TERMOTERAPIA

Termoterapia to ogólne określenie terapii ciepłem lub zimnem, w zależności od zastosowanego czynnika fizykalnego. W ujęciu fizycznym, polega ona na dostarczaniu, względnie odbieraniu energii cieplnej organizmowi. Dlatego błędne jest utożsamianie termoterapii jedynie z leczeniem ciepłem. I stąd w termoterapii wyróżnia się pojęcia ciepłolecznictwa i leczenia zimnem, które coraz częściej zastępowane jest pojęciem krioterapii. Chociaż metody stosowane w termoterapii znane są od wieków, to praktycznie dopiero w ostatnich dziesięcioleciach poznano mechanizmy ich działania, zwłaszcza na poziomie komórkowym i metabolicznym.

W praktyce stosowane są różne metody ciepłolecznictwa i leczenia zimnem, dlatego należy uwzględniać fizyczne właściwości stosowanych bodźców, warunkujące ich terapeutyczne działanie. Pomimo różnic w fizjologicznym działaniu, efekty terapeutyczne stosowania ciepła i zimna są podobne. Prowadzą do zmniejszenia nasilenia bólu, rozluźnienia mięśni, hamowania procesu zapalnego. W przypadku ostrego odczynu wysiękowego będzie to zimno, a w przypadku przewlekłego procesu zapalnego - ciepło. 
Wpływ ciepła i zimna na narząd ruchu przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Wpływ ciepła i zimna na narząd ruchu

	CIEPŁO	ZIMNO
układ naczyń	rozkurcz naczyń	skurcz naczyń
tkanka łączna	zwiększenie elastyczności	zmniejszenie elastyczności
mięśnie	odruchowe rozluźnienie	rozluźnienie pod wpływem zmniejszenia aktywności wrzecion mięśniowych
metabolizm komórkowy	zwiększenie metabolizmu	zmniejszenie metabolizmu
płyn stawowy	zmniejszenie lepkości	zwiększenie lepkości
zapalenie	nasilenie/hamowanie	hamowanie

Ciepło i zimno jako bodźce fizykoterapeutyczne często są stosowane w celu osiągnięcia konkretnych, określonych efektów leczniczych. Jednak zawsze należy pamiętać, że istnieją specyficzne wskazania do ich stosowania, stąd te bodźce nie mogą być używane zamiennie.

CIEPŁOLECZNICTWO

Ciepłolecznictwo należy do najstarszych metod leczenia we wszystkich kulturach, bez względu na ich historyczne czy nawet regionalne odrębności. Ciepłolecznictwo czyli leczenie ciepłem polega na dostarczeniu do ustroju energii cieplnej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. Nieżyjący już prof. dr med. Zbigniew Oszast trafnie określał rolę i znaczenie ciepłolecznictwa: "Energia cieplna stanowi najsilniejszy przeciwbólowy i przeciwzapalny doraźny środek, a równocześnie najpotężniejszy dla wszystkich czynności ustroju, jakimi dysponuje fizykoterapia."

Rola i funkcje skóry

W leczeniu czy to ciepłem czy zimnem najistotniejszą rolę odgrywa skóra. Spełnia ona bardzo ważną rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój różnych czynników fizykalnych. Jako struktura tkankowa otaczająca cały ustrój, odbiera i przetwarza oddziałującą na nią energię. Skóra jest swoistego rodzaju "anteną" centralnego układu nerwowego, dzięki której napływają do niego informacje o wszelkich zmianach zachodzących w środowisku zewnętrznym. W skórze znajdują się receptory, które są odbiornikami określonej postaci energii. Zachodzące pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dośrodkowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez nerwy odśrodkowe zostają wysłane impulsy nerwowe do narządów wykonawczych - efektorów (mięśnie, gruczoły). W ten sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze receptor - ośrodkowy układ nerwowy - efektor. Pobudzenie receptorów skóry może na drodze odruchowej spowodować odczyn nie tylko w skórze, ale także, w wyniku odruchów skórno-trzewnych, w narządach wewnętrznych. W mechanizmie oddziaływania na ustrój czynników fizykalnych równie doniosła rolę jak skóra, spełnia sieć naczyń krwionośnych skóry. Rozszerzone naczynia krwionośne skóry stanowią zbiornik krwi, mogący pomieścić około 1/4 całkowitej jej ilości. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry wpływa także na zwiększenie przepływu krwi przez tkanki, co jest szeroko stosowane i wykorzystywane w leczeniu wielu schorzeń na przykład stanów zapalnych.

Skóra spełnia wiele funkcji. Do najważniejszych zaliczamy funkcję ochronną przed wirusami, bakteriami, grzybami, środkami chemicznymi czy urazami mechanicznymi. Funkcja barwnikotwórcza jest spełniona dzięki melanocytom, które wraz z pigmentem tworzą filtr uniemożliwiający penetrację światła pozafiołkowego do głębszych warstw skóry. Równie ważna jest funkcja wydzielnicza (gruczoły łojowe wydzielające łój), wydalnicza (gruczoły potowe wydalające pot), czy funkcja recepcyjna (odbierania bodźców) i resorbcyjna (pochłaniania). W tym miejscu nie należy również zapominać o funkcji, jaką jest udział skóry w procesie termoregulacji.

Właściwości fizyczne ciepła

Leczenie ciepłem polega na bezpośrednim przekazywaniu ciepła z ciał ogrzanych, w celu uzyskania miejscowego lub ogólnego przegrzania naszego ciała. Proces przekazywania ciepła może odbywać się w drodze:

• kondukcji czyli przewodzenia;

• konwekcji czyli przenoszenia;

• radiacji czyli promieniowania.

