6. Skamander: twórczość J. Tuwima, A. Słonimskiego, J. Iwaszkiewicza, K. Wierzyńskiego,
J. Lechonia + M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej; dzieje grupy (Pro Arte et Studio - „Pod Picadorem” - Skamander...); instytucja kawiarni literackiej i jej znaczenie w życiu kulturalnym Dwudziestolecia (na przykładzie grupy Skamander); czasopisma (rola red. M. Grydzewskiego!); strategia artystyczna, poetyka; specyfika twórczości i artystyczny rozwój głównych przedstawicieli.
Wielka Piątka Skamandra: Tuwim z robotniczej Łodzi, Słonimski, Lechoń z Warszawy, Wierzyński i Iwaszkiewicz zainteresowani kresami;
-grupa sytuacyjna, łączyło ich odzyskanie przez Polskę niepodległości, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego (pismo ,,Pro arte et Studio”, prof. Juliusz Kleiner na początku nawiązywali do Młodej Polski);
-1916- listopad 1918 formowanie się grupy, współpraca z ,,Pro arte”;
-29.11.1918-1926/27 integracja grupy, kawiarnia ,,Pad Pikadorem”; na scenie poeci recytowali swoje wiersze, zachęcano do tego także publiczność (tak do Skamandra dołączył Wierzyński), głos młodej artystycznej Warszawy;
-Mały Pikador od stycznia 1919 r., potem Duży Pikador, ale wtedy chcieli już schlebić publiczności, wystąpienia miały niższą wartość artystyczną;
-06.12. 1919 r. wieczór założycielski Skamandra, ustalono nazwę;
-rozpad towarzyski i ideologiczny grupy maj 1942 r.;
-styczeń 20' pierwsze wydanie czasopisma ,,Skamander”, głos dnia dzisiejszego, miał być miesięcznikiem, ale z powodu braku finansów, nieregularnie wyszło tylko 110 numerów; -Miczysław Grydzewski był inicjatorem, redaktorem ,,Skamandra”, człowiek instytucja, robił wszystko, aby gazeta wychodziła. Redaktor ,,Wiadomości Literackich” 24-39', a w czasie wojny ,,Wiadomości”;
-swoboda twórcza, nie chcą programu (programofobia), nie chcą jednak odżegnywać się od historii;
-talentyzm- swobodny rozwój każdego talentu twórczego;
-przed 26' prezenteizm- oparcie się na teraźniejszości, ale bez charakteru społecznego;
-witalizm- celebrowanie życia we wszystkich jego przejawach; poczucie wspólnoty z masą ludzką;
-populizm- chcieli szerokiego kręgu odbiorców;
-postawa aktywistyczna, fascynacja tłumem i nowoczesnym miastem;
-mowa potoczna, bez symbolizmu, konkretność obrazowania, poetyka codzienności;
-antymłodopolscy, antyawangardowi;
-tematyka- życie zwykłego człowieka, nowe rekwizyty z masy miejskiej;
- poeta przestał być oderwany od życia, uczestniczył w życiu towarzyskim;
-Słonimski, Tuwim- humor, satyrycy, kabaret; ,,Jarmark rymów”; 34' Tuwim przeciw endecji i jej antysemityzmowi;
-Poeci Satelici: Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, W. Zawistowski, T. Raabe (inicjator powstania Pod Pikadorem). K. Iłłakiewiczówna, S. Baliński, K. Zawodziński- krytyk po stronie Skamandrytów, W. Horzyca- krytyk teatralny.
Julian Tuwim (1894- 1953)
-debiut 1918 r. ,,Wiosna. Dytyramb” skandal; dionizyjskość, pochwała życia, dynamizm, fascynacją masą, miastem, nowoczesne miejskie bachanalia, moc, pierwotny witalizm. Podmiot kpi, troska o młode dziewczęta; jest człowiekiem kultury więc nie może dać się ponieść instynktom; ekstatyczne poczucie nadmiaru, zachwyt nad potęgą, za radością życia kryje się jednak śmierć;
-poezja szarego czytelnika pisana przez ,,szarego” poetę, ,,Przyjdźcie dziś wieczór do karczmy, moi kochani druhowie, pogaworzymy sobie przy piwie” (,,Prowincja”) smutki, tragedie zwykłych ludzi;
-język potoczny, komunikatywny;
-,,Rzecz czarnoleska” klasycyzm, tworzenie ładu z chaosu, unieśmiertelniająca rola sztuki, ideał- doskonałość i czystość poezji;
-,,Słopiewnie” zaum- język poza rozumowy, zabawa językiem, słowo nazywające rzecz jest identyczne z rzeczą;
-później ewolucja do spraw metafizyki, przemijanie, niepokój metafizyczny, zmaganie ze złem, ,,Szczury'' symbol zła; -interesował się magią, czarami, demonami;
-wstręt do społeczeństwa, ,,Odi profanum vulgus […] wszystko chaos i groza, i pustka śmiertelna” (,,Ed arco”);
- katastrofizm, ,,Bal w operze” ostry, wulgarny pamflet na sanację i kapitalizm. Bawi się władza, do reszty dociera tylko ,,ideolo', zatracenie w zabawie, nie dbają o sprawy polskie.
Jan Lechoń (1889- 1956 samobójstwo w Nowym Jorku)
-33' wyjeżdża do Paryża, pracuje w polskiej ambasadzie, jako attache kulturalny do 38'; homoseksualista, problemy życiowe, osobiste, los emigranta.
-,,Królestwo Polski Kabaret”, ,,Rzeczpospolita babińska”, ,,Śpiewy historyczne”- satyry, szybko się dezaktualizowały, bo były bardzo szczegółowe, wyśmiewał w nich sfery polityczne marionetkowego Królestwa Polskiego, stosunki panujące w wolnej Polsce;
-20' ,,Karmazynowy poemat” nawiązuje do wzorów wielkiej literatury narodowej, stylizacje na Mickiewicza (,,Mochnacki”);
-Polska w obliczu niepodległości, niepokój jak będzie wyglądać kraj; problematyka mitów, patriotyzmu; opisuje przeszłą Polskę w rozkwicie, czy możemy uwolnić się od romantyzmu i czy wyjdzie nam to na dobre?
-,,Herostrates” bunt przeciw tradycji, zburzone mają zostać Łazienki, ,,A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”, chce Polski normalnej, bez bagażu doświadczeń;
-,,Mochnacki” realny, historyczny świat, koncert Mochnackiego, kontrast bierność- czynność, zapowiada Piłsudzkiego;
-,,Piłsudzki” symbol nowej epoki, wiwaty, bo odzyskanie niepodległości, kreacja nowego mitu; ,,Sypie w oczy świtem”- coś nowego, przeciwieństwo wieczoru, ale także mamienie Polaków niepodległością;
-24',,Srebrne i czarne” filozoficzne, uniwersalne piękno, fascynacja śmiercią i grzechem; tytuł aluzja do srebrno- czarnych ozdób pogrzebowych, pesymizm;
- ,,Spotkanie” ,,Nie ma nieba ni ziemi, otchłani ni piekła; ,, Jest tylko Beatrycze. I właśnie jej nie ma”; antytezy, teatralizacja tekstu, sen, miłość ocala, można spędzić życie razem ale umieramy zawsze samotnie;
-,,Proust” życie a śmierć, miłość o śmierć, ,,Albo wierzy się w życie, albo w śmierć się wierzy” akceptacja śmierci.
Kazimierz Wierzyński (1894- 1969)
-,,Wiosna i wino” 1919 r., ,,Wróble na dachu” 21;
-piewca życia w jego nieskrepowanych przejawach, radość ekstatyczna, gwałtowność, dynamika ekspresjonizmu, fantastyka, infantylność, dziecięca niewinność, paradoks, antyteza, komunikatywne teksty; podmiot liryczny to młody człowiek żyjący w konkretnych czasach, zwariowana radość życia, bunt przeciw rygorom świata, jego nudzie;
-,,Grzmi” podmiot ulega życiu, ludyczność, chce wciągnąć w zabawę ludzi, przekraczanie granic;
- ,,Zielono mi w głowie” poetycka pochwała wiosny, młodości, witalności oraz beztroski, chce rozprzestrzeniać swoją radość na innych;
-,,Manifest szalony”- poezja powinna mówić o miłości, wiośnie, młodości. Powinna być radosna i łatwa w odbiorze dla przeciętnych ludzi;
-,,Pamiętniki miłości” erotyki do żony;
- ,,Laur olimpijski” 28' złoty medal na konkursie z okazji olimpiady, przetłumaczony na inne języki, upojenie fizycznością; nawiązanie do poezji antycznej, portrety sportowców w akcji, oddanie ruchu, tendencja do patosu i hiperboli, pochwała sportu i jego wartość moralnych;
- ,,Wielka niedźwiedzica”, ,,Rozmowa z pszczołą”, ,,Pieśni fantastyczne”- ciemne, katastroficzne barwy, ponura tonacja, oniryzm, współczuje najniższej warstwie społeczeństwa;
-,,Pieśń o nocach przespanych” wyobraźnia to ucieczka z nędzy, ale pełnego zapomnienia być nie może;
-33' ,,Granice świata” proza, doświadczenia wojenne;
-,,Wolność tragiczna” Piłsudzkiemu i jego wizji Polski silnej, wątek tragiczny, zmaganie z niedojrzałością polskiego społeczeństwa;
-,,Kurhany” 38' znaczenie tradycji romantycznej dla współczesności; w czasie wojny pisał teksty patriotyczne, o żołnierzach.
Antoni Słonimski (1985- 1976)
-,,Sonety” 1918 r. z tradycji parnasistowskiej (wartość estetyczna), sztuka i poezja jako rzemiosło, dążenie do doskonałości;
-ekspresjonizm ,,Czarna wiosna” 1919 r. ,,Zrzucam z ramion płaszcz Konrada” wizja odzyskania niepodległości, rzeczywistość w konfliktach społecznych, nawoływania do przewrotu, rewolucji, ale nie prowadzi do nowego początku; operuje różnymi konwencjami, odrzucenie poezji patriotyczno-wieszczej, kosmopolityzm, pacyfizm;
-wiersz wolny, podniosła retoryka, chaotyczność wyobraźni;
-apokalipsa, wpływy ekspresjonistów, gwałtowność, dynamika obrazu. Przez racjonalne porządkowanie świata można człowieka rozwinąć, kształtować racjonalną dydaktyką, będzie lepszy;
-,,Credo” afirmacji młodości i marzeń (to co, że czasami przerastających możliwości) i apologii siły; starość nadejdzie szybciej niż myślimy, trzeba korzystać z życia; bezkompromisowość, bunt, działanie;
- wierzył, że można zawsze odnaleźć słowa właściwe, że dla wyrażenia każdej myśli i każdego uczucia;
-,,Wieża Babel” pacyfistyczne poglądy, fałsz militarystycznej propagandy, bezsensowna śmierci żołnierzy;
-27' ,,Kroniki tygodniowe'' komentuje rzeczywistość, humorysta.
Jarosław Iwaszkiewicz (1894- 1980)
- ,,Oktostychy” 1918 r., uwrażliwienie na kolor i malarskość, bogactwo stylizacji, kontemplacja sztuki jako leku na cierpienie, gra z tradycją poetycką;
-codzienne, zwykłe życie, refleksyjny stosunek do niego;
-opozycje: wpływ wschodu (roztapianie się w bycie, rekwizyty, pejzaż Ukrainy) i zachodu, kulturowość a prywatność, wykształcony w sferze kultury, kultura kodem poetyckim, który wymaga kompetencji;
-banał egzystencjalny- siedzenie na ławce, jedzenie- prywatność a konkret ze swojego życia; -naturalność a sztuczność, sztuka- człowiek, który cieszy się chwilą, ale celebruje też wzorzec kultury;
-klasycyzm oparty na ponadczasowym charakterze poezji, stylizacja, kulturowy mit Europy- wiersze o różnych krajach Grecji, Włoszech;
-rzeczywistość, a ideał, którego się pragnie, niemożność sztuki idealnej ,,Skąd widzieliśmy Tatry. Plan 6 sonetów”, mówi o tym, co chciałby napisać w tych sonetach, piękna chwili nie da się uchwycić, jest ulotna;
-,,Kasydy zakończone 7 wierszami” 25' proza poetycka, ogromna wyobraźnia a uproszczona składnia, codzienność, a postawa filozoficzna;
-31' ,,Powrót do Europy” tożsamość kultury europejskiej, co może łączyć europejskość; zagrożenie kultury europejskiej jako ograniczonej całości, poczucie odmienności polskiej kultury;
-,,Dionizje” 22' ,,Piosenka dla zmarłej” Dionizos jako bóg rezygnacji;
-lęk metafizyczny, nocne przerażenia, noc drogą do prawdziwego poznania, ,,Lato 1932”.
Maria Pawlikowska- Jasnorzewska (1891-1945)
22' ,,Niebieskie migdały”, 24' ,,Różowa magia”;
-codzienny konkret, kolokwialny język, bohaterką jest nowoczesna kobieta pozbawiona patosu, z wdziękiem i kokieterią, autentyczność zachowań;
-pisała o kobiecych przeżyciach erotycznych, zmieniła sposób ich ukazywania, na poziomie doświadczenia cielesnego;
-mężczyzna, który jest obiektem westchnień imponuje fizycznością (dąb, orzeł), ale musi być wrażliwy na rzeczy banalne, dobre.
-negatywy tych wizerunków- chory, niezdolny do spontaniczności, niespodzianek mężczyzna, starzejąca się kobieta, utrata cielesnego powabu, ale babcine ciepło;
-przestrzeń zwyczajnych przedmiotów z kobiecego świata (wachlarz) to łączy ją ze Skamandrem;
-kondensacja treści, 4 wersy oddają treść utworu, niesamowita zaskakująca pointa z Awangardą;
-malarskość, żartobliwość- życzliwe ośmieszanie świata, pewnych jego wartości, aby go oswoić. -,,Pocałunki” 26' motywy ,,niekochanej” kobiety;
-,,Cisza leśna” 28' lęk i oczarowanie Naturą, zrównanie człowieka z naturą; fascynacja przemijaniem i śmiercią, pożąda nieśmiertelności cielesnej, zwrot ku magii, spirytualizmowi, ,,Szkicownik poetycki”.
17. Główne nurty w prozie Dwudziestolecia:
a) proza polityczna (zwł. St. Żeromski i J. Kaden-Bandrowski + A. Strug Pokolenie Marka Świdy);
b) proza społeczna (Z. Nałkowska, grupa „Przedmieście”; Noce i dnie M. Dąbrowskiej),
c) proza środowiskowa (Z. Uniłowski (Wspólny pokój), H. Worcell (Zaklęte rewiry), grupa „Przedmieście”, S. Piasecki (Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy), Cynk M. Czuchnowksiego; przykład utworu traktującego o środowisku wiejskim);
d) proza historyczna (J. Iwaszkiewicz (Czerwone tarcze), H. Malewska (Żelazna korona),
Z. Kossak-Szczucka (Krzyżowcy i inne utwory), T. Parnicki (Aecjusz, ostatni Rzymianin),
L. Kruczkowski (Kordian i cham), T. Boy-Żeleński (Marysieńka Sobieska));
e) psychologizm (zwł. proza Z. Nałkowskiej, M. Choromańskiego, J. Iwaszkiewicza; Cudzoziemka M. Kuncewiczowej, Całe życie Sabiny H. Boguszewskiej; Adam Grywałd Tadeusza Brezy);
f) proza fantastyczna (A. Lange (Miranda), S. Grabiński, A. Słonimski (Torpeda czasu, Dwa końce świata), A. Wat (Bezrobotny Lucyfer), J. Braun (Kiedy księżyc umiera, Hotel na plaży), B. Winawer (Doktor Przybram);
g)* (*na zasadzie „proszę się rozeznać”) problematyka katastroficzna w prozie:
S. I. Witkiewicz, B. Jasieński, A. Wat, A. Słonimski.
a) powieść polityczna, rozkwit 1923-26; główną zasadą motywacyjną świata przedstawionego jest problem polityczny;
Juliusz Kaden-Bandrowski
-doskonale i bezwzględnie obserwował rzeczywistość, wzory czerpał z historii, autentycznych postaci;
-23' ,,Generał Barcz”, osobowość postaci została ograniczona do pokazania ich poglądów politycznych, akcja toczy się w latach 1918-1919. Mechanizmy dochodzenia do władzy, często moralnie dyskusyjne, utrzymanie jej;
-karykatura układu sił, wydarzeń z tamtych lat;
-selekcjonuje zdarzenia z historii by wybrany problem polityczny pokazać w najczystszej postaci; -język wyszukany, metafory, porównania, ekspresjonizm.
-32' ,,Mateusz Bigda” przedmajowe lata parlamentaryzmu, karykatura; Mateusz przywódca ruchu ludowego, próba usprawiedliwienia zamachu majowego;
-,,barokowa” metaforyka, brutalność języka, behawioryzm.
Stefan Żeromski
-24' ,,Przedwiośnie” mówi o bieżących problemach, rozdarcie Baryki między rewolucją (Lulek) a powolnymi reformami (Gajowiec); ideał a jego realizacja, szklane domy a odrapane rudery;
-wewnętrzne konflikty państwa uwypuklone przez efekt obcości- Baryka, który nigdy nie był w Polsce, konfrontuje swoją wizję kraju z rzeczywistością;
-wybór między pokusami życia a ideałem służby społecznej;
-także powieść społeczna;
-obrachunek z problemami po wojnie, ,,Charitas” 1919 r. oczyszczająca rola cierpienia, wojna jest sprawą dramatycznie polską, ale ścierają się w czasie niej siły dobra i zła.
Andrzej Strug
25' ,,Pokolenie Marka Świdy” Marek, dzielny żołnierz, krytycznie patrzy na rzeczywistość niepodległego państwa, jest nią rozczarowany, szuka dla siebie roli i miejsca. Świda wybiera literaturę.
-łagodna diagnoza, nakazuje sanację, ale nie ostrzega przed dramatem.
b) społeczna, ukazanie mechanizmów społecznych, relacje pomiędzy społeczeństwem;
Maria Dąbrowska
1 część 31' ,,Noce i dnie”, powieść o pracy, jej wartości; zwrot ku codzienności; o dziejach minionego pokolenia;
-Barbara marzy o czymś więcej, Bogumił- tylko praca na roli, właściciel ziemski;
-spojrzenie na przeszłość z epickiego dystansu, łagodzącego dramaty;
-4 tomy, w 2 ostatnich fabuła się komplikuje, ukazanie zdarzeń z perspektywy młodej córki Bogumiła i Barbary. Autobiografia dzieciństwa i młodości, konfrontacja postawy aktywnej, afirmującej życie i biernej refleksyjnej;
-,,niezauważalny” styl- mało środków artystycznych, trafność w doborze słów.
Zofia Nałkowska
-35' ,,Granica”, kamienica Kolichowskiej, realizm społeczny, losy głównych postaci układają się według schematu krzywdy klasowej, osobista klęska bohatera zbiega się w czasie z klęską polityczną;
-ta sama sytuacja ze strony subiektywnej i obiektywnej (opinia społeczna);
-psychologiczny determinizm, charakter klasowo- społeczny;
Grupa ,,Przedmieście”
1933 r. Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki, Nałkowska; proza środowiskowo- społeczna, dokumentowali nędzę społeczeństwa, nawiązania do nurt populistycznego z Francji, konkretna wiedza naukowa, empiryzm, scjentyzm, badawcza wnikliwość, ale też ostrożność, wierność faktom, chodzili do zakładów pracy;
-opis wyrwany z kontekstu, opisywali coś, ale nie wiadomo po co, tylko diagnoza, nie podawali jak poprawić sytuację;
-,,Na dworcu”, ,,Krawcy”, ,,Tramwajem 24”. ,,Całe życie Sabiny” Boguszewska.
-34' ,,Przedmieście” książka zbiorowa, reportaże z życia proletariatu, Boguszewska- zmysł orientacji, psychologiczna wiarygodność, oddanie języka poszczególnych środowisk, Kornacki- hiperbolizm, metaforyzm, sprzeczność z programem, który sam tworzył.
c) środowiskowa, opisuje konkretne środowisko, rozwój w latach 30.
Henryk Worcell
-36' ,,Zaklęte rewiry”, hermetyczne środowisko kelnerów, bohater jest pomocnikiem kelnera, potem awansuje do zarządcy sali. Realizm, czerpanie z biografii, powieść atrakcyjna dla czytelnika;
-rozwoju duchowego młodego człowieka; ambicja i samodoskonalenie, a usługiwanie ludziom, którzy w niczym nie są od niego lepsi.
Zbigniew Uniłowski
-32' ,,Wspólny pokój”, atmosfera środowiska artystycznego Warszawy lat 30. Pokój wynajmowany w domu matki jednego z bohaterów;
-cyganeria lat kryzysu, autentyzm, życie artystycznej bohemy, portret- karykatura autentycznych kwadrygantów, bieda w jakiej żyli, bezproduktywność, pijacki tryb życia;
-deformacja rzeczywistości przez chorobę głównego bohatera, razem z nią postępuje groteska.
Grupa „Przedmieście”, opis środowisk upośledzonych. (opisana wyżej)
S. Piasecki
37' ,,Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy” o przemytnikach na granicy polsko-radzieckiej, czerpią z życia, w mieście czują się niekomfortowo, mają kodeks etyczny, choć żyją na granicy prawa, męska proza, mocne, pewne życie.
M. Czuchnoski
37' ,,Cynk” środowisko więzienne, brutalność świata; brutalno- naturealistyczna powieść- reportaż z więzienia, znajomość realiów, trzeźwe na nie patrzenie.
Wanda Wasilewska (,,Ojczyzna”, ,,Ziemia w jarzmie”) i Jan Wiktor ,,Orka na ugorze” naturalistyczno-publicystyczna wizja wiejskiej zbiorowości, wstrząsanej (w książkach Wasilewskiej) walką klasową;
-stylizacja gwarowa.
d) historyczna
J. Iwaszkiewicz
34' ,,Czerwone tarcze”, o synu Krzywoustego, Henryku Sandomierskim, bohater rozdarty między kontemplacją a czynem, chce zjednoczyć Polskę, podejmuje próby, ale w końcu rezygnuje, nie widzi osiągnięcia sukcesu; typ bohatera iwaszkiewiczowskiego;
-w powieści nie ma praktycznie akcji, pytanie o rolę narodu w kręgu kulturowym.
H. Malewska
36' ,,Żelazna korona”, cesarz Karol V, walka o władzę i jej utrzymanie, problem humanistyczny; cesarz abdykuje, co jest zwycięstwem człowieka, zajmuje się kontemplacją;
-gęsty, trudny język.
Z. Kossak-Szczucka
35' ,,Krzyżowcy”, bohaterowie uczestniczą w wielkich światowych wydarzeniach, ale niczego się nie uczą, miejsce narodu w tradycji kulturowej, pesymistyczny pogląd na ludzką naturę, konieczność wiary.
T. Parnicki
36' ,,Aecjusz, ostatni Rzymianin”, w swobodny sposób traktuje historię, człowiek w centrum, bohater intelektualista; nie ma akcji, to czyny człowieka zmieniają historię, sposób w jaki człowiek postrzega rzeczywistość historyczną;
-o zdobywaniu władzy i grze politycznej.
L. Kruczkowski
32' ,,Kordian i cham”, bohaterem jest młody wiejski nauczyciel, obrońca chłopów, za swoją działalność oddany w rekruty. Właściwym bohaterem jest jednak warstwa chłopska w Królestwie Kongresowym, gnębiąca ją szlachta, konflikt między klasowym a patriotycznym nakazem działania;
- nie przedstawia problemu jako dramatu, ustosunkował się w sposób zimny i wrogi.
T. Boy-Żeleński
37' ,,Marysieńka Sobieska” wielka miłość wypełniająca życie człowieka, zwycięsko opierająca się przeszkodom, wzbijająca bohatera wyżej niego samego i wiodąca tę niedobraną na pozór, a w istocie świetnie dobraną parę aż na tron;
-opierał się na korespondencji jaką wymieniali ze sobą Maria Kazimiera i Jan Sobieski;
-szczegółowy portret Marysieńki i króla.
e) psychologizm
Z. Nałkowska
,,Granica” Zenon jest określony przez dom rodzinny, społeczeństwo, nie chce powtarzać schematu ojca, bohaterowie się zmieniają;
-,,Jesteśmy tym, co o nas myślą inni”;
- Elżbieta powiela schemat matki, człowiek bardzo niewiele zależy od siebie, panują nad nim siły, których nie kontrolujemy;
-przygląda się z różnych perspektyw, poznajemy całościowy profil psychologiczny bohatera.
M. Choromański
31- ,,Biali bracia” rodzenie się przyjaźni między ludźmi w obliczu niebezpieczeństwa, zamieć śnieżna;
33' ,,Zazdrość i medycyna” retrospektywna, ukazana z paru perspektyw personalnych, analiza pewnych wydarzeń; kompozycja klamrowa;
-żona zdradza męża, ten wynajmuje ,,detektywa”, który ginie zanim powie o zdradzie, żona mówi mężowi, że nie zdradziła, a ten jej wierzy;
-dokładne opisy dokonywanych operacji medycznych;
-Rebeka- brak analizy psychologicznej, ukazywana tak jak ją widzą inni, poprzez fragmenty jej ciała;
-jedno uczucie w ekstremalnej formie;
-model prozy detektywistycznej, nastrój- burza, natura sprzyja zdradzie, konflikt natury i kultury, bohaterowie się nie zmieniają.
J. Iwaszkiewicz
33' ,,Panny z Wilka”, traktat o czasie i przemijaniu, roli pamięci w ludzkiej psychice, nie można wstąpić 2 razy do tej samej rzeki, niemożność bycia szczęśliwym;
- Ruben po śmierci przyjaciela wyjeżdża, wkracza w przestrzeń refleksji, przeszłości, