dzień, włóczą za sobą lalkę, i ubierają ją, i z wielkim szacunkiem skradają się koło szuflady, w której mama zamknęła łakocie, a gdy wreszcie dostaną, czego pragną, zjadają to pełnymi usty i wołają: Jeszcze! - To są szczęśliwe istoty!”.

Jego wrażliwość i wyobraźnia podobna do tej, jaką mają dzieci sprawia, że istoty te są mu najbliższe, o czym nie raz wspomni w późniejszych listach:

„Tak Wilhelmie, sercu mojemu najbliższe są dzieci na ziemi” (29 czerwca 1771).

Sam też czuję się jak dziecko

„O, jakimż jestem dzieckiem” (8 lipca 1771).

Dzieci też go bardzo polubiły, a zwłaszcza wspólne zabawy i opowieści Wertera:

26 maja 1771
Werter szczególnie upodobał sobie malownicze wzgórze w miejscowości Wahlheim, skąd rozciąga się widok na całą dolinę. Tam często przesiaduje, w cieniu dwóch lip ocieniających mały placyk przed kościołem i czyta Homera. To miejsce nabierze dla niego w dalszej części utworu jeszcze większego znaczenia.
Wilhelmowi opisuje też napotkanych ludzi i ich historie. Jedną z nich jest gospodyni, szczęśliwa matka trzech chłopców, czekająca na powrót męża, który udał się do Szwajcarii odebrać spadek po jednym z krewnych.

30 maja 1771
Spotyka młodego parobka zakochanego w pięknej, choć starszej od niego wdowie, u której służy. Historie tych ludzi będą dokończone w drugiej części utworu, a losy niektórych będą paralelne do losów Wertera.

16 czerwca 1771
Ton listów, jak również częstotliwość ich pisania, zmienia się pod wpływem nowej znajomości, jaką zawarł Werter dzięki balowi urządzonemu na wsi. Pisze o tym następująco:

„(...) zawiązałem znajomość, która bliżej obchodzi me serce”.

Poznaje tam Charlottę S., nazywaną później Lottą, córkę komisarza. Zauroczony wdziękami kobiety dotrzymuje jej towarzystwa przez cały wieczór. Od początku ma też świadomość, że jest ona zaręczona z innym mężczyzną, Albertem, który wyjechał na pewien czas by po śmierci ojca doprowadzić swoje sprawy do ładu i zdobyć przyzwoite stanowisko.

21 czerwca 1771
Od momentu poznania Lotty Wahlheim, ulubione miejsce Wertera, nabiera dla niego jeszcze większego znaczenia, bowiem leży ono zaledwie pół godziny od domu Lotty, i staje się teraz głównym celem jego przechadzek.
Werter często zaczyna bywać w domu jej ojca, komisarza książęcego, zaskarbia sobie sympatię jego i jego licznych dzieci, którymi młoda kobieta musiała się zająć po śmierci matki. Znajduje też wiele zainteresowania i życzliwości ze strony Lotty. W jej obecności jest szczęśliwy, odkrywa w niej bowiem człowieka, który go rozumie.

1 lipca 1771
Wraz z Lottą odwiedza sędziwego proboszcza. Tam poznaje historię dwóch starych orzechów, w cieniu których siedzą i rozmawiają. Jeden z nich posadzony był w dniu narodzin żony proboszcza, i wiele miłych wspomnień z przeszłości wiązało się z tymi właśnie ocieniającymi probostwo drzewami. Ich dalszą historię poznamy w drugiej części utworu.

13 lipca 1771
Werter kocha Lottę i jest przekonany, że ona odwzajemnia jego uczucie:

„Tak, czuję i mogę dowierzać sercu memu, że ona - czyż śmiem, czyż mogę wyrazić niebo w tych słowach? - że ona mnie kocha”.

Listy pisane od chwili, kiedy poznał ukochaną Lottę, przesiąknięte są opisem jego uczuć, zachwytem nad urokami drogiej mu kobiety i relacją z wspólnie spędzonych chwil. Każdy dzień jest dla niego szczęśliwym, bowiem po przebudzeniu sama myśl, że zobaczy Lottę wprowadza go w radosny nastrój.