Kondukcją określamy bezpośrednie przekazywanie energii kinetycznej przez cząsteczki mające większą energię cieplną do cząsteczek o mniejszej energii. Przewodzenie może odbywać się w sposób bezpośredni lub pośredni. Przykładowo, jeżeli źródłem ciepła będzie ogrzana woda i ciało zostanie w niej zanurzone, uzyskamy wtedy bezpośredni sposób przewodzenia. Z pośrednim mechanizmem przewodzenia ciepła będziemy mieć do czynienia w sytuacji, gdy źródło ciepła zawierające pewien zasób energii cieplnej znajduje się w osłonie. Przykładem są termofory czy poduszki elektryczne. Przewodzenie ciepła i dalsze jego przekazywanie do głębszych warstw ciała uzależnione jest od grubości skóry i tkanki podskórnej. Przekazywanie ciepła do warstw głębiej położonych będzie zależeć od warunków fizjologicznych, a przede wszystkim od sprawności układu krwionośnego tkanek. To właśnie krew przenosi ciepło w głębsze warstwy, co określamy mianem konwekcji. Dobre przewodzenie ciepła w głębszych warstwach zależy od ukrwienia tych warstw i co najważniejsze zależność ta jest wprost proporcjonalna. Ponieważ energia cieplna jest roznoszona z prądem krwi, stąd nie występuje jej nagromadzenie na powierzchni ciała. Konwekcja ma zasadnicze znaczenie dla regulacji cieplnej ustroju. Gdy dojdzie do stanu przegrzania ustroju, wówczas występuje wymiana ciepła pomiędzy przegrzanym ciałem, a otoczeniem przez radiację czyli promieniowanie. W stanie przegrzania, niezależnie od wypromieniowania, utrata ciepła uzyskiwana jest przez pocenie się, parowanie potu i wydalanie ciepła z ogrzanym powietrzem podczas oddychania.

Wpływ ciepła na ludzki organizm organizm zależy od takich czynników jak:

• natężenie ciepła (różnica pomiędzy temperaturą bodźca a temperaturą organizmu);

• okoliczności fizyczne towarzyszące działaniu ciepła;

• możliwości termoregulacyjne ustroju;

• czas działania bodźca;

• zmiana natężenia bodźca w czasie;

• powierzchnia ciała na którą działa bodziec;

• właściwości fizyczne środowiska wchodzącego w bezpośredni kontakt ze skórą (przewodnictwo cieplne, ciepło właściwe, pojemność cieplna).

Odczyn organizmu na bodźce cieplne może być miejscowy lub ogólny.

Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest reakcja ze strony naczyń krwionośnych, która przebiega zgodnie z prawem Dastre-Morata: "bodźce termiczne (ciepło lub zimno), działając na duże powierzchnie skóry, powodują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry."

Przy odczynie miejscowym występuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i limfatycznych w miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje w wyniku podwyższenia temperatury tkanek, powodując zwiększenie przepływu krwi. Ciepło działa uśmierzająco na ból i powoduje zmniejszenie napięcia powierzchniowego. Bodźce cieplne o natężeniu przekraczającym granicę tolerancji mogą spowodować uszkodzenie skóry i oparzenie.

Gdy zabiegi cieplne są stosowane na dużą powierzchnię ciała i w ciągu odpowiednio długiego okresu czasu, działanie ciepła wyrażać się będzie silniej, gdyż ilość pochłoniętej energii cieplnej jest większa. Wystąpi wtedy odczyn ogólny, charakteryzujący się podwyższeniem ciepłoty ciała, co określamy jako przegrzanie organizmu. Stan przegrzania można uzyskać łatwiej i szybciej, jeżeli równocześnie zabezpieczymy ustrój przed utratą ciepła. Takie zjawisko zachodzi na przykład w okładach borowinowych lub parafinowych. Nie należy zapominać, iż nadmierne przegrzanie ogólne może stanowić niebezpieczeństwo dla życia. Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacji, związany w wydzielaniem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodu i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną ustroju i może doprowadzić w konsekwencji do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia poziomu chlorku sodu we krwi. Z tych względów, pacjentom poddawanym ogólnym zabiegom cieplnym, należy podawać wodę z dodatkiem soli kuchennej. W stanie przegrzania organizmu, przy podwyższaniu temperatury o 1 stopień, akcja serca przyspiesza o 20 uderzeń na minutę. Zawartość tlenu w krwi tętniczej maleje, oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Dlatego ważnym jest, aby pamiętać, że zabiegi z zastosowaniem ciepła wymagają dużej ostrożności oraz dokładnej znajomości stanu ogólnego osoby poddawanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu.

Wpływ ciepła na układ krążenia

Pod wpływem działania ciepła napięcie ścian naczyń krwionośnych obniża się, następuje rozszerzenie się naczyń krwionośnych obwodowych i zwiększenie szybkości przepływu krwi w obrębie obszaru ciała poddanego działaniu bodźca cieplnego. Należy pamiętać, że taka sytuacja może doprowadzić do warunków przeciążenia serca, spowodować znaczny stan odwodnienia, na wskutek pocenia, może również spowodować zachwianie równowagi pomiędzy ilością krwi krążącej a pojemnością naczyń, co w konsekwencji może doprowadzić do krytycznego spadku ciśnienia krwi i zapaści naczyń krwionośnych.

