Metafora, przenośnia, podstawowa figura stylistyczna, w której obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione po to aby pokazać ich podobieństwo lub analogię, zyskują w ten sposób inne, obrazowe znaczenie, zwane metaforycznym, np. morze gwiazd, kielich goryczy.

Metafora współczesna, np. w wersji polskiej Awangardy Krakowskiej, kojarzy niekiedy bardzo odległe pojęcia, aż do osiągnięcia semantycznej abstrakcyjności, pomijając pośrednie ogniwa, np. w postaci zredukowanego, wielostopniowego porównania.

Twórcy metafor artystycznych dążą zazwyczaj do odświeżenia potocznych znaczeń słów i wyrażeń, opierając się na indywidualnej wyobraźni, najczęściej przeciwstawiając się świadomie kulturze masowej.

Metafora (przenośnia)- to wyrażenie, które poprzez nietypowe połączenie wyrazów uzyskuje nowe (metaforyczne).

Potoczna- np. ostry język, rozmowa w cztery oczy, życiowe zakręty

Poetycka- np. skrzydłą tęsknoty, ubrane w zieloności szatę

Odmiany metafory:

animizacja- nadanie przedmiotom, zjawiskom, pojęciom cech istot żywych- ludzi i zwierząt np. szły lipy, gubiły kwiaty

personifikacja- nadawanie przedmiotom, pojęciom cech ludzkich, przedmioty, pojęcia, rośliny, zwierzęta mogą zachowywać się jak ludzie, odczuwać. np. skowronek zapłakał, słońce myślało, kwiaty uśmiechały się, lew przemówił.

oksymoron- to zestawienie wyrazów o sprzecznym znaczeniu np. gorący lód, ciemna jasność, gorzka słodycz, czarny śnieg

Metafora (gr. μεταφορά), inaczej przenośnia - językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".

"Metafory i analogie, poprzez zestawienie razem różnych kontekstów, prowadzą do powstawania nowych sposobów patrzenia. Prawie wszystko to, co wiemy, łącznie z poważną nauką, opiera się na metaforze. I dlatego nasza wiedza nie jest absolutna" - profesor Joseph Weizenbaum^[1].

Ponieważ metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi, dzieli się je na metafory poetyckie i metafory potoczne, zwane też językowymi. Różni je stopień konwencjonalności - metafory potoczne są wielokrotnie powtarzanymi zestawieniami słownymi, których znaczenie jest powszechnie rozumiane przez użytkowników języka. Natomiast metafory poetyckie powstają na skutek indywidualnych zabiegów twórczych, mają za cel zaskakiwać albo zachwycać odbiorcę. Jednakże granice między metaforami językowymi a poetyckimi są płynne: wszakże te pierwsze pojawiają się również w indywidualnych powiedzeniach, dowcipach. Z kolei metafory występujące w poezji mogą mieć charakter skonwencjonalizowany, banalny i być tym samym pozbawione pierwiastka twórczego. Używane powszechnie w mowie potocznej metafory poetyckie z czasem zasilają zasób związków frazeologicznych danego języka.

Pojęciem dopełniającym jest metonimia. Dualizm metafora-metonimia po raz pierwszy został zaproponowany przez neuropsychologa Romana Jakobsona w 1957 roku, a w tak ogólnym znaczeniu spopularyzowany przez antropologa Claude'a Lévi-Straussa. Zdaniem socjologa Garetha Morgana postrzeganie świata społecznego odbywa się właśnie przede wszystkim przy użyciu metafor, a także sensemakingu.

Metafora w ujęciu kognitywnym

W roku 1980 George Lakoff wraz z Markiem Johnsonem opublikowali pierwsze wydanie swojej książki Metafory w naszym życiu, w którym ustanawiają metaforę w centrum międzyludzkiej komunikacji, odrzucając tym samym generatywistyczne teorie Noama Chomskiego oraz językoznawczy strukturalizm, które marginalizowały wyrażenia metaforyczne.