30 lipca 1771
Spokój i szczęście, jakie znajduje w pobliżu Lotty znika, kiedy powraca narzeczony Lotty - Albert.

„Albert przybył. Odjadę. Choćby był najlepszym, najszlachetniejszym człowiekiem, któremu gotów byłbym podporządkować się pod każdym względem, nieznośnym byłoby widzieć go przed sobą w posiadaniu tylu doskonałości. - W posiadaniu! - Dość, Wilhelmie, narzeczony przybył! Dzielny, kochany chłop, którego nie można nie lubić”.

Albert jest przyjaźnie usposobiony wobec Wertera i nie okazuje zazdrości, mimo to jednak sytuacja w odczuciu Wertera ulega zasadniczej zmianie.

10 września 1771
Po tygodniach rozterki, sprzecznych uczuć, wzrastającego napięcia wewnętrznego, decyduje się Werter na odejście. Wieczór spędza w towarzystwie Lotty i Alberta, nic im jednak nie mówi o swoim zamiarze. Wyjeżdża bez pożegnania.

KSIEGA DRUGA

20 października 1771
Pierwszy list pisany od momentu rozstania z ukochaną. Bohater odbył w tym czasie podróż do miasta, którego nazwy nie podaje i wstępuje do służby dyplomatycznej.

26 listopada 1771
Werter rozpoczyna pracę w poselstwie, jednakże nie potrafi dojść do porozumienia z człowiekiem, u którego pracuje. Poseł jest bardzo drobiazgowy, rygorystyczny, powolny i nudny, chce by wszystko było napisane według ustalonych przez niego reguł, co jest sprzeczne z artystyczną duszą Wertera. Pocieszeniem dla Wertera staje się przyjaźń z hrabią C. i znajomość z panną von B., która bardzo przypomina mu Lottę.

20 stycznia 1772
Werter, który schronił się przed burzą w małej chłopskiej gospodzie, czuje silną potrzebą napisania do Lotty. Wspomina o życiu, jakie prowadzi, o znajomości z panną von B., lecz przede wszystkim pisze o swojej tęsknocie i poczuciu rezygnacji:

20 lutego 1772
Pierwszy list pisany do Alberta, który jest odpowiedzią na wieści, jakie doszły do Wertera o ślubie Lotty z Albertem - nie znał bowiem terminu ich ślubu. Sposób, w jaki Werter przyjmuje tę wiadomość, świadczy o tym, że jego uczucie nie wygasło, a cierpienie się wzmogło. Życzy młodej parze szczęścia, wierzy jednak, że w sercu Lotty jest również miejsce dla niego.

15 marca 1772
Podczas wizyty u hrabiego von C. towarzystwo, które się tam zebrało, daje Werterowi do zrozumienia, że jest osobą niemile widzianą ze względu na niższy status społeczny - jego mieszczańskie pochodzenie. Bardzo silnie przeżywa to wyproszenie z arystokratycznego domu, czuje się zdradzony, upokorzony i oszukany - również przez hrabiego von C. i pannę von B.

16 kwietnia 1772
Dotknięty do żywego Werter podaje się do dymisji, a kiedy otrzymuje zwolnienie udaje się do pewnego księcia, który bardzo polubił jego towarzystwo i zaprosił do swojej rezydencji.

9 maja 1772
W drodze do dóbr księcia odwiedza rodzinne miasto. Wspomina czasy i wydarzenia z dzieciństwa oraz wczesnej młodości. W trzy dni później na zaproszenie księcia udaje się do jego wiejskiej rezydencji - zamku myśliwskiego. Zdradza Wilhelmowi swój prawdziwy cel tej wizyty - chciał iść na wojnę i liczył w tej kwestii na pomoc księcia, który mu jednak ten zamiar odradził.

11 czerwiec 1772
Po kilku tygodniach spędzonych na zamku zaczyna się czuć źle i postanawia wyjechać. Jeszcze nie wie dokąd, chce być bliżej Lotty.