Ogólne wskazania do leczenia ciepłem

Wskazania do stosowania ciepła obejmują przede wszystkim przewlekłe stany zapalne o różnej etiologii, w których na skutek przekrwienia czynnego można uzyskać pozytywne wyniki leczenia. Również przykurcze mięśniowe występujące po urazach lub niedowładach, przy umiejętnym zastosowaniu ciepła mogą ulec rozluźnieniu. Tak więc leczenie ciepłem znajduje zastosowanie w chorobach:

• narządu ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miękkich na czwarty-piąty dzień od urazu, po ustąpieniu odczynu zapalnego, stany pourazowe więzadeł i torebek stawowych w 2-3 tygodnie po wystąpieniu urazu);

• reumatycznych (w I fazie reumatoidalnego zapalenia stawów, natomiast w II i III fazie tylko w okresie remisji, ZZSK, choroba zwyrodnieniowa stawów, w tym stawów kręgosłupa);

• układu nerwowego (nerwobóle i zapalenia nerwów obwodowych, po ustąpieniu ostrego okresu, postrzał, rwa kulszowa, porażenie nerwu twarzowego, przykurcze mięśniowo-stawowe, rdzeniowe porażenie kurczowe);

• skórnych (trądzik, czyraczność);

• układu oddechowego (przewlekłe zapalenie zatok, nieżyt gardła i krtani, ostre i przewlekłe nieżyty oskrzeli, zapalenie ucha środkowego);

• układu krążenia (choroba Raynauda);

• przemiany materii (otyłość, przewlekła dna);

• układu moczowego (zapalenie pęcherza moczowego i dróg moczowych, kamica dróg moczowych, przebiegająca bez powikłań);

• układu pokarmowego (nieżyt żołądka, przewlekłe zapalenie jelit, stany kurczowe jelita grubego, przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, kamica pęcherzyka przebiegająca bez powikłań czy dyskineza dróg żółciowych).

Przeciwwskazania do leczenia ciepłem

Przystępując do leczenia ciepłem należy uwzględnić ogólny stan pacjenta, jego wrażliwość na bodźce cieplne, chorobę zasadniczą, jej okres i choroby współistniejące. Wszelkie zabiegi cieplne, zwłaszcza o działaniu ogólnym, powodującym przegrzanie organizmu są przeciwwskazane w:

• ostrych okresach choroby,

• nadciśnieniu tętniczym,

• niewydolności krążenia,

• zespole płucno sercowym,

• chorobie niedokrwiennej serca,

• zawale serca,

• miażdżycowym stwardnieniu tętnic,

• zakrzepowo-zatorowym zapaleniu naczyń,

• skłonności do krwawień,

• cukrzycy,

• gruźlicy,

• nadczynności tarczycy,

• chorobie nowotworowej,

• czynnej chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy,

• chorobach ośrodkowego układu nerwowego,

• zaburzeniach czucia powierzchniowego,

• chorobach psychicznych,

• fotodermatozach,

• wyniszczeniach organizmu, zwłaszcza w wieku starczym.

Przy wyżej wymienionych chorobach jest dopuszczalne stosowanie zabiegów cieplnych miejscowych, pod warunkiem ustalenia wrażliwości pacjenta na bodźce cieplne oraz ścisłej kontroli jego reakcji na zabiegi. Przeciwwskazaniem do stosowania miejscowych zabiegów cieplnych są ostre okresy choroby, urazy kości i stawów (złamania), zmiany zwyrodnieniowe i zniekształcające stawy w przypadku odwapnień kości, odmrożenia, owrzodzenia podudzi czy gruźlica kostno-stawowa.

Zabiegi ciepłolecznicze

Zabiegi, w których wykorzystuje się bodźce cieplne są dość rozpowszechnione i znajdują swe zastosowanie zarówno w warunkach domowych, jak i w specjalistycznym leczeniu fizykoterapeutycznym czy balneoterapeutycznym.
Do najprostszych źródeł przekazujących organizmowi ciepło w wyniku przewodzenia należą termofory, poduszki elektryczne czy woreczki z rozgrzanym piaskiem. Ciepło z tych urządzeń przenika do organizmu stosunkowo płytko i raczej nie daje efektów głębokiego przegrzania. Zabiegi te są powszechnie stosowane w warunkach domowych. W warunkach gabinetów fizjoterapeutycznych, do miejscowego przegrzania stosuje się terapię żelową. Wśród innych specjalistycznych zabiegów ciepłolecznictwa należy wymienić saunę, parafinę, ciepłe peloidy (borowinę, torf, błoto, fango) kocowanie metodą Kenny czy ciepłą hydroterapię (kąpiele przegrzewające, polewania, okłady, zawijania). W tym miejscu należy również wymienić promieniowanie podczerwone, a także terapię ultradźwiękami czy polem elektrycznym o wysokiej częstotliwości, dające efekt głębokiego przegrzania.

PARAFINOTERAPIA

Parafina jako węglowodór nienasycony jest otrzymywana w procesie destylacji frakcjonowanej ropy naftowej. W celach leczniczych stosuje się parafinę stałą chemicznie czystą, dla której temperatura topnienia wynosi 42-45°C. Parafina zastygając przechodzi w stan stały. Jej cechą charakterystyczną jest duża pojemność cieplna i małe przewodnictwo, co pozwala jej długo utrzymywać ciepło. W trakcie stosowania okładów parafinowych, ciepło przenika głęboko do tkanek, podwyższając w znacznym stopniu ich temperaturę.

Zabiegi parafinowe można wykonywać w różnych modyfikacjach. Mogą to być pędzlowania, okłady lub bezpośrednie kąpiele kończyn (tak zwane "rękawice" lub "skarpety"), a także maseczki, jak w przypadku porażenia nerwu twarzowego. Zabiegi trwają zasadniczo od 20 minut do 2 godzin. Dłuższe trzymanie okładu z parafiny jest bezcelowe, ze względu na wystudzenie masy parafinowej.

