„Mistrz i Małgorzata” Bułhakow
Okoliczności powstania utworu:
Twórczość Bułhakowa wyrasta z jego doświadczeń życiowych. Ponieważ aktywnie i ostro krytykował otaczającą go rzeczywistość, ostro reagował na paradoksy współczesnego mu świata, przedstawiał go jako groteskę, zawsze miał problemy z cenzurą. Tworzył utwory bez nadziei na ich publikację - tak samo było z „Mistrzem i Małgorzatą”. Powieść ta była powieścią jego życia. Pierwotne tytuły „Mistrza i Małgorzaty” to: „Konsultant z kopytem”, „Konsultant inżyniera”. Bułhakow nie był wydawany w Rosji ze względów politycznych. Dominowała w Rosji tendencja zwana socjalizmem realistycznym (socrealizmem). Tendencja ta polegała na tym, że literatura i sztuka miały być podporządkowane państwu, partii, miały realizować założenia programowe partii. Bułhakow nigdy nie podporządkował się socrealizmowi, nie chciał pisać pod dyktando państwa. Krytykował wielkie absurdy życia społecznego będące efektem funkcjonowania państwa totalitarnego. Krytykował system totalitarny, dlatego skazany był na artystyczny niebyt. W Polsce także utworów Bułhakowa nie wydawano. Zaczęto o nim mówić dopiero pod koniec lat 60-tych. Pierwsze wydanie „Mistrza i Małgorzaty” było okrojone. Pełne wydanie powieści nastąpiło w Polsce w roku 1981, a głośno o pisarstwie Bułhakowa zaczęto mówić dopiero po 1989 r. Pisanie „Mistrza i Małgorzaty” było dla Bułhakowa ucieczką od współczesnej mu rzeczywistości.
Motto utworu:
„więc kimże w końcu jesteś?
-jam częścią tej siły,
która wiecznie zła pragnąć,
wiecznie dobro czyni”
motto zaczerpnięte zostało z „Fausta” Goethego. Z tego też utworu zaczerpnął Bułhakow imię tytułowej bohaterki - Małgorzata była wybranką Fausta. Bułhakow wziął z „Fausta” imię diabła - Woland.
z romantyzmem łączy „Mistrza i Małgorzatę” fantastyka, swoboda w traktowaniu czasu i przestrzeni, pochwała wolności, tęsknota do wolności (mistrz), nieszczęśliwa miłość mistrza i Małgorzaty.
Atmosfera Moskwy lat 20-tych i 30-tych:
mieszkańcy Moskwy dzielą się na 2 grupy. Pierwsza grupa to ludzie bogaci, posiadający ogromne wpływy, mający piękne wille. Druga grupa - to ludzie biedni, nie mający gdzie mieszkać lub żyjący w nędzy, w niewielkich klitkach. Grupa ta traktowana jest przez bogaczy z góry, a wręcz z pogardą.
los mieszkańców Moskwy nie jest pewny. Każdego dnia może przytrafić się im coś złego, np.: mogą stracić pracę, mieszkanie, a nawet życie. Wrogów ustroju i państwa zamykano w szpitalu dla ludzi obłąkanych (tak stało się z Mistrzem). Mieszkańcy Moskwy są zastraszani, niepewni jutra, w każdym widzą szpiega, dlatego donoszą na siebie nawzajem. Są egoistami, gdyż dbają wyłącznie o własne dobro, zajmują się swoimi sprawami. Panuje wśród nich znieczulica na krzywdę drugiego człowieka, a wręcz cieszą się, gdy dla sąsiada podwinie się noga. Nie wierzą w Boga, żyją w grzechu.
również życie artystów moskiewskich nie jest łatwe. Pisarze są często prześladowani, gdy ich twórczość jest sprzeczna z zasadami komunizmu. W prasie ukazują się artykuły krytykujące i ośmieszające tych artystów i ich dzieła. Pisarz taki nie ma szansy, aby jego utwór został wydany drukiem. Taki los spotkał Mistrza, gdyż napisał powieść o Chrystusie.
Deformacja i groteska w powieści:
groteska w utworze polega na wprowadzeniu w czas i w przestrzeń Moskwy postaci fantastycznych, nadprzyrodzonych, np.: Woland i jego świta:
Asasello - rudzielec wzrostu karła, obdarzony nieprawdopodobną siłą
Korowiow - niechlujny, nienormalnie wysoki
Behemot - tłusty kocur mówiący, chodzący na dwóch nogach, pijący wódkę
występują nierealne zdarzenia np.:
lot Małgorzaty-czarownicy na miotle nad Moskwą,
bal u szatana, którego gośćmi są trupy wychodzące z trumien, wśród nich znajdują się rozmaici fałszerze, truciciele, samobójcy, kaci. Na balu przygrywa orkiestra dyrygowana przez J. Strausa. Gospodarz balu ubrany jest w łachmany, a towarzyszący mu Asasello trzyma w ręku głowę Berlioza (prezesa Mossolitu). Na koniec wszystko znika, a wielka sala balowa przemienia się w salonik,
czary w teatrze Variete: na widzów spadają banknoty, kot urywa na oczach widowni głowę konferansjera, potem jednak na prośbę widowni głowa wraca na swe dawne miejsce ; na scenie pojawiają się witryny sklepowe pełne towarów, publiczność może bezpłatnie wymieniać starą odzież na nową , później to znika.
występują nierealne przedmioty, np. globus Wolanda, na którym można zobaczyć co dzieje się na kuli ziemskiej w dowolnym miejscu
groteskowe przedstawienie polityki mieszkaniowej w Moskwie; np.: z jednej strony głód mieszkaniowy z drugiej istnienie wielopokojowych lokali.
groteskowe nazwy, np.: Komisje Nadzoru Widowisk i Rozrywek Lepszego Gatunku.
groteskowe postacie reprezentujące moskiewską rzeczywistość, np.: Bezdomny (poeta), Bosy (prezes spółdzielni mieszkaniowej).
Groteskowe realia i obyczaje uprzywilejowanych osób (opis rozrywek i codzienności literatów należących do Massolitu.
wprowadzenie diabłów.
Deformacja w „Mistrzu i Małgorzacie” służy pokazaniu zła totalitaryzmu, pokazaniu że świat fantastyczny jest silniejszy od świata rzeczywistego. Służy również wyjaśnieniu prawdy o Bogu , o miłości i o człowieku.
Totalitaryzm w utworze:
obraz Moskwy w „Mistrzu i Małgorzacie” to parabola rzeczywistości ZSRR lat 30-tych, rzeczywistości totalitarnej budowanej na strachu, podejrzliwości i mechanizmach zniewalających człowieka. Bułhakow ukazuje tę rzeczywistość dyskretnie poprzez aluzję i napomnienia, np. Małgorzata zastanawia się czy Mistrz nie znalazł się przypadkiem na zesłaniu, Berlioz widzi w Wolandzie szpiega, szpicle obserwują mieszkanie Berlioza. Asassello zadaje pytanie: „Dlaczego jeśli ktoś rozpoczyna rozmowę miałoby to bezwzględnie zakończyć się aresztowaniem?”.
nieprawomyślnych i nieposłusznych obywateli umieszcza się w szpitalach psychiatrycznych, np. Mistrz, Bezdomny.
mieszkańcy Moskwy nie wierzą w Boga, ich moralność nie opiera się na Dekalogu, który pokazuje jak żyć godnie. Ich etyka oparta jest na różnego rodzaju nakazach. Wady stają się tu zaletami, a zło, donosicielstwo, sprzedajność i podłość - religią.