4 sierpnia 1772
Ulegając przemożnej sile uczucia udaje się do miejscowości, gdzie mieszkają Lotta i Albert. W Wahlheim odwiedza gospodynię spotkaną przed rokiem - smutna, opowiada o śmierci najmłodszego syna i o powrocie męża ze Szwajcarii: z wyprawy nic nie przywiózł, w dodatku wrócił chory i o żebranym chlebie.Werter chciałby odnaleźć szczęście z poprzedniego lata, ale to jest niemożliwe. Wszystko w jego oczach wygląda w Wahlheim inaczej niż przed rokiem. Lotta nie mieszka już u ojca, ma swój dom, który jest domem Alberta. Całe ich życie układa się teraz zupełnie inaczej. Werter nie może się pogodzić z tą zmianą i nie potrafi też opanować swojego uczucia do Lotty.

4 września 1772
Bohater dowiaduje się, że parobek zakochany we wdowie, u której służył, w porywie namiętności próbował wziąć ją siłą, za co został wydalony ze służby przez brata swojej pani. Werter utożsamia swoje losy z losami parobka:

„Proszę cię, czytaj tę historię z nabożeństwem.(...) Czytając pomyśl mój drogi, że jest to także historia twego przyjaciela”.

15 września 1772
Werter udaje się do starego proboszcza do St. Dowiaduje się, że proboszcz umarł, a piękne orzechy, które dawały chłód i czyniły probostwo przytulnym zostały ścięte na rozkaz nowej pani pastorowej, której przeszkadzały spadające z nich liście i gałęzie zasłaniające światło.

12 października 1772
Zmienia się również lektura Wertera: „Osjan wyparł z mego serca Homera”. Odejście od poezji Homera jest oznaką dużej zmiany w życiu wewnętrznym bohatera.

26 listopada 1772
Podczas spaceru Werter spotyka Henryka, chorego umysłowo człowieka, który postradał zmysły z miłości do ukochanej kobiety i szuka dla niej kwiatów, mimo iż jest zima.

1 grudnia 1772
Okazuje się, że Henryk był pisarzem u ojca Lotty i kiedy wyznał uczucia, jakie do niej żywił, został wydalony ze służby i to uczyniło go szaleńcem. Historia obłąkanego bardzo przejęła Wertera, widzi w niej podobieństwo do swoich losów.

4 grudnia 1772
Werter jest w domu Lotty, ona gra na fortepianie różne melodie, w tym jego ulubioną, która wywołuje szereg wspomnień z przeszłości, wspomnień chwil szczęśliwych, kiedy to Lotta wygrywała tę melodię, ale też wspomnień okresu zmartwień i zawiedzionych nadziei. Muzyka ta doprowadza go do wybuchu, a kiedy prosi ,by przestała grać, Lotta odpowiada:

„Werterze, pan jest bardzo chory, pańskie ulubione potrawy zbrzydły panu! Niech pan odejdzie, proszę, i niech się pan uspokoi.”

Spotkania z Lottą przynoszą tylko ból. Werter daje jej do zrozumienia, że nie żywi do niej tylko uczucia przyjaźni. Lotta stara się bagatelizować takie momenty.

6 grudnia 1772

„Jak mnie prześladuje ta postać! Na jawie i we śnie przepełnia całą mą duszę.”

Wszystkie myśli Wertera krążą wokół Lotty. O tym donosi ostatni list w tej części powieści.


WYDAWCA DO CZYTELNIKA

Ta część powieści jest przeplatana komentarzami fikcyjnego „wydawcy”, który pragnie uporządkować ostatnie dni życia Wertera. Opowieść „wydawcy” uzupełniana jest listami i krótkimi notatkami Wertera. Między trójką przyjaciół wytworzyła się bardzo trudna atmosfera. Albert często wychodzi z pokoju podczas wizyt Wertera, czuje bowiem, że jego obecność przygnębia gościa. Samego Wertera sytuacja ta rujnuje psychicznie. Żyje w ciągłej niezgodzie z sobą, uważa bowiem, że zmącił spokój związku swoich przyjaciół, robi sobie wyrzuty, w które miesza się jednak skryta niechęć do małżonka.
Jednocześnie dochodzą go słuchy o nieszczęściu, jakie wydarzyło się w Wahlheim. Znajomy Werterowi parobek zamordował swojego następcę na służbie u wdowy, który miał ją poślubić. Na pytanie, czemu to zrobił, powiedział:

„Żaden mieć jej nie będzie i ona nie będzie miał żadnego”.