W trakcie ochładzania się masy parafinowej, pojawia się pewien element mechaniczny. Otóż, bardzo pozytywnym zjawiskiem jest fakt zmniejszania swej objętości, co w rezultacie daje efekt wywierania ucisku na rozgrzane tkanki. Dochodzi wówczas do łatwego przekazywania ciepła, a jednocześnie zapobiega przegrzaniu ogólnemu. Zabiegi te ułatwiają krążenie w naczyniach skóry, wzmagają procesy utleniania oraz ułatwiają resorbcję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów procesu zapalnego.

Seria zabiegów parafinowych zlecanych jednorazowo w liczbie 10-20, powinna być powtarzana nie częściej niż raz na pół roku. Nadużywanie jest bowiem przyczyną odwapnienia kości, dlatego należy unikać stosowania parafinoterapii u dzieci i osób w podeszłym wieku lub ze stwierdzoną osteoporozą.

Wskazania i przeciwwskazania do stosowania parafinoterapii

Obowiązują ogólne wskazania i przeciwwskazania do leczenia ciepłem, przy czym przyjmuje się, że głównymi wskazaniami do stosowania parafinoterapii są:

• przykurcze stawów;

• blizny;

• zrosty pooperacyjne;

• urazy więzadeł i torebek stawowych (nie wcześniej niż 2 tygodnie po urazie);

• niektóre porażenie nerwów obwodowych;

• schorzenia stawów o różnej etiologii;

• zmiany zwyrodnieniowe i zniekształcające w stawach (bez odwapnień);

• RZS i ZZSK;

• wysiękowe zapalenie opłucnej i dychawica oskrzelowa;

• jako przygotowanie do ćwiczeń.

Do przeciwwskazań dodatkowo należą:

• odwapnienia - osteoporoza;

• czynna gruźlica;

• ubytki i owrzodzenia skóry, wypryski;

• ostre stany chorobowe;

• świeże blizny;

• zespół Sudecka;

• obrzęki i zaburzenia czucia.

PELOIDOTERAPIA

Bywa zwana także peloterapią i oznacza stosowanie peloidów do leczenia fizjoterapeutycznego, przede wszystkim w postaci kąpieli lub okładów. Nazwa wywodzi się z języka greckiego, w którym pelos oznacza błoto. W polskich uzdrowiskach do peloidoterapii stosuje się borowinę, będącą mułem torfiastym o dużej zawartości ciał humusowych. Używa się jej do zabiegów w postaci podgrzanej gęstej papki służącej do okładów. Ponieważ posiada dużą pojemność cieplną i jest złym przewodnikiem ciepła, doskonale nadaje się do stosowania okładów w celu uzyskania głębokiego przegrzania miejscowego.

Lecznicze działanie zabiegów borowinowych opiera się na kompleksowym działaniu czynników cieplnych, mechanicznych i chemicznych.

Działanie termiczne zabiegów borowinowych

Małe przewodnictwo ciepła i brak prądów konwekcyjnych w papce borowinowej przygotowanej do zabiegu jest przyczyną bardzo wolnego oddawania ciepła kąpanemu organizmowi. Podczas zabiegu następuje łagodny, powolny wzrost temperatury tkanek, zarówno części korowej, jak i rdzennej. Cechą charakterystyczną tego zabiegu jest silniejsze przegrzanie tkanek, uzyskiwane przy mniejszym odczuwaniu ciepła przez organizm. Mamy tutaj do czynienia z leczniczym działaniem ciepła, przy względnie słabym jego działaniu bodźcowym. Przy kąpielach borowinowych nie następuje nagły skurcz naczyń krwionośnych, również zaczerwienienie skóry jest mniejsze lub nawet nie występuje. Natomiast wskutek pobudzenia ośrodkowych termoreceptorów występuje bardzo silne pocenie. Reasumując działanie termiczne można powiedzieć, że stosunkowo wysoka temperatura powoduje znaczne przegrzanie ustroju w wyniku czego następuje wzrost procesów przemiany materii, uśmierzenie bólu, zmniejszenie napięcia mięśniowego i powiększenie zakresu ruchomości w stawach. Jednocześnie w trakcie intensywnego pocenia się dochodzi do znacznej utraty wody, co w rezultacie daje rozległe zmiany w gospodarce wodnej.

Działanie mechaniczne zabiegów borowinowych

Działanie mechaniczne polega na nacisku ciężkiej masy borowinowej, powodującym odpływ krwi żylnej i chłonki przy zastojach obwodowych. Ponadto, drażniący wpływ ocierającej się o skórę borowiny, zbliżony jest działaniem do masażu. Fakt ten jest wykorzystywany do ułatwiania wchłaniania się różnych stanów wysiękowych. Czynniki mechaniczne kąpieli borowinowej utrzymują ciało w bezruchu, praktycznie w stanie utraty masy kończyn, co pozwala całkowicie odprężyć się i uśmierzyć ból.

Działanie chemiczne zabiegów borowinowych

Występujące w masie borowinowej kwasy huminowe, garbniki, żywice, woski, białka, cukry, aminokwasy i inne związki, działają drażniąco, ściągająco i przeciwzapalnie na skórę i błony śluzowe. Te składniki mają korzystny wpływ na korę nadnerczy oraz na czynności wydzielnicze jajników.

Działanie fizjologiczne zabiegów borowinowych

Jest działaniem kompleksowym, w którym na pierwszy plan wysuwa się działanie cieplne. Miejscowe przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie metabolizmu komórkowego. Ma to duże znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do miejscowych ognisk zapalnych, ponieważ w ten sposób zostają pobudzone wszystkie procesy prowadzące do ich likwidacji. Zwiększona przemiana materii tkanek łącznie z miejscowym przekrwieniem sprzyjają wchłanianiu do krwi i chłonki tych produktów, które utrzymują stan zapalny oraz usuwaniu ich z organizmu. Zgodnie z prawem Dastre-Morata, naczynia krwionośne nerek zachowują się tak samo jak naczynia skóry, w związku z czym pod wpływem ciepła zachodzi zwiększone wydzielanie moczu przez nerki. Równocześnie przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie pocenia się. Z potem zostają wydalone różne substancje, jak sole, tłuszcze, cholesterol czy kwas moczowy. W ten sposób wydaleniu może ulec wiele odpadowych produktów przemiany materii. Podczas zabiegów borowinowych może zachodzić wchłanianie niektórych składników mineralnych i organicznych znajdujących się w borowinie. Kwaśny odczyn borowiny oraz zawarte w niej związki (bituminy i kwasy humusowe), a także występujące dodatkowo jony żelazowe, glinowe i siarczanowe mogą działać garbująco, ściągająco lub drażniąco na skórę i błony śluzowe. Przeciwbólowe działanie zabiegów borowinowych jest wynikiem złożonego działania ciepła, czynników fizycznych i chemicznych. Nie należy również umniejszać roli kojącego i odprężającego działania ciepła wywieranego na psychikę, jak również działania rozkurczowego na mięśnie gładkie. Z działania ogólnego zabiegów borowinowych należy przede wszystkim wymienić ich wpływ na czynność gruczołów dokrewnych. Od dawna jest znany wpływ borowiny na jajniki, zarówno bezpośredni (wskutek przegrzania ich w trakcie zabiegu oraz wskutek działania wchłoniętych do organizmu składników borowin o działaniu estrogennym), jak i pośredni (przez nieswoiste działanie na przysadkę mózgową, jak w każdym innym zabiegu fizykalnym).

Technika zabiegów

Tradycyjne zabiegi borowinowe wykonuje się w postaci kąpieli borowinowej całkowitej lub częściowej (półkąpiele), kąpieli nasiadowej, zawijań borowinowych całkowitych lub częściowych, tamponów i jontoforezy borowinowej. Borowina, w przeciwieństwie do parafiny, raz podana nie nadaje się do ponownego zastosowania nawet dla tego samego pacjenta. Seria zabiegów, w zależności od wskazań, wynosi od 10 do 20 zabiegów wykonywanych codziennie lub co drugi dzień. Czas zabiegu wynosi 10 minut, potem można go stopniowo wydłużać dochodząc do 20 , a nawet 30 minut. Po zabiegu wskazany jest wypoczynek w spokojnej i ciepłej atmosferze.

Przed zabiegami borowinowymi obowiązuje wyleczenie wszelkich przewlekłych ognisk zapalnych związanych z zębami, migdałkami lub zatokami, ponieważ w trakcie zabiegów dochodzi do ich uczynnienia. W trakcie leczenia borowinowego należy często kontrolować ogólny stan chorego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na układ krążenia, temperaturę ciała i OB. Często w pierwszym tygodniu zabiegów pojawia się tak zwany odczyn kąpielowy, charakteryzujący się zaostrzeniem dolegliwości. Równocześnie w obrazie krwi są obserwowane zmiany w postaci przyspieszenia OB, leukocytozy z przesunięciem obrazu białokrwinkowego w lewo i zwiększonej migracji leukocytów przez błony śluzowe. Są to typowe objawy reakcji przeciwzapalnej. Reakcja ogniskowa dotyczy chorych stawów i ma charakter miejscowego obrzęku, przekrwienia, ograniczenia ruchomości i bolesności. Z reguły w drugim tygodniu leczenia, dolegliwości zmniejszają się i zaczyna się faza zdrowienia.

Wskazania do zabiegów borowinowych

Zasadniczymi wskazaniami do zabiegów borowinowych są:

1. choroby reumatyczne: procesy zwyrodnieniowe stawów i chrząstek stawowych, gościec pozastawowy, choroba Bechterewa;

2. choroby narządu ruchu: stany po urazach kości i stawów, przewlekłe zapalenia kości, stany pourazowe tkanek miękkich, ostrogi piętowe, przykurcz Duputrena;

3. choroby układu nerwowego: porażenia i niedowłady spastyczne, choroba Heinego-Medina, rwa kulszowa, urazowe uszkodzenie nerwów obwodowych;

4. choroby kobiece: niedorozwój gruczołów mlecznych, stany zapalne przydatków, pochwy i szyjki macicy, niedoczynność hormonalna jajników, bezpłodność, nacieki pooperacyjne, zespół klimakteryczny;

5. choroby wewnętrzne, w tym choroby układu oddechowego, przewlekły nieżyt krtani, przewlekłe choroby przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych.

Przeciwwskazania do zabiegów borowinowych

Stosowanie borowiny jest przeciwwskazane w:

• czynnej gruźlicy płuc i kostnostawowej,

• nowotworach,

• niewydolności krążenia,

• niewyrównanych wadach serca,

• przypadku zawałów,

• nadciśnieniu tętniczym oraz zbyt niskim ciśnieniu,

• miażdżycy,

• chorobach wrzodowych,

• świeżych złamaniach i urazach,

• stanach znacznego osłabienia i wycieńczenia,

• ciąży,

• zespole Sudecka,

• czynnych przetokach i odleżynach,

• niewydolności oddechowej,

• zakrzepowym zapaleniu żył,

• cukrzycy,

• nadczynności tarczycy,

• endometriozie,

• wszystkich ostrych i podostrych chorobach kobiecych,

• meno- i metrorrhagii,

• przebiegu mięśniaków macicy,

• zaburzeniach neurowegetatywnych w obrębie miednicy mniejszej.