Domeny pojęciowe [edytuj]

W 1987 roku Lakoff wprowadza pojęcie "domen pojęciowych": metafory pojęciowe powstają jako skutek systematycznego powiązania dwóch różnych domen pojęciowych, z których jedna (X) funkcjonuje jako domena docelowa, zaś druga jako domena źródłowa (Y) metaforycznego rzutowania. W ten sposób X rozumiana jest jako Y, co czyni domenę pojęciową dostępną poznawczo, poprzez odwołanie się do innego obszaru doświadczenia. Właściwa projekcja metaforyczna zachodzi więc na płaszczyźnie pojęciowej pomiędzy dwiema domenami pojęciowymi i znajduje swój wyraz w języku w różnych konwencjonalnych zwrotach. Przy czym naczelna teza tej teorii głosi, że abstrakcyjne domeny docelowe (X) są z reguły łączone z konkretniejszymi i poznawalnymi zmysłowo domenami źródłowymi (Y): "Metafory wyłaniają się z naszych jasno określonych i konkretnych doświadczeń, pozwalając nam tworzyć pojęcia tak abstrakcyjne i złożone jak argumentowanie"^[2]. Jest to reguła, która nie wyklucza wyjątków, traktowana jest przez swoich twórców jako pewna tendencja lub preferencja do pojmowania pojęć mniej konkretnych za pomocą pojęć bardziej konkretnych. Jedną z cech teorii kognitywnej, w odróżnieniu od innych teorii metafory, jest nieodwracalna relacja elementów X i Y; uważa się zatem, że projekcja metaforyczna ma tylko jeden kierunek. Jedna z uczennic Lakoffa, Eve Sweetser pisze o tym tak: "Rzutowania są jednokierunkowe: doświadczenie fizyczne jest źródłem słownictwa dla opisu naszych stanów psychologicznych, ale nie na odwrót^[3]. Ta tzw. "teza o jednokierunkowości", ogłoszona w 1980 roku, została porzucona w ujęciu metafory kognitywnej w teorii amalgamacji pojęciowej (conceptual blending), gdzie obok typowych przypadków jednokierunkowego rzutowania (nazywanych "single-scope blends"^[4]) omawia się wiele innych, w których kierunkowość ta jest wyraźnie mniej zarysowana bądź nieobecna (n.p. "double-scope blends"^[5]).

Metodologia kognitywnej teorii metafory polega na "rekonstrukcji" metafor pojęciowych z dostępnego materiału językowego. Oto przykład metafory pojęciowej CZAS TO PIENIĄDZ:

CZAS TO PIENIĄDZ

• Tracisz mój czas.

• To urządzenie zaoszczędzi ci wiele godzin.

• Ta przebita opona kosztowała mnie godzinę.

• Zainwestowałem w nią dużo czasu.

• Nie mam czasu do stracenia.

• Zaczyna brakować ci czasu.

• Musisz oszczędzać czas.

• Odłóż trochę czasu na grę w pingponga^[6].

Funkcja metafor [edytuj]

Zgodnie z duchem kognitywizmu to metaforom przypadają funkcje ułatwiające poznanie(kognicję). Do obszaru myślenia abstrakcyjnego należą przy tym nie tylko teoretyczne konstrukty naukowe oraz metafizyczne idee, ale również codzienne pojęcia, takie jak MIŁOŚĆ lub wspomniany CZAS. Inny, funkcjonalny aspekt metafory kryje się w jej potencjale kreatywnym, co oznacza, że - na przykładzie metafory pojęciowej CZAS TO PIENIADZ - oferuje bogate i różnorodne możliwości konceptualizacji abstrakcyjnej domeny docelowej, jaką w tym przypadku jest PIENIĄDZ. Od użytkownika języka zależy które z możliwości zostaną wykorzystane, a więc jakich językowych realizacji doczeka się sama metafora; użytkownik ma tym samym do wyboru konwencjonalne zwroty metaforyczne typu 'przebita opona kosztowała mnie godzinę', ale też może tworzyć nieskończoną liczbę nowych metafor (z czego skwapliwie korzystają poeci).

Zastosowanie teorii [edytuj]

Terminem wspólnym dla całego kognitywizmu jest metafora, traktowana jako zjawisko pojęciowe, które wyraża się przede wszystkim w sposobie myślenia i działania, a nie tylko w języku. Lakoff widzi sens metafory w rozumieniu i doświadczeniu jednej rzeczy w kategoriach innej, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że ludzki system pojęciowy jest w dużym stopniu systemem wzajemnie powiązanych analogii. Korzystając z osiągnięć psychologii, językoznawstwo kognitywne stworzyło aparat teoretyczny pozwalający na analizę języka jako sposobu wyrażania treści pojęciowych; pozwoliło spojrzeć z nieco innej perspektywy na trudne obszary językoznawstwa - język wartości czy też metaforę poetycką i potoczną. Szerokie rozumienie metafory sprawia, że możemy mówić również o metaforycznym działaniu czy obrazie, i stosować metody językoznawstwa kognitywnego do badania warstwy językowej dzieła literackiego lub filmowego. Ma to ogromne znaczenie dla analizy literackiej i dla teorii przekładu, chociaż proponowane przez kognitywistów pojmowanie języka i komunikacji nie zaowocowało jeszcze na większą skalę w nauce o literaturze.

METAFORA

SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH

Metafora (gr. przeniesienie) - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe znaczenie kształtuje się na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia:

- referencji

- kontekstu słownego - od niego zależna plastyczność znaczeniowa wyrazów - ogólna właściwość języka gwarantująca jego semantyczną zdolność do obsługiwania nieskończonej liczby rozmaitych i zmieniających się sytuacji (polisemia).

Metafory pojawiają się w różnych odmianach języka, szczególnie wyraziste w poetyckim (uważane za jego znamię).

• METAFORA POTOCZNA - JEZYKOWA: powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawienia słowne, konwencjonalne, przyswojone. Znaczenie rozpoznajemy automatycznie.

• METAFORY POETYCKIE: rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki języka; mają zaskakiwać, zastanawiać, zachwycać odbiorcę; stosowane nie tylko w poezji, także w mowie potocznej (elementy żargonowe).

Granice między metaforą poetycką a potoczną - płynne; w utworach poetyckich również mogą wystąpić metafory potoczne, poetyzmy.

Metafory poetyckie mogą stracić odkrywcze nacechowanie i w rezultacie zasilić frazeologiczny repertuar języka.

ZNACZENIOWA ENERGIA METAFORY - najsilniejsza w chwili narodzin.

Motywacja dokonanego odstępstwa (które zakłada wysiłek semantyzacyjny odbiorcy) - wyrazista, żeby nie wyglądało to na przypadkowe wykolejenie. Możliwości tworzenia nowych metafor - nieskończone, ale nie swobodne => konieczna zasadność więzi zespajających „dziwne” połączenie słów:

• Odniesienia językowe - szczególnie zbudowane/będące przekształceniem czy następstwem innych, normalnych wyrażeń - METAFORA JAKO OSOBLIWE WYRAŻENIE JĘZYKOWE

• METAFORA JAKO OSOBLIWE (odkrywcze i deformujące) PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTYCH ZALEŻNOŚCI PRZEDMIOTOWYCH

Mechanizm odniesień motywujących metaforę - zasady:

1. Substytucji

2. Podobieństwa

3. Interakcji

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY - utrwalona przez dziedzictwo klasycznej retoryki i poetyki. Metafora celową dewiacją, odstępstwem artystycznym; wprowadzona do wypowiedzi na zasadzie substytucji. Interpretacja: rekonstrukcja prozaicznego ekwiwalentu i wyjaśnienie ich zamiany.

PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY - (z Arystotelesa) metafora skróconym porównaniem („dostrzeganie podobieństwa w rzeczach niepodobnych”), np. koral ust; teoria ta eksponuje więzi przedmiotowe; łatwo przylega do dość prostych metafor o czytelnej denotacji: płomień miłości, fale zbóż. Jednak nie jest w stanie w pełni objaśnić mechanizmu.

INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY - (Black popiera); odrzuca porównaniową jako niewystarczającą lub mylną, podobnie substytucyjną.

Metafora jako obszar współdziałania przynajmniej 2 dziedzin - główna w wyrażeniu zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej. Zakres implikacji nie jest ograniczony.

Kategorie zestawianych dziedzin: np. układy przedmiotowe, rodzaje myśli, przeżyć, wyobrażeń, kompozycje obrazowe, konstrukcje pojęciowe, kompleksy znaczeniowe.

Orientacje prezentowane przez teorię: obiektywizująco-realistyczne, psychologiczne, tematologiczne, semantyczno-logiczne itd.

Nowoczesne ujęcia: metafora jako konstrukcja językowa; dla opisu metafory - aplikacja semantyki, lingwistyki tekstu, gramat. generatywna, poetyka generatywna, pragmatyka teorii aktów mowy, spójności tekstu, lingwistyki kognitywnej i in.

Lingwistyczna orientacja teorii metafory uwidacznia motywację i zależności językowe:

- antymetabolę

- figurę etymologiczną

- grę słów

- homonimy

- paronomazję

- przekształcenia frazeologiczne.

Uzależnienie przekazywanego obrazu świata od sposobu jego wysłowienia.

Poetycka konstrukcja metaforyczna promieniuje na budowę większego fragmentu lub całego tekstu. Metafora to trop (figura retoryczna) . Kategoria nadrzędna wobec następujących odmian tropów:

• Hiperboli

• Ironii

• Katachrezy - k. to 1) nowe użycie słowa, rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności (ucho filiżanki); 2) rodzaj metafory - niezestrojone semantycznie człony, brak przekonującej motywacji - nadużycie językowe

• Metonimii - m. to zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w zależności. Odmiany:

• antonomazja (Kolumb = odkrywca; gromowładny = Zeus);

• hypallage (rozbieżność między zależnościami składn.-gram. a logicznymi: głazy ostre, krwawiące pod nogą)

• metalepsis - przyczyna zamiast skutku (rola eufemizmu)

• synekdocha - część zamiast całości, całość miast części

• Peryfrazy

• Synekdochy

G. Vico - metafory naturalnie są obecne w języku i kulturze; nieparafrazowalność.

TYLE FARMAZONÓW, TERAZ DUET BLACK & ZAJĘCIA:

Prosta metafora - pewne słowa użyte metaforycznie, pozostałe - nie.

Budowa metafory:

METAFORA: Przewodniczący przebrnął przez dyskusję

• Źródło metafory: słowo użyte metaforycznie (przebrnął)

• Rama: pozostała część, słowa użyte linearnie

Rozpoznanie i interpretacja metafory może wymagać zwrócenia uwagi na szczególne okoliczności wypowiedzenia jej. Nie istnieją żadne reguły, regulujące stopień nacisku/wagę przywiązywaną do konkretnego użycia jakiegoś wyrażenia.

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY:

- Wyrażenie metaforyczne zostaje użyte w miejsce literalnego => literalny sens wyrażenia metaforycznego; czytelnik musi rozwiązać zagadkę

po co?

1. nie ma w języku literalnego ekwiwalentu (noga stołu), wówczas często to odmiana katachrezy (skostniała metafora, jeśli udana ->umiera, przestajemy widzieć w niej metaforę)

2. wyrażenie metaforyczne, użyte literalnie, odsyła do przedmiotów bardziej konkretnych niż literalny substytut - > METAFORA OZDOBĄ, przyjemność rozwiązywania zagadki przez czytelnika

PORÓWNANIOWA TEORIA METAFORY

Metafora zagęszczonym lub skróconym porównaniem. Jest bogatsza od substytucyjnej.

Mankament: mglistość granicząca z pustosłowiem; przyjmuje się zestawiane zjawiska są do siebie w pewnym stopniu podobne, wyrażenia metaforyczne tracą swoją naturalną skuteczność przy zgłębianiu.

Sensowniej mówić, że metafora stwarza podobieństwa, a nie, że formułuje już istniejące.

INTERAKCYJNA TEORIA METAFORY

(Wzorował się tu Black na I.A. Richardsie -dwie różne myśli, oparte na pojedynczym słowie/zwrocie -> owoc ich współdziałania = metafora). Do funkcjonowania metafory potrzebna świadomość faktu, że nowy kontekst („rama” metafory) powoduje rozciągnięcie znaczenia na słowo skupiające (focal). Czytelnicza świadomość starego i nowego potrzebna do odbioru.

Jak dokonuje się rozciągnięcie (zmiana znaczenia?)

1. zestawienie dwóch myśli: przedmiot główny i pomocniczy („Człowiek jest wilkiem” - „człowiek” - p. główny, „wilk” - pomocniczy)

2. system banalnych skojarzeń

3. ewokacja systemu banałów (działa to w obie strony)

Zastrzeżenie: pewne banalne skojarzenia same cierpią na metaforyczną odmianę znaczenia, która dokonuje się w procesie przechodzenia od przedmiotu pomocniczego do głównego. Nie wszystkie zmiany znaczenia w skojarzeniach banalnych to przesunięcia metaforyczne, czasem tylko rozszerzenia sensów. Metafora główna w może zawierać kilka podporządkowanych

WNIOSKI BLACKA - 7 WYMAGAŃ TEORII INTERAKCYJNEJ:

1. wypowiedź metaforyczna ma różne przedmioty - główny i pomocniczy

2. powyższe to „system rzeczy”, nie same „rzeczy”

3. działanie metafory = nałożenie na przedmiot główny systemu „amplifikacji skojarzeniowych” typowych dla pomocniczego

4. amplifikacje te = truizmy o przedmiocie pomocniczym, mogą się składać z amplifikacji pobocznych, ustalonych przez pisarza

5. metafora selekcjonuje, uwypukla, zacisza etc cechy przedmiotu głównego przystosowując do niego wypowiedzi związane z pomocniczym

6. przesunięcia znaczeń słów należących do tej samej rodziny lub systemu co metaforyczne mogą być przekaźnikami metafory

7. konieczne przesunięcia znaczenia nie mają prostego uzasadnienia.

Metafor interakcyjnych nie można wyczerpać w opisie.

MAX BLACK - METAFORA

- względnie prosta metafora - mówimy o niej wówczas, gdy myślimy o zdaniu czy wyrażeniu, w którym pewne słowa użyte są metaforycznie, pozostałe zaś - niemetaforycznie. Wynikiem próby skonstruowania całego wypowiedzenia ze słów użytych przenośnie jest przysłowie, alegoria lub zagadka,

- źródło metafory [focus] - jest to w zdaniu owe słowo, które zostało użyte metaforycznie,

- rama [frame] - reszta zdania, odczytywana literalnie,

- w przypadku gdy źródło jest to samo, a zmienia się rama, mamy do czynienia z tą samą metaforą; co  prawda wystąpić mogą różnice we współgraniu źródła i ramy, wtedy uznanie zdań za dwie metafory jest sprawą decyzji arbitralnej,

- istnieje nieskończenie wiele kontekstów, w których znaczenie wyrażenia metaforycznego trzeba odgadywać z intencji (i innych wskaźników) mówiącego, bo szerokie reguły standartowego użycia są zbyt ogólne, by służyły dostateczną w tej mierze informacją,

- interpretacja metafory może wymagać zwrócenia uwagi na szczególne okoliczności wypowiedzenia jej,

- nie istnieją żadne reguły, które regulowałyby stopień nacisku czy wagę przywiązywaną do konkretnego użycia jakiegoś wyrażenia; aby poznać o czym myśli stosujący metaforę, musimy wiedzieć, jak poważnie traktuje jej źródło,

- wyrażenie metaforyczne uważa się za zamiennik wyrażenia literalnego, które, użyte, mogłoby wyrazić to samo znaczenie (substytucyjna teoria metafory); metaforyczne zastosowanie wyrażenia polega na stosowaniu go w innym niż jego normalny sens, w kontekście, który gwarantuje odkrycie tego sensu i odpowiednie przekształcenia,

- s.t.m.:

• R. Whately: metafora - „słowo, które zastępuje inne na podstawie podobieństwa czy analogii znaczeniowej”,

• Hasło z The Oxford Dictionary: „figura językowa, w której nazwę lub termin opisujący przenosi się z jednego przedmiotu na drugi, analogiczny do pierwotnego nosiciela tej nazwy”,

• O. Barfield: „mówienie jednej rzeczy, gdy myśli się o innej”,

- katachreza - nałożenie nowych znaczeń na stare słowa, celem zlikwidowania dziury w słowniku,

- wyrażenie metaforyczne (użyte literalnie) może odsyłać do przedmiotów bardziej konkretnych niż ekwiwalent literalny; zakłada się też przyjemność czytelnika - celem metafory jest bawić lub odwracać uwagę, z wyjątkiem przypadków, gdzie jest ona katachrezą, zapobiegającą chwilowej słabości języka literalnego,

- inna teoria: znaczenie wyrażenia metaforycznego jest osobliwym przekształceniem zwykłego sensu literalnego,

- typowymi funkcjami przekształcającymi są: analogia [analogy] i podobieństwo [similarity],

- porównaniowa teoria metafory - m. to ukazanie ukrytej analogii lub podobieństwa; m. jest zgęszczonym lub skróconym [eliptical] porównaniem; odmiana „teorii substytucyjnej”; wypowiedzenie metaforyczne można zastąpić równoważnym porównaniem literalnym,

- toria m. jako ścieśnionego porównania - prawdziwa m. jest skrępowana jakimś słowem lub zwrotem,

- za główny mankament teorii porównaniowej uważa się jej mglistość, która graniczy z pustosłowiem,

- wypowiedzenie metaforyczne nie jest surogatem formalnego porównania ani innego wypowiedzenia literalnego, bo posiada własną wartość i możliwości,