Werter pragnie ocalić nieszczęśnika, interweniuje u komisarza i próbuje usprawiedliwić zbrodnię nieszczęśliwą miłością, jednak ten go nie słucha. Również Albert staje po stronie prawa i przepisów. To wzmaga niechęć Wertera wobec męża ukochanej kobiety.
Po całym wydarzeniu Albert prosi żonę, by ta oddaliła Wertera, ograniczyła jego częste odwiedziny.

12 i 14 grudnia 1772
Listy opisujące stany duszy Wertera, przerywające narracyjny tok opowieści „wydawcy”.
Werter czuje, że jest bliski obłędu, stwierdza, że z trudem zachowuje na zewnątrz pozory normalnego życia i postanawia umrzeć. Stopniowo utwierdza się w tym postanowieniu. Chce jednak, by czyn ten był rozważny, nie spieszy się, chce odejść z tego świata z pełnym przekonaniem i spokojną stanowczością.

20 grudnia 1772

List pożegnalny do Wilhelma. Werter dziękuje za przyjaźń, prosi też o przekazanie matce, żeby mu przebaczyła i aby się za niego modliła. Nie pisze jednak o swoim zamiarze samobójczym.
Tego samego dnia, w którym Werter napisał list pożegnalny do przyjaciela, Lotta poprosiła, żeby nie przychodził do niej przed Wigilią. Lotta czyni mu wyrzuty, ze nie może jej zostawić w spokoju, mówi, iż nic innego zrobić nie może, tylko boleć nad jego losem. A przecież on ma wiedzę, talent, które wiele mu jeszcze mogą przynieść radości. Radzi mu wyjechać i poszukać godnego przedmiotu dla jego miłości. Rozmowę te przerywa wejście Alberta, który chłodno wita się z Werterem. Werter wychodzi wzburzony. Następnego dnia pisze list do Lotty. Jest to list pożegnalny, w którym wyjaśnia, że jedno z ich trojga musi umrzeć i zdecydował, że to on się poświeci. Prosi tylko o to, by go pamiętała i czasami wspominała po jego śmierci.
Służącemu każe spakować rzeczy do wyjazdu, uporządkować wszelkie sprawy i uregulować rachunki.Jedzie do domu komisarza, ale go nie zastaje. Przygotowane dla niego przez rodzeństwo Lotty prezenty gwiazdkowe uświadamiają mu, jak bardzo za nią tęskni. Wraca do domu, gdzie służący pakuje jego rzeczy.
W tym czasie Lotta myśli o Werterze i zdaje sobie sprawę z uczuć, jakie żywi do przyjaciela. Jest to jedyny człowiek, który rozumie jej myśli i najchętniej zatrzymałaby go dla siebie, chociaż wie, że zrobić tego nie może. Żal jej rozłąki z Werterem, bo czuje, że po tym rozstaniu zostanie w jej duszy próżnia, której nic nie jest w stanie zapełnić.
Niespodziewanie przychodzi Werter. Lotta będąc sama w domu czuje wielkie zdenerwowanie spowodowane jego obecnością. Prosi go, aby przeczytał „Pieśni Osjana”, które sam przetłumaczył. Zaczyna je czytać ze łzami w oczach. Obydwojgu udziela się wzruszenie wywołane przez smutny nastrój tej poezji, gdzie dominuje poczucie bezsilności wobec losu, rozpacz i przeczucie śmierci. Przestają nad sobą panować, Werter przytula Lottę do siebie, pokrywa jej usta pocałunkami. Ona walcząc z namiętnością odpycha go i ucieka do sąsiedniego pokoju.
Werter wraca wzburzony do domu. Następnego dnia rano pisze ostatnie słowa do ukochanej. Pewien jest jej uczuć, tego, że Lotta go kocha i tym samym wierzy, że chociaż na tym świecie nie było im dane być razem, to po śmierci będą już ze sobą na wieki.
Wysyła również służącego z prośbą do Alberta, by ten pożyczył mu pistoletów. Lotta ma złe przeczucie podając służącemu broń, nie potrafi jednak wyznać małżonkowi swych obaw, ani powiedzieć mu o tym, co zaszło.
Werter uporządkowuje swoje papiery, pisze jeszcze ostatnie słowa do Lotty i o dwunastej w nocy, ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę - strój, w jakim poznał Lottę - strzela do siebie.
Rano, gdy znajduje go służący, Werter jeszcze żyje. Zawiadomieni zostają Lotta, Albert i komisarz. Wszyscy są wstrząśnięci. Chowają go koło jedenastej w nocy, bez udziału duchownego, w miejscu, które sam sobie wybrał. Albert i Lotta nie mają siły, by wziąć udział w pogrzebie.

CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW

Werter

bez wątpienia jedna z najważniejszych postaci w historii światowej literatury, i najważniejszy bohater epoki romantyzmu. Ustanowił nowe trendy w zakresie kreowania postaw, zachowań, a nawet wyglądu. Werter został okrzyknięty prototypem bohatera romantycznego. Dzięki werteryzmowi powstał m.in. byronizm, wykreowano również setki bohaterów literackich. Jego wygląd zewnętrzny był dość niecodzienny. Zawsze dbał o swój wizerunek, przez co był ulubieńcem kobiet. Odwiecznie ubierał się w błękitny frak i spodnie, a całości dopełniała żółta kamizelka.
Samego siebie spostrzegał jako jednostkę nieprzeciętną i wyjątkową, a źródeł tego upatrywał w swojej nadwrażliwości. Zapatrzenie w siebie często okazywał również przez lekceważenie otaczających go ludzi:

Ceni też wyżej mój rozum i talenty niż serce, z którego przecież jestem dumny, gdyż ono jest źródłem całej mojej siły, mego szczęścia i niedoli. To, co wiem, posiąść może każdy, tylko serce me jest moją wyłącznie własnością.

Był on człowiekiem wielu talentów. Posiadał zdolności artystyczne, pięknie rysował, grał na fortepianie, a przede wszystkim tłumaczył dzieła Osjana, do czego konieczna była również smykałka do literatury. Jego niebywałe umiejętności, szlachetność, wykształcenie, indywidualizm powodują, że stał się człowiekiem wyobcowanym. Jego alienację potęgowała do granic możliwości nadwrażliwość. Werter wzruszał się tak łatwo, że było to wręcz chorobliwe. Często płakał z byle powodu niczym kobieta. Często w sowim postępowaniu nie kierował się rozumem, a sercem, emocjami. Nie można powiedzieć o nim, ze był optymistą, wręcz przeciwnie widział wszystko w ciemnych barwach, pesymistycznie.
Zakochał się bez pamięci w kobiecie, która obiecała innemu swoją rękę. Wspomniana szlachetność nie pozwalała mu na odebranie Lotty Albertowi, ponieważ zbytnio go cenił i szanował. Nawet czuł się winny, iż zakłóca jego spokój.
Werter to człowiek, wokół którego gromadziły się tłumy kobiet, z którymi potrafił prowadzić rozmowy na wiele tematów, często był duszą towarzystwa, a mimo to zdecydował się na samotność. Można powiedzieć, że był buntownikiem z wyboru.

Swoją pracę traktuje jako niezwykle nudną i za wszelką cenę jej unika, przez co ma dużo czasu na kontemplacje natury i obserwację życia nędzarzy. Urzędników, z którymi pracował, określa jako maluczkich goniących za karierą. Wobec tych, z którymi się nie zgadza bywał nietolerancyjny. Szczególnie nie lubił tych, którzy, inaczej niż on, postrzegali rzeczywistość racjonalnie. Za najważniejsze ogniwo świata uważał samego siebie. Egotyzm, czyli poczucie własnej wyjątkowości, przeszkadza mu w prawidłowym funkcjonowaniu. Jest tak zapatrzony w siebie, że nie widzi krzywd, jakie wyrządza innym, a jednocześnie obwinia wszystkich o swoje cierpienia. Posunął się nawet do tego, że w liście pożegnalnym do Lotty uczynił ją winną swojego samobójstwa. Połączenie ambicji, przekonania o własnej wartości i towarzyszącego im mieszczańskiego kompleksu niższości spowodowało, że zniewaga towarzyska w domu hrabiego C. staje się dla Wertera nie tylko powodem odejścia ze służby dyplomatycznej, ale i dowodem na niemożność porozumienia się ze światem. Uraz potęguje fakt, że Lotta i Albert pobrali się w tajemnicy przed nim, czym odebrali mu ostatecznie nadzieję na osobiste szczęście.
Werter zaczyna czuć się rozbitkiem w otaczającym go świecie: zawodzi go zarówno kariera, jak i miłoś., Natura, początkowo kontemplowana z zachwytem, objawia mu swe głębsze, okrutne oblicze. Często traktuje ludzi instrumentalnie. Świadczą o tym na przykład listy do przyjaciela Wilhelma, które pisał tylko dlatego, żeby sobie „ulżyć