SAUNA

Znaczenie sauny

Sauna jest zabiegiem ciepłoleczniczym, polegającym na kąpieli w gorącym powietrzu o nieznacznej wilgotności. Ogrzane powietrze oddziałuje na skórę i drogi oddechowe. w czasie kąpieli w saunie dochodzi do zmian w regulacji cieplnej ustroju oraz do wzmożonego wydzielania potu. Sauna jest zaliczana raczej do zabiegów profilaktyczno-higienicznych, stąd coraz częściej we współczesnym świecie jest doskonałą alternatywą dla zadymionych, głośnych pubów czy zatłoczonych sal fitness clubów. Najczęściej stosuje się ją w celu przyspieszenia usuwania zmęczenia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Nie mniej jednak sauna, ze względu na swe wartości bodźcowe, może być również traktowana jako typowy zabieg leczniczy.

W zależności od upodobań możemy korzystać z różnego rodzaju sauny. I tak, sauna fińska, zwana jest również suchą. Temperatura powietrza wynosi 80-110°C, a wilgotność nie przekracza 10%. W takich warunkach skóra bardzo szybko zaczyna się intensywnie pocić.

Sauna mokra może być propozycją dla osób, które nie lubią takich wysokich temperatur. Kąpiel rozpoczynamy od 50°C, a kończymy na 90°C. Rozgrzane kamienie należy co jakiś czas polewać wodą, dzięki czemu wilgotność powietrza wzrasta do 35%.

I wreszcie w saunie parowej, zwanej również łaźnią rzymską, temperatura nie przekracza 70°C. Wilgotność jest tutaj z kolei bardzo duża, bo dochodzi aż do 95%.

Sposób przeprowadzania kąpieli w saunie

Kąpiel w saunie powinna być poprzedzona kąpielą higieniczną pod natryskiem. Po wytarciu ciała do sucha, rozpoczynamy właściwą kąpiel, która polega na przebywaniu nago na przemian w wysokiej i niskiej temperaturze. Podstawą kąpieli jest duża kontrastowość bodźca termicznego. W saunie przebywa się przez około 8-12 minut. Temperatura ogrzanego powietrza w pomieszczeniu zabiegowym nie jest jednolita. Pomieszczenie jest wyposażone w ławy na różnym poziomie, aby osoby pobierające kąpiel mogły stopniować działanie gorącego powietrza. Różnica pomiędzy ławami wynosi około 50 cm, a temperatura w okolicy podłogi wynosi 35°C, najwyższa jest w górnych warstwach, gdzie wynosi 110°C. W zależności od wydolności organizmu i samopoczucia należy stopniowo siadać, początkowo na ławach niższych i średnich, kończąc kąpiel w III fazie trwania, na najwyższym poziomie. Po dostatecznym wygrzaniu ciała i obfitym wystąpieniu potu, ochładza się organizm przez kąpiel lub natrysk w temperaturze 12-20°C. Zastosowanie bodźca zimna w okresie przegrzania ustroju ma na celu wytworzenie reakcji zmuszającej organizm do szybkiej regulacji cieplnej i odczynów ze strony układu naczyniowo-ruchowego. Ten trening naczyniowy ma wartość profilaktyczną w stosunku do chorób z przeziębienia. 

W zasadzie przyjmuje się schemat trzykrotnego powtórzenia cyklu kąpieli, polegający na przegrzewaniu organizmu w gorącym pomieszczeniu i ochłodzeniu go wodą. Ważne jest, aby na każdym etapie kąpieli zadbać zarówno o dobre przegrzanie organizmu, jak i dostateczne jego ochłodzenie.

W czasie trwania drugiego, niekiedy także trzeciego cyklu kąpieli, po kilku minutach przebywania w pomieszczeniu sauny, wykonuje się "Löyly". Jest to polanie gorących kamieni zgromadzonych na piecu sauny, stosunkowo małą ilością wody, około 1 litra. Wywołuje to gwałtowne pojawienie się pary wodnej. Jest to bodziec silnie obciążający organizm, stąd bywa źle tolerowany przez osoby o mniejszej wydolności fizycznej. Finowie ten moment uważają za najważniejszy w czasie całego przebiegu kąpieli i nazywają go "duszą sauny" (löyly).

Kąpiel w saunie zawsze kończy się ochłodzeniem organizmu. Niedostateczne ochłodzenie, przyczynia się do występowania dalszego pocenia się organizmu, co na tym etapie jest już zjawiskiem bardzo niepożądanym. Może również pojawić się ból głowy i ogólne złe samopoczucie.

Po zakończeniu kąpieli w saunie bezwzględnie zalecany jest wypoczynek przez co najmniej 20 minut. Wskazane jest również uzupełnienie płynów w postaci soków owocowych lub jarzynowych (sok pomidorowy) oraz wody mineralnej nie gazowanej.

Efekty korzystania z sauny to odnowa biologiczna ustroju, dająca powrót do dobrej kondycji i całkowitego odpoczynku, znacznie szybciej niż sen. Z sauny mogą korzystać osoby zdrowe jeden raz w tygodniu, zawsze po wysiłku, nigdy przed. U osób chorych sauna może być stosowana tylko w porozumieniu z lekarzem.

Biologiczne działanie sauny

Odczyn organizmu na ciepło w saunie zależy od:

• natężenia bodźca cieplnego,

• czasu trwania tego bodźca,

• wielkości nagrzewanej powierzchni,

• temperatury wyjściowej.

Najbardziej istotnym elementem sauny fińskiej jest kontrastowość bodźca termicznego (ciepło/zimno), okresowa zmiana wilgotności powietrza i zmiany natężenia pola elektrycznego w trakcie "Löyly".

Mimo działania mechanizmów termoregulacji, w wysokiej temperaturze sauny dochodzi do hipertermii. Temperatura ciała może wzrosnąć powyżej 39°C. Jeszcze bardziej wzrasta temperatura skóry, która niekiedy osiąga 41°C. Eliminacja nadmiaru ciepła z organizmu zachodzi poprzez odpowiednie zmiany w skórnym przepływie krwi, wydzielanie potu i wzmożoną wentylację płuc.

Zmiany jakie zachodzą w organizmie ludzkim pod wpływem przegrzania w saunie są bardzo różnorodne. Doprowadzone do tkanek ciepło przyczynia się do uruchomienia biologicznych odczynów organizmu i wystąpienia całego łańcucha reakcji fizykochemicznych i biochemicznych.

Wpływ kąpieli w saunie widać w zachowaniu:

1. temperatury organizmu (wzrost temperatury ciała);

2. podstawowej przemiany materii (przyspieszenie);

3. zachowaniu się układu krążenia (wzrost pojemności minutowej serca w początkowym okresie pobytu w saunie przeciętnie o 75%; wzrost częstotliwości tętna od 120 do 140 uderzeń na minutę, wzrost ciśnienia krwi skurczowego i rozkurczowego przeciętnie o około 25 mm Hg, po czym pod koniec pobytu w saunie obniża się o około 10 mm Hg w stosunku do ciśnienia wyjściowego);

4. wartości bilansu wodnego;

5. zachowaniu się układu oddechowego (wysoka temperatura w saunie może wywołać nieznaczny wzrost liczby oddechów na minutę i wzrost minutowej wentylacji płuc);

6. zachowaniu się układu hormonalnego (wzrasta wydzielanie hormonu antydiuretycznego);

7. w przesunięciach składu krwi (wzrost leukocytozy);

8. w składzie i rozmieszczeniu płynów ustrojowych (utrata potu powoduje odwodnienie organizmu, niedobór niektórych elektrolitów, niewielkich ilości witamin i innych składników np. obniżenie poziomu cukru we krwi);

9. w zachowaniu się układu nerwowego (działanie uspokajające).

Wskazania do stosowania sauny

Ze względów leczniczych saunę można stosować w:

• nieswoistych chorobach dróg oddechowych;

• przewlekłych chorobach reumatycznych (łagodne postacie);

• nerwicach wegetatywnych;

• zaburzeniach przemiany materii (otyłość prosta);

• w schorzeniach dermatologicznych (zapalenie atopowe, trądzik, przewlekłe zapalenie mieszków włosowych w okresie remisji);

• zespołach korzonkowych, dyskopatie, lumbalgia, niektóre neuralgie;

• stanach po zapaleniu stawów, mięśni, więzadeł.

Przeciwwskazania do stosowania sauny

Jeżeli chodzi o przeciwwskazania do stosowania sauny, należy, podobnie jak w przypadku innych zabiegów fizykalnych, brać pod uwagę przeciwwskazania bezwzględne. Również w saunie do przeciwwskazań ogólnych należą:

• ostre i przewlekłe choroby zakaźne,

• gruźlica płuc i innych narządów,

• nadciśnienie,

• cukrzyca,

• padaczka,

• kamica nerkowa,

• wszystkie postacie niewydolności krążenia,

• schorzenia psychiczne,

• choroby nowotworowe.

LECZENIE ZIMNEM

Leczenie zimnem polega na miejscowym obniżeniu temperatury tkanek, co odbywa się głównie drogą przewodzenia. Pomimo swego skutecznego działania jest stosowane w mniejszym zakresie niż leczenie ciepłem. Zimno w celach leczniczych jest stosowane w postaci:

• zabiegów miejscowych, które mają na celu obniżenie temperatury skóry, mięśni i stawów;

• zabiegów całkowitych, których celem jest ogólne oziębienie organizmu;

• zabiegów kriochirurgicznych, w których dąży się do nieodwracalnego uszkodzenia patologicznie zmienionych tkanek.

Przez dostarczenie zimna, temperatura powierzchni ciała zostaje obniżona miejscowo lub systemowo. Leczenie zimnem obejmuje wiele metod o różnym działaniu. Wymienia się:

• zimną hydroterapię,

• lód (kąpiele, okłady, masaże, nacierania),

• łatwo parujące substancje płynne (blokady zimnem),

• okłady żelowe, kriożel,

• zimne opatrunki i peloidy,

• gaz chłodzący, nadmuch zimnego powietrza (między innymi krioterapia całego ciała w komorach chłodzących),

• chłodzenie termoelektryczne.

Łagodne metody leczenia zimnem wykorzystują temperatury w zakresie od obojętnej dla ciała do 15°C, jak w przypadku zimnej hydroterapii. Ale już intensywne leczenie zimnem (krioterapia) polega na stosowaniu temperatur w przedziale 0°C do minus 130°C. Jest to temperatura parowania ciekłego azotu.

Zabiegi zimne miejscowe

Działanie tych zabiegów jest uzależnione od takich czynników jak:

• zastosowana temperatura;

• wielkość powierzchni ciała poddana zabiegowi;

• czas trwania zabiegu;

• metodyka zabiegu.

Obniżenie temperatury tkanek powoduje:

1. zmniejszenie lub uśmierzenie bólu,

2. zahamowanie stanu zapalnego,

3. zwolnienie procesów przemiany materii,

4. zmniejszenie lub ustąpienie obrzęków,

5. zwolnienie odruchów i zmniejszenie pobudliwości włókien nerwowych,

6. zwężenie naczyń oraz ich okresowe rozszerzenie, przekrwienie czynne,

7. zwiększenie napięcia mięśniowego (przy krótkim czasie działania bodźca zimna) oraz obniżenie napięcia mięśniowego (przy dłuższym działaniu bodźca).