Bułhakow pokazuje jak system totalitarny wkracza we wszystkie dziedziny życia, także w literaturę. Pokazuje jak totalitaryzmowi podporządkowali się literaci, należący do Massolitu. Organizacja ta skrupulatnie rejestruje ich, planuje im czas pracy, to o czym mają pisać, co jeść, jak się bawić. Ludzie skupieni w Massolicie traktują literaturę jedynie jako sposób na życie, niewiele reprezentują sobą intelektualnie. W tym środowisku o wartości pisarza nie decyduje to co pisze, lecz bycie członkiem Massolitu. Aby zachęcić pisarzy do bycia członkiem organizacji w domu Gribojedowa można tanio zjeść, załatwić tanie wczasy. Bułhakow pokazuje także jak zdeformowana została psychika artystów - są zawistni, nieczuli, zazdrośni, cieszą się z cudzych niepowodzeń, wszyscy są podejrzliwi i wszyscy się boją. Mistrz nie chce podporządkować się Massolitowi, napisał książkę o Bogu, dlatego nie mogła być ona wydana.
takie same reguły rządzą innymi środowiskami, o życiu codziennym, o karierze, o sukcesach decydują tu znajomości i łapówki, wszyscy są skorumpowani, zdemoralizowani, boją się nawzajem siebie, nikt nikomu nie ufa.
w systemie totalitarnym wszystko jest możliwe, np. można nagle zniknąć, zdrowy może trafić do szpitala wariatów, rozmowa z nieznajomym może zakończyć się aresztowaniem.
w Moskwie nie wierzy się także w diabła, choć używa się słów: diabeł, diabli wiedzą czemu, rzucić wszystko w diabły, iść do diabła. Wynika więc z tego, że rzeczywistość moskiewska to dzieło diabelskie. Woland nie przynosi do Moskwy zła, bo ono tam jest. Pojawia się tu, aby pokazać zło tkwiące w systemie totalitarnym, który deformuje ludzką osobowość. To system nauczył ludzi krętactwa, tchórzostwa, kłamstwa, donosicielstwa, podejrzliwości.
Problem winy i odpowiedzialność w „Mistrzu i Małgorzacie”
powieść odczytać można jako utwór o człowieku i jego odpowiedzialności za swoje czyny, za swój los, za sens swojego życia, za cel, który sobie wyznaczył lub który został mu narzucony. Buhakow pokazuje, ze nie można sprzemienierzać się swoim poglądom - jak to uczynił Mistrz niszcząc swoją powieść i poddając się. Nie można też ulegać presji większości - jak stało się w przypadku Poncjusza Piłata. Buhakow pokazuje, że każdy, kto ulegnie zewnętrznym naciskom i pod ich wpływem zaprzepaści pewne wartości, skarze siebie na wyrzuty sumienia, które nie pozwolą mu na normalne życie. Wyrzuty sumienia stały się największym wrogiem i Mistrza i Poncjusza Piłąta. Obaj odzyskują w końcu spokój, ponieważ mają na swoją obronę pewne argumenty, np.: to, że próbowali przeprowadzić swoją misję zgodnie z tym, co nakazywało im serce.
Buhakow pokazuje, że najważniejszym wymogiem wobec człowieka jest wierność prawdzie, służenie dobru i sprawiedliwości. Człowiek powinien być wierny sobie i swoim ideałom. Najczęściej wybiera jednak to, co wygodne dla niego w danej chwili, co łatwiejsze, np.: Poncjusz Piłat skazuje Jeszuę, bo nie chce zmarnować kariery, bo boi się władzy, nie ma odwagi sprzeciwić się woli większości. W ten sposób skazuje siebie na udrękę. Zrozumiał jednak, że uczynił źle, że okazał się tchórzem, że sprzeniewierzył się wierności prawdzie: „tchórzostwo nie jest jedną z najstraszniejszych ułomności, ona jest ułomnością najstraszniejszą”. Bułhakow pokazuje, że każdy indywidualnie odpowiada za swoje czyny - przed swoim sumieniem, przed swoim systemem wartości. Pokazuje też, że jeśli ktoś uczynił zło, ale zrozumiał swoją winę, cierpi, to może uzyskać przebaczenie.
Bułhakow pisze również o innym rodzaju odpowiedzialności - odpowiedzialności za nierozważne słowa, za swoje czyny, dlatego kara wymierzona została Prockorowi Piotrowiczowi za to, że kłamał i przeklinał. Ukarana też została Frieda, za to, że udusiła swoje dziecko. Frieda nigdy nie mogła zapomnieć o tym, co zrobiła.
Powieść odczytać również można jako utwór o miłosierdziu i miłości bliźniego:
są 2 drogi, aby urzeczywistnić dobro. Bułhakow uważa, że zło zawsze można wybaczyć, ale wybaczyć je można tylko temu, kto cierpi z powodu popełnionego zła. Zło zostało wybaczone Friedzie, także Poncjuszowi Piłatowi, także Mistrzowi. Nie ma jednak przebaczenia dla Judy z Kiriatu, dla szpicla Maigla, dla ateisty Berioza. Miłosierdzie może być realizowane tylko wobec kogoś, kto ma głębokie poczucie winy. Miłosierdzie może urzeczywistnić tylko ten, kto bezinteresownie czyni dobro. Taką osobą w powieści jest Małgorzata, która bezinteresownie pomogła Friedzie.
„Mistrz i Małgorzata” jako powieść o jednostce wyjątkowej:
jednostkami wyjątkowymi w powieści są: Mistrz i Jeszua. Obaj są samotni, wyobcowani ze społeczeństwa, nierozumiani. Wynika więc z zestawienia obu bohaterów, że sytuacja człowieka wyjątkowego jest zawsze skomplikowana i niejasna.
„Mistrz i Małgorzata” jako powieść o zwycięstwie prawdy i sprawiedliwości:
mówi o tym Woland słowami: „rękopisy nie płoną”. Widać to w rozwiązaniu wątku Mistrza, który mógł ukończyć swoje dzieło, który uzyskał spokój, bo jak mówił Bułhakow: „sprawiedliwy zawsze odnajduje spokój”.
Wątki w „Mistrzu i Małgorzacie”:
wątek miłości mistrza i Małgorzaty,
wątek biblijny (Poncjusz Piłat, dzieje Jeszui),
wątek diabelski (Woland),
wątek realistyczny - obraz Moskwy lat 20-tych i 30-tych,
wątek artysty - mistrz.
Czas w „Mistrzu i Małgorzacie”:
czas teraźniejszy - zamyka się w czterech dniach, od środy do soboty, tyle trwa wizyta szatana w Moskwie,
czas przeszły - wątek biblijny,
czas przyszły - przepowiednie proroctwa,
bezczas - bal u szatana, przedłużenie chwili w nieskończoność.
Świat przedstawiony:
przestrzeń realna - obraz Moskwy. Bułhakow przytacza nazwy znanych moskiewskich miejsc, np.: Patryjarsze Prudy, Arbat, ul. Sadowa,
przestrzeń historyczna - wiąże się z opowieścią o Poncjuszu Piłacie,
przestrzeń fantastyczna - związana jest z Wolandem i jego świtą, np.: mówiący kot, podróżowanie na miotle, wydarzenia w teatrze, globus Wolanda, na którym można zobaczyć co dzieje się na kuli ziemskiej w dowolnym miejscu, bal u szatana odbywa się w mieszkaniu na ul. Sadowej - mieszkanie to staje się ogromnym pałacem, który może zmieścić niezliczoną ilość gości.
wszystkie te trzy przestrzenie tworzą jeden świat przedstawiony.
Narracja
występuje narrator 3-osobowy, nieobiektywny, posługujący się językiem potocznym. Narrator ten relacjonuje wydarzenia w Moskwie. W jego narracji wyczuwa się drwinę, szyderstwo, politowanie, czasami zachwyt,
drugi narrator opowiada historię Poncjusza Piłata. Mówi językiem kunsztownym, bogatym w środki stylistyczne, symbole. Jest to powieść mistrza.
Gatunek utworu
jest to powieść wielowątkowa i paraboliczna
powieść fantastyczna
baśń - podróż na miotle
powieść o elementach kryminalnych, np. wątek śmierci Berlioza
powieść psychologiczna, np. wątek Poncjusza Piłata