- interakcyjna teoria metafory - I. A. Richards: „m. spotykamy wówczas, gdy współdziałają dwie myśli dotyczące rzeczy różnych, opierając się na pojedynczym słowie lub zwrocie, a ich znaczenie jest owocem tego współdziałania”; nowy kontekst (rama) powoduje rozciągnięcie znaczenia na słowo skupiające [focal]; do funkcjonowania metafory potrzebna jest czytelnicza świadomość tego faktu; jednocześnie musi dość do głosu znaczenie stare i nowe; sekret metafory - czytelnik musi łączyć dwie myśli;

- myślenie o m. jak o filtrze - czytelnik powinien znać system banalnych skojarzeń dotyczących źródła; metafory podstawowe i podporządkowane;

- wymagania teorii interakcyjnej:

1. wypowiedź metaforyczna ma dwa różne przedmioty: „główny” [principal] i „pomocniczy” [subsidiary],

2. przedmioty te uważa się zwykle za „system rzeczy” - nie: „rzeczy”,

3. m. funkcjonuje nakładając na przedmiot główny system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla przedmiotu pomocniczego,

4. implikacje składają się z „truizmów” o przedmiocie pomocniczym, ale w odpowiednich przypadkach mogą składać się z implikacji pobocznych, ustalonych przez pisarza ad hoc,

5. m. selekcjonuje, uwypukla, wycisza i organizuje cechy przedmiotu głównego przystosowując do niego wypowiedzi odnoszące się zwykle do przedmiotu pomocniczego,

6. przesunięcie znaczeń słów należących do tej samej rodziny lub systemu co wyrażenie metaforyczne (m. podstawowe i podporządkowane),

7. konieczne przesunięcia znaczenia nie mają jakiegoś prostego „uzasadnienia” - podobnie jak to czy metafora jest dobra czy nie,

- metafory substytucyjne i porównaniowe można zastąpić literalnymi przekładami (oprócz katachrezy) - poświęcając wdzięk, żywość etc. bez szkody dla zawartości poznawczej; m. interakcyjnych nie można wyczerpać w opisie - wykorzystanie systemu implikacji służy do „wzmacniania” przedmiotu głównego; jest to odrębna praca intelektualna, która nie daje się sprowadzić do porównania,

- parafraza literalna (jako przekład) nie może dać takiego wglądu, jaki daje metafora.

P. Ricoeur: Metafora i symbol

• dla dzieł literackich typowa jest nadwyżka znaczenia;

• metafora jako kryterium wartości poznawczej utworów literackich;

• Monroe Beardsley - metafora to wiersz w miniaturze;

• denotacja - explicite - ma charakter poznawczy; konotacja - pozasemantyczna, polega na splataniu się wyobrażeń emocjonalnych;

• jeśli relacja między znaczeniem dosłownym i przenośnym jest wewnętrzna, to literatura rozumiana jest czysto semantycznie;

• literatura jest pozytywnym i skutecznym wykorzystaniem wieloznaczności;

• teoria metafory - od starożytnej retoryki - tam metafora to trop; przynależy do gry językowej, która steruje nazywaniem.

Retoryka:

• słowa można rozważać w oderwaniu od siebie;

• zadaniem metafory jest wypełnienie luki semantycznej w kodzie leksykalnym lub ozdobienie dyskursu;

• w metaforze podobieństwo uzasadnia użycie słowa w sposób przenośny.

6 tez tradycji metafory:

1. metafora jest tropem i figurą dyskursu, służącą nazywaniu;

2. jest rozszerzeniem znaczenia nazwy, odstępstwem od dosłownego znaczenia;

3. rację dla odstępstwa stanowi podobieństwo;

4. podobieństwo polega na uzasadnieniu użycia słowa przenośnie zamiast dosłownie;

5. metafora nie niesie znaczenia nowego (nadwyżki);

6. metafora nie wnosi nowej informacji o rzeczywistości => jest emotywną funkcją dyskurs.

Współczesna semantyczna analiza metafory (Richards, Max Black):

Metafora ma sens tylko w wyrażeniu => jest przypadkiem orzekania, a nie denominacji:

1. nie „metaforyczne użycie słowa”, a „wyrażenie metaforyczne”. Metafora to wynik napięcia między 2 terminami w wyrażeniu metaforycznym;

2. napięcie pojawia się między 2 niezgodnymi interpretacjami wyrażenia metafora rozumiana dosłownie daje absurd. Dopiero wtedy można odnaleźć sens w wyrażeniu metaforycznym, gdy znaczenie słów się przekształci => zniekształcenie metaforyczne;

3. metafora ma ujawnić pokrewieństwo tam, gdzie się go potocznie nie widzi;

4. metafora to rozwiązanie zagadki, konstytuuje ją rozwiązanie dysonansu semantycznego;

5. prawdziwe metafory napięcia nie są przekładalne;

6. metafora nie jest ozdobą dyskursu, nie ma tylko wartości emotywnej, bo mówi coś nowego o rzeczywistości.

Symbol

1. należy do wielu rozległych dziedzin badawczych,

2. łączy językowy i niejęzykowy porządek dyskursu,

• zawsze odnosi swe składniki językowe do czegoś innego.

SYMBOL Z PUNKTU WIDZENIA TEORII METAFORY:

Etapy:

I - struktura znaczenia aktywna w metaforach do rozpoznania symbolu,

II - wydzielenie niejęzykowego obszaru symboli,

III - rozwój teorii symbolu i metafory.

Nadwyżka znaczenia w symbolu przeciwstawiona znaczeniu dosłownemu ujawnia się tylko na etapie interpretacji. Tylko za pośrednictwem otoczenia dosłownego można dojść do nadwyżki znaczenia (alegoria - procedura dydaktyczna, można ją wyeliminować jeśli nie jest potrzebna. Symbol - gdy bezpośrednie uchwycenie pojęcia nie jest możliwe. Symbol raczej przybliża niż ujmuje podobieństwo.

Semantyczne właściwości symbolu:

• poddają się analizie lingwistycznej / logicznej w terminach jak znaczenie / interpretacja;

• pokrywają się z własnościami metafory.

Niesemantyczny aspekt symbolu:

• symbol nie przechodzi w metaforę (waha się na linii bios i logos);

• symbol wkracza do języka tylko w tej mierze, w jakiej prześwieca przez świat, w jakiej to, co należy do świata, staje się przezroczyste.

Stopnie pośrednie między symbolem i metaforą:

• symbol jest stabilny, nie ginie, ale ulega przekształceniu.

Metafory źródłowe - 1) mają zdolność wiązania metafor cząstkowych; 2) mogą wywołać różne interpretacje na poziomie pojęciowym:

• skupiają i rozpraszają (skupiają podporządkowane im wyobrażenia, rozpraszają pojęcia);

• to metafory dominujące, mogą wywołać i organizować sieć powiązań między poziomem symbolicznym i metaforycznym.

Archetypy - metafory tak radykalne, że obejmują cały dyskurs ludzki.

Systemy symboli ustanawiają zasób znaczenia, którego metaforyczne możliwości nie zostały w pełni wypowiedziane w mowie

Model - ustanawia wymiar referencyjny metafory - referencja to roszczenie do powiedzenia czegoś o rzeczywistości = wartość logiczna.

Wartość referencyjna stanowi część funkcji heurystycznej, tj. pewien aspekt rozpoznania dokonanego w metaforze i w modelu.

Model w nauce = procedura heurystyczna, służąca do przezwyciężenia niewłaściwych interpretacji.

3 typy modeli (Max Black) - modele skali, modele analogiczne (diagram w elektronice), modele teoretyczne.

Metafora zawiera więcej niż symbol, bo wprowadza do języka znaczenia, które w symbolu zawarte są implicite.

Symbol zawiera więcej niż metafora, bo jest zjawiskiem dwuwymiarowym, jest związany w inny sposób niż metafora, ma korzenie. Metafory są tylko językową powierzchnią symboli.

Ironia

1.      Właściwości stylu polegają na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, niewyrażanym wprost, ale zamierzonym przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy.

Sygnały: intonacja, mimika, okoliczności towarzyszące wypowiedzi, znaczenie innych części tekstu, którego składnikiem jest ironia, przez znajomość spraw i ludzi, do których autor się odwołuje.

Wypowiedź Ironiczna- charakteryzuje się dystansem mówiącego wobec znaczeń własnej mowy i jej przedmiotu.

Ironia może służyć:

satyrze,

dowcipowi,

parodii,

persyflażu.

Być przejawem drwiny, szyderstwa i sarkazmu.

IRONIA dokumentuje wyższość mówiącego, pozwala sobie na igranie społecznymi sensami.

AUTOIRONIA zwrócona przeciwko samemu sobie autorowi; jego sytuacji, twórczości.

- zaliczana do tropów stylistycznych

- odmiany: antyfraza, asteizm, concessio, hiperbola, litota.

ANTYFRAZA- wypowiedź, której sens właściwy jest przeciwstawieniem sensu dosłownego np.: pochwała jest naganą.

LITOTA- zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu określeniem autonomicznym: cichy- niegłośny; osłabia dobitność mowy; czasem, dzięki mimice itp. Może skuteczniej skupić uwagę na opinii mówiącego; przeciwieństwo hiperbolii.

ASTEIZM- dowcipny zwrot, często ironiczny lub autoironiczny.

HIPERBOLA- wyolbrzymienie jakiegoś zjawiska.

CONCESSIO- pozorna ironiczna akceptacja jakiegoś twierdzenia, lub argumentu przeciwnika pozwalająca mówcy przejść do innych spraw, aby w rezultacie tę przyjętą wypowiedź zlekceważyć  lub sprowadzić do absurdu.

            

2.      Kategoria estetyczna i filozoficzna, odpowiadająca takiemu stosunkowi do rzeczywistości humanistycznej, który rozpoznaje w niej przede wszystkim splot sprzeczności skłóconych dążeń i konfliktowych racji. Jest sposobem zdystansowania się podmiotu wobec tych przeciwieństw, ujawnienia się ich i opanowania przez twórczość.

 

PODZIAŁ IRONII:

 

Retoryczna- nakierowana na określony cel i podporządkowana wyraźnym i jawnym zamierzeniom ideowym; ironia jawna, w której dominuje język podmiotu mówiącego.

 

Dramatyczna- inaczej tragiczna, sformułowana w nowożytności, dla określenia działania tragicznego bohatera- jego czyny prowadzą do katastrofy; nazywana także ironią losu; ironia obiektywna- realizuje się nie w konstrukcjach słownych, ale poprzez działanie bohatera.

 

Romantyczna- wykształcona przez niemieckich filozofów okresu romantyzmu: Fichte, Scheling, Solger; absolutna przewaga czynnika podmiotowego nad przedmiotowym/ subiektywnego nad obiektywnym; ja nad nie-ja, snu nad jawą, twórczej fantazji nad rzeczywistością; łączenie pierwiastków sprzecznych i dysonansowych, tragicznych i komicznych; eksponowanie dominacji artysty nad dziełem i bohatera nad światem przedstawionym.

 

Sokratyczna- zasada przeprowadzenia dysputy a'la Sokrates- poszukiwał u swojego rozmówcy wiedzy, zadając mu kolejne pytania uprzytomniał mu jego niewiedzę, tym samym umożliwiając dotarcie do prawdy.

Metoda majeutyczna- sposób pomagania przy narodzinach prawdy, czyli uświadomienie rozmówcy prawdy, którą ten już posiada , poprzez umiejętne stawianie pytań.

Metoda elenktyczna- sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzającej w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym.

Metoda indukcyjna- wg świadectwa Arystotelesa; ustalanie definicji np.: odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych wypadków odwagi.

3.      Osoby zaangażowane w ironię:

Ironista- kat

Słuchacz- ofiara

Komunikat ironiczny może być niezrozumiały lub odebrany źle.

Przyczyny:

- nieznajomość kodu,

- brak obycia ze stylem, pewien stopień ograniczenia intelektualnego,

- nieznajomość kontekstu.

 

Liryka maski:

Autor zakłada maskę- mówi coś, zakładając maskę- czy mówi to sam autor, nie wiemy.

Autor wewnętrzny- projektowany przez tekst, fizyczny sprawca tekstu, nie jest tożsamy z autorem.

Odbiorca- nie odczytuje tego, co autor miał na myśli, ale to, co autor chciał powiedzieć wewnętrznie.

Projektowany odbiorca- chodzi o wybranie odbiorcy, który zrozumie ironię.

Odbiorca idealny- taki, który zrozumie wszystkie aluzje intertekstualne .

 

Stanisław Barańczak, Uciekinier z utopii. (o poezji Z. Herberta)

 

IRONIA- zasada demaskacji (podobnie metafora)

- często przywoływana przez Herberta - ironia jest programową metodą poetycką.

- w kilku wierszach jest przywołana bezpośrednio- synonim postawy, z którą autor się identyfikuje.

„bycie ironicznym”

- ironia werbalna- werbalizuje ironię

-ironia sytuacyjna- wyrażenie sytuacji w sposób ironiczny.

-ironia bezosobowa- nieobecność ironiczny jako osoby, mamy do dyspozycji tylko jego słowa.

2

---