Werter zbuntował się przeciwko przesądom stanowym i zakłamaniu arystokracji, które określały obowiązujące w społeczeństwie zasady moralne, a także formy życia rodzinnego. Sprzeciwiał się również niesprawiedliwości, ograniczaniu wolności, a pod koniec życia złej naturze świata, którą dostrzegał na każdym kroku. Bunt, a także zamęt zmysłów spowodowany nieszczęśliwą miłością, który uniemożliwiał mu zaspokojenie swoich pragnień doprowadziły go do dramatycznej decyzji odejścia ze społeczeństwa. Mógł to osiągnąć jedynie przez śmierć, dlatego popełnił samobójstwo.

Werter Goethego stał się symbolem określonej postawy życiowej, zwanej werteryzmem. Skupia ona wszystkie wymienione już cechy bohatera. Werteryzm jest postawą elitarną, wyjątkową, która legitymuje jednostki wybitne, wyróżniające się wśród otoczenia, co więcej − przekonane o własnej odmienności. Oparta jest na głębokim przeżywaniu własnych, wysublimowanych uczuć oraz niechęci do racjonalnej, zdroworozsądkowej postawy wobec świata.

Werteryzm oznacza bunt wybitnej jednostki wobec zasad moralnych i społecznych w imię wyższych ideałów, najczęściej miłości pojmowanej jako absolut. Bezkompromisowemu odcięciu się od życia zwykłych śmiertelników towarzyszy poczucie absurdalności i bezsensu istnienia. To zaś w konsekwencji prowadzi do samobójstwa, będącego zarazem manifestacją buntu i aktem ostatecznego wyzwolenia spod władzy praw rządzących wrogim i okrutnym światem - czytamy w posłowiu do Cierpień…

Lotta

była bowiem dobrą, szlachetną i pogodną kobietą<, która przyjęła na swoje barki ciężki obowiązek opiekowania się rodzeństwem i owdowiałym ojcem. Kobieta ta wydawała się być idealną partnerką dla Wertera. Podobnie jak on uwielbiała muzykę, lekturę, taniec, życie towarzyskie oraz swobodną wymianę poglądów. Jednak obiecała swoją rękę Albertowi i danego słowa nie zamierzała łamać. Chociaż jej kontakty z Werterem były o wiele głębsze, był on dla niej pasjonujący, nie unikała jego adoracji, a nawet sama odwzajemniała jego zaloty, to i tak poślubiła Alberta. Jej mężą cechowoło to, czego próżno było szukać u Wertera: poczucie bezpieczeństwa, stabilności, pewność jutra i spokojne życie.
Chociaż czuła do Wertera coś więcej niż przyjaźń, to nie dawała tego po sobie poznać. Teresa Nowacka pisze o Loccie: cechuje ją umiar, poprawność, wzorowe zachowanie i niezwykle subtelnie wyczuwana granica jej zaangażowania uczuciowego. Jednak nie można nazwać ją wyrachowaną, czy bawiącą się uczuciami Wertera. Bohaterka przeżywała wewnętrzne rozterki, zastanawiała się, czy nie pójść za głosem serca, lecz obowiązek dotrzymania danego słowa honoru Albertowi bierze górę.
Już po ślubie, który wzięli z Albertem w tajemnicy przed Werterem, gdy zaloty tytułowego bohatera powieści stały się zbyt nachalne oraz zakłócały domowy ład i szczęście małżeńskie Lotty, kobieta poprosiła go o zaprzestanie wizyt. Odrzucając zakochanego do szaleństwa i nadwrażliwego młodzieńca spowodowała, że stracił on ochotę do życia. Z czasem zaczęły się w niej zmagać wewnętrzne rozterki, nawet zaczęła żałować, że odtrąciła od siebie Wertera, lecz było już za późno. Na wieść o samobójstwie głównego bohatera, Lotta sama popadła w bardzo ciężki stan zdrowia, co uniemożliwiło jej uczestnictwo w jego pogrzebie.