Wskazania do stosowania zimna w zabiegach miejscowych

Bodziec zimna, ze względu na swe działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwobrzękowe, obejmuje szeroki wachlarz wskazań do stosowania w zabiegach miejscowych. Wskazaniami są:

• choroby narządu ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miękkich bezpośrednio po urazie do 4-5 dni; obrzęki po złamaniach i zwichnięciach we wczesnym okresie; ostre zapalenie ścięgien, torebek stawowych i mięśni; przykurcze stawowe pourazowe),

• choroby reumatyczne (ostre zapalenia stawów niezależnie od przyczyny [ostry okres rzs, ostry stan bólowy w chorobie zwyrodnieniowej stawów, ostry zespół zapalenia tkanek miękkich okołostawowych], napad dny moczanowej, blokady stawów w połączeniu z mobilizacją),

• choroby układu krążenia (częstoskurcz napadowy, początkowy okres zakrzepowego zapalenia żył),

• choroby układu nerwowego (bóle głowy pochodzenia naczyniowego, ostre stany zapalne splotów i nerwów obwodowych, rwa kulszowa, wzmożone napięcie mięśniowe powstające wskutek urazów oraz niedowładów spastycznych),

• choroby przewodu pokarmowego (ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zapalenie wyrostka robaczkowego, krwawienia),

• inne schorzenia (obrzęk limfatyczny, krwawienie, hemoroidy, zapobieganie odleżynom, oparzenia, ostry ból zębów, zabiegi chirurgiczne w obrębie jamy ustnej oraz szczęki górnej i żuchwy).

Przeciwwskazania do leczenia zimnem

Przed przystąpieniem do wykonywania zabiegu należy na małym obszarze skóry pacjenta, zbadać reakcję miejscową na zimno. Leczenie zimnem jest przeciwwskazane w:

• stanach zapalnych w przewlekłym okresie choroby,

• nadwrażliwości na zimno,

• zespole Raynauda,

• zapaleniu pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych,

• zapaleniu naczyń,

• ciężkich schorzeniach serca i naczyń (silnie zmniejszona reaktywność naczyń),

• stanach wyniszczenia i ogólnego osłabienia,

• odmrożeniach,

• zespole Sudecka.

Przyjmuje się, że najlepsze wyniki leczenia osiąga się przy krótkim czasie zabiegu (1-2 minuty) z jednoczesnym obniżeniem temperatury skóry o około 15-16°C. Tak krótki czas zabiegu powoduje na drodze odruchowej zmniejszenie bólu, natomiast dłuższy czas zabiegu (15-30 minut), wywiera przede wszystkim działanie przeciwzapalne. Ponieważ obniżenie temperatury w tkankach utrzymuje się przez około 2-3 godziny po zabiegu, zabiegi te mogą być wykonywane kilka razy dziennie - przeciętnie 3 razy dziennie.

Na uwagę zasługuje również krioterapia całego ciała. Ten krótkotrwały - maksymalnie do trzech minut - pobyt w specjalnej komorze chłodzącej, gdzie panuje temperatura około minus 110°C, nie stanowi problemu pod względem termoregulacyjnym. Temperatura ciała spada w niewielkim stopniu (około 0,4°C), a efekt przeciwbólowy i miorelaksacyjny jest naprawdę imponujący. Dodatkowe reakcje endokrynologiczne i immunologiczne sprawiają, iż jest to metoda godna polecenia w przypadku reumatycznych schorzeń zapalnych.

Zabiegi kriochirurgiczne

Zabiegi te polegają na celowym i kontrolowanym niszczeniu tkanek wskutek ich zamrażania. Ponieważ zamrażanie tkanek powoduje zablokowanie zakończeń nerwów czuciowych, zabiegi te są bezbolesne. Przeważnie są one również bezkrwawe, jak również stosunkowo mało agresywne. Przy stosowaniu zabiegów kriochirurgicznych można niszczyć tkankę bardziej powierzchownie, niż ma to miejsce w przypadku elektrokoagulacji, co ma duże znaczenie w leczeniu schorzeń naskórka i nabłonka. Zaletą tej metody jest również możliwość kojarzenia jej z innymi metodami leczenia, np. z radioterapią, chemioterapią.

Wskazania do kriochirurgii

Wskazania do zabiegów kriochirurgicznych są coraz większe i obejmują między innymi:

• choroby nowotworowe (nowotwory łagodne i mało zaawansowane nowotwory złośliwe skóry, warg i błon śluzowych jamy ustnej; nowotwory złośliwe trudno dostępne do leczenia chirurgicznego ze względu na swą lokalizację [jama ustna, gardło, nos, zatoki przynosowe]; guzy przysadki i szyszynki),

• choroby oczu (krioekstrakcja soczewki w zaćmie, przewlekłe owrzodzenie rogówki o wirusowej etiologii),

• choroby nosa, gardła i krtani (polipy; naczyniaki nosa jamy ustnej i krtani; brodawczaki; żylaki przegrody nosa, gardła i przełyku),

• choroby dróg oddechowych (wczesne okresy nowotworu złośliwego tchawicy i oskrzeli),

• choroby kobiece (nadżerki szyjki macicy),

• choroby układu moczowego (brodawczaki; nowotwory złośliwe pęcherza moczowego),

• inne schorzenia (guzy krwawnicze)

Zabiegi kriochirurgiczne praktycznie nie obarczają chorego, tak więc mogą być stosowane w każdym wieku i każdym stanie chorobowym, zarówno u chorych z niewydolnością krążenia, jak i z niewydolnością oddechową, z cukrzycą czy gruźlicą i innymi chorobami, stanowiącymi przeciwwskazania do tradycyjnych zabiegów chirurgicznych.

---