Kapłan H. C. - Bartel Ranisch i sklepienia gdańskie, KAU. T. XXII, 1977, z. 3, s.167-190.

• Ranisch -historyk i architekt studiował gdańskie sklepienia (1648-1701), zaprojektował kaplicę Jana III Sobieskiego.

• Sklepienia gwieździste (z lat 1464-1604) pojawiły się w drodze rozwoju sklepień żebrowych. Były one adaptacją wschodnioangielskich form z końca XIII w.

Angielskie sklepienia typu tierceron w Prusach od XIII w.

W Gdańsku od 1467- zachowały się żebra przewodnie. Sklepienia angielskie spoczywają na sklepieniu kolebkowym prostym, gdańskie mają konstrukcję żeglastą.

• Gdańsk był również pierwszym miejscem gdzie zastosowano bezżebrowe sklepienia kryształowe.

• Sklepienia sieciowe są podobne do zachodnioeuropejskich z warsztatów Parlera i Benedykta Rieda.

• W Gdańsku występują trzy formy konstrukcji sklepień:

płasko- kopulasta konstrukcja założona ponad prostokątnymi i kwadratowymi polami nawy w kościołach:

NMP, Katarzyny, Piotra i Pawła.

kolebkowa z lunetami:św. Trójcy

sklepienia krzyżowo- żebrowe z lekko wzniesionymi zwornikami św. Jana

• Istnieją cztery wzory w rozplanowaniu sklepień żebrowych:

1. Wzór gwieździsty

• pojedyncze czteroramienne gwiazdy - św. Mikołaja Tierceron św. Jana

• sześcioramienne gwiazdy - św. Jana i św. Mikołaja

• ośmioramienne gwiazdy

2. Wzór gwiaździsto- sieciowy tworzy się z gwiazd otoczonych dodatkowo przez liczne żebra.

3. Wzór sieciowy mają żebra krzyżujące i przecinające się, przedłużone poza skrzyżowanie i ucinane.

4. Wczesnorenesansowe gwiazdy mają linię kolistą żeber - św. Brygidy w nawie głównej i bocznej.

Reasumując gdańskie sklepienia są przeważnie o konstrukcji płasko-kopulastej ponad prostokątnymi lub kwadratowymi przęsłami. Najczęściej używane są sześcio i ośmioramienne gwiazdy, a także czterodzielne używane tylko w nawach bocznych.

• Sklepienia kryształowe

Kryształowe wysklepki tworzą zazwyczaj ośmioramienne gwiazdy w kościołach płaskie, kopulaste stosowane tylko w nawach bocznych wsparte na ośmiobocznych filarach naw bocznych; w klasztorach natomiast w chórach zakonnych (św. Brygidy).

• Analogiczne do gdańskich sklepień są sklepienia w południowych Niemczech związanych z grupą Petera Parlera i Hansa von Burghausena, którzy jednak w swoich konstrukcjach zredukowali je o żebra przekątne i jarzmowe. Zebra jarzmowe i przekątne występują natomiast prawie zawsze w gdańskich sklepieniach.

• Różnice pomiędzy kościołami Czech, Saksoni a Gdańska polegają na funkcji sklepienia w tektonice budowli. W Czechach sklepienia organizują podział wewnętrzny kościoła, brak podziału na przęsła i nawy boczne gdzie kryształy zastępują arkady. W Saksonii brak brak przekątnych żeber i jarzmowych.

• Ranisch (dostał obywatelstwo gdańskie w 1673 budowniczy miasta) w książce wydanej w 1695 r. Beschreibung Aller Kirchen gebaude der Stadt Danzig przedstawił średniowieczne sklepienia gdańskie. Podaje on przekrój i plan każdego kościoła. Jego interpretacja dotyczy sposobu uzyskiwania krzywizny pojedynczych żeber i ich długości. Wykazuje jak była ustalona wysokość żeber- jak znajdowano punkt, z którego żebro wychodziło. Według niego krzywizna żebra jest zawsze wycinkiem koła, twierdzi, że powina mieć przepisową długość i wysokość.

Metoda Ranisch konstruowania sklepień.

Do zobrazowania swojej metody Ranisch posługuje się modułem będącym ¼ pola przęsła danego sklepienia. Ilustruje je przekrojem pionowym.

1. Najpierw rysuje „qadrant” ćwiartkę przęsła.

2. Jako moduł stosuje połowę przekątnej tego sklepienia.

3. Przenosi tę połowę na przekrój pionowy odmierzając ją na linii horyzontalnej Quadranta..

4. Otrzymany moduł służy również do wyznaczania promienia łuku najdłuższego żebra.

5. Wysokość punktu, z którego żebro główne bierze początek jest zaznaczona linią horyzontalną prostopadłą do quadranta (graficzne przedstawienie na rysunku).

Znajdujemy gładką powierzchnię odpowiadającą polu sklepienia. Bierzemy gładko wyheblowaną wąską drewniana listwę i układamy ją prosto, aby pomieścić quadranta sklepienia. Wyrysowujemy na gładkiej powierzchni linię horyzontalną quadranta, następnie prostopadłą. Wbijamy gwóźdź w listwę gdzie q. był wyznaczony i wywiercamy otwór, który będzie początkiem q. Posługując się listwą należy wykreślić długość żebra i punkt zaczęcia wszystkich żeber. Murarze mogą się posługiwać wyciętymi formami dla ułatwienia pracy.

• Ranisch wymienia trzy typy konstrukcji sklepień:

Krzyżowe, kryształowe, kolebkowe.

• W odniesieniu do sklepień kryształowych kościoła NMP napisał, że są wykonane z cegieł malowanych w formie ostrosłupowych krawędzi. W miejscu zetknięcia trzech czy czterech krawędzi łączą się one w jeden klucz. Łącząc się kamieniami klucza, tworzą „cubus” , tępy trójkąt albo piramidy. Z opisu Ranischa wynika, że kryształowe sklepienia NMP budowane były tą sama metodą co sklepienia żebrowe. Oznaczało to także, że sklepienia kryształowe budowane były na krążynach.

• Opisy Ranischa potwierdzają także, że murarze używali dużych cyrkli listwowych do narysowania planów żeber na wygładzonych drewnianych podłogach, a także że konstrukcje tych sklepień związane były z wycinaniem form.

• Sklepienie kolebkowe, na przykładzie kościoła świętej Trójcy- sklepienia w przekroju półkoliste- w nawie głównej i nawach bocznych. W chórze - konstrukcja krzyżowa.

• Głównym celem jego prac jest przedstawienie metody wyznaczania długości i krzywizny wszystkich żeber, które wychodzą z różnych poziomów i pod różnymi kątami.

• Zachowało się 40 planów- sklepień narysowanych przez Ranischa. Autor dywaguje na temat: czy Ranisch korzystał z wcześniejszych rysunków?

Na terenie Gdańska nie było cechów budowlanych, a plany mogły być przechowywane w Katedrze- mogły zatem istnieć za czasów Ranischa.

2

---