ALBERT

Tego bohatera najlepiej scharakteryzować jako przeciwieństwo Wertera. Oczywiście był on człowiekiem dobrym, wartościowym i szlachetnym, lecz posiadał przede wszystkim takie cechy, którymi główny bohater gardził. Przede wszystkim Albert był bardzo pracowity i uwielbiał swoją pracę. Mnóstwo czasu poświęcał na swoje interesy. Był człowiekiem bardzo aktywnym, czynnym, zamiast czekać i kontemplować, działał. Wszystko, co osiągnął, zawdzięczał ciężkiej pracy, dokładności i zaangażowaniu. Znał i kochał Lottę od wielu lat. Bezgranicznie jej ufał, nawet gdy spędzała całe dnie z Werterem. Nie czuł zazdrości, ponieważ nie uważał głównego bohatera za rywala o względy pięknej kobiety. Cechowała go życiowa dojrzałość i mądrość, co wynikało z tego, że był od Wertera i Loty starszy.
Jego stosunek do przyjaciela był bardzo specyficzny. W pewnym sensie zachwycał się odmiennością Wertera. Bardzo chętnie z nim polemizował, ponieważ najczęściej mieli oni różne zdania na niemal wszystko. W jednej z takich dyskusji Albert powiedział: łatwiej umrzeć, niż mężnie znosić życie pełne udręki, negatywnie ustosunkowując się do samobójstw.
Po ślubie z Lottą jego cierpliwość, wydawałoby się nieskończona, wyczerpała się. Coraz chłodniej spoglądał na przyjaciela, który swoją ciągłą obecnością zakłócał spokój w jego domu.

PLAN WYDARZEŃ

Księga I

1. Po przygodzie miłosnej Werter wyjeżdża (nie nazywa miejscowości - wiadomo, że jest to miasto) w poszukiwaniu spokoju i samotności.

2. Nowe życie i nowe znajomości (zwłaszcza z prostymi ludźmi, co dla Wertera jest zupełną nowością), wyjazd do prowincjonalnego miasteczka Waldheim.

3. Werter poznaje Charlottę S. - Lottę, zaprzyjaźnia się z nią, często ją odwiedza.

4. Przyjaźń niepostrzeżenie przeradza się w miłość, ale Lotta jest związana narzeczeństwem z Albertem.

5. Werter poznaje Alberta, odtąd odwiedza ich oboje, Albert okazuje się szczerym, uczciwym, dobrym człowiekiem.

6. Werter czuje się coraz bardziej nieszczęśliwy, stopniowo traci nadzieję, że Lotta kiedykolwiek mogłaby się z nim związać, zaczyna traktować swój stan jako chorobę.

Księga II

1. Werter rozpoczyna pracę u posła, zawiera nowe znajomości, mimo to nie potrafi zapomnieć o Lotcie.

2. Z opóźnieniem dowiaduje się o jej ślubie, za co szczerze dziękuje Albertowi.

3. Niemiła przygoda - mieszczańskie pochodzenie Wertera staje się powodem wyproszenia go z arystokratycznego towarzystwa; wyjazd i powrót do Waldheim.

4. Coraz częstsze wizyty u Lotty i Alberta, pogłębia się cierpienie Wertera.

5. Rozpacz i postanowienie o samobójstwie.

Wydawca do czytelnika

1. Werter dowiaduje się o popełnionym z miłości zabójstwie.

2. Ostatnie spotkanie z Lottą, lektura Pieśni Osjana, pierwsze i ostatnie pocałunki; rozpaczliwy list do ukochanej.

3. Do domu Lotty przybywa posłaniec od Wertera z prośbą o pistolety, broń podaje mu Lotta.

4. Wieczór - ostatnie listy Wertera (do przyjaciela Wilhelma, do Lotty, Alberta), 12:00w nocy - samobójstwo.

5. Pogrzeb bez księdza, Albert nie mógł przybyć, Lotta ciężko zachorowała.

PROBLEMATYKA

Johann Wolfgang Goethe jest twórcą niemieckim, zaliczanym do nurtu zwanego preromantyzmem. Okres ten jest często nazywany okresem “burzy i naporu” (Sturm und Drang) i poprzedza w wielu swych postulatach oraz tendencjach artystycznych romantyzm. W swojej powieści z 1774 roku, Cierpienia młodego Wertera, Goethe tworzy specyficzny typ bohatera, określanego mianem bohatera sentymentalnego lub werterycznego.

Książka ma formę powieści epistolarnej, tzn. powieści w formie listów, pisanych w tym przypadku przez jednego bohatera (jest nim tytułowy Werter) do swego przyjaciela. Z ułożonych chronologicznie listów wyłania się cała historia nieszczęśliwej miłości młodego człowieka, jego życia i śmierci. Na listy składa się relacja z wydarzeń, w jakich bohater uczestniczył oraz analiza psychologiczna jego uczuć. Werter dokonuje w swych listach dokładnej autoanalizy, informując przyjaciela o motywach swego postępowania, od zakochania się w Lotcie do popełnienia samobójstwa.

Werter wyjechał na wieś, aby dojść do siebie po tajemniczym romansie. Dużo spaceruje, czyta Homera, poznaje okolicznych mieszkańców. W pewnym momencie poznaje Lottę. Nie przeszkadza mu, że dziewczyna ma narzeczonego (chwilowo nieobecnego Alberta), zakochuje się w niej i popada w istne szaleństwo miłosne. Miłość do traktującej go jak przyjaciela Lotty staje się prawdziwą obsesją Wertera, miotanego przez sprzeczne uczucia, popadającego z euforii w przygnębienie, wreszcie myślącego o samobójstwie. Gdy wraca narzeczony, Werter postanawia usunąć się z jej życia, wyjeżdża na placówkę dyplomatyczną. Nie wytrzymuje tam jednak długo. Przeżywszy ciężkie upokorzenie (jako mieszczanin zostaje wyproszony z arystokratycznego towarzystwa) wraca do Waldheim, do Lotty, która tymczasem wyszła za Alberta. Zaczyna coraz częściej odwiedzać młodą parę, stając się dla nich poważnych utrapieniem, gościem niezbyt chętnie widzianym w domu, szczególnie przez Alberta, który nie darzy Wertera sympatią. Tymczasem tytułowy bohater jest w coraz gorszym stanie psychicznym. Zwiększająca się depresja powoduje coraz częstsze myśli o popełnieniu samobójstwa. Miłość do Lotty jest uczuciem niszczącym, destrukcyjnym, popychającym Wertera w obłęd i powodującym samozagładę. W końcu Lotta decyduje się zerwać znajomość z Werterem, co okazuje się być decydującą przyczyną podjęcia decyzji o samobójstwie. Werter strzela sobie w głowę z pistoletu pożyczonego od Alberta, po długich cierpieniach umiera i zostaje pochowany w rogu cmentarza, między dwiema lipami.

Cierpienia młodego Wertera to książka, która zdobyła wielki rozgłos i stała się w ostatnim ćwierćwieczu osiemnastego stulecia ogromnym wydarzeniem literackim i obyczajowym. Od imienia tytułowego bohatera przyjęło się określać model pewnej postawy, charakteryzującej się przede wszystkim wybujałą, przesadną uczuciowością, postrzeganiem otaczającego świata przez pryzmat własnych marzeń i poezji, niezgodą na zastane konwencje obyczajowe i moralne, przy jednoczesnym braku konkretnego, zdecydowanego działania. Werteryzm to również głębokie poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady, gdyż najczęściej kulminacją działań bohatera jest samobójstwo.

“Gorączka werteryczna” spowodowała w Niemczech (jak i zresztą w całej Europie) prawdziwą modę, falę naśladownictw. Młodzież zaczęła ubierać się jak Werter, czytać podobne lektury, podobnie się zachowywać. W tym czasie miała miejsce również fala samobójstw poprzedzonych lekturą książki.

Cierpienia młodego Wertera okazały się książką, która wywarła ogromny wpływ na literaturę kolejnych epok, przede wszystkim na romantyzm.

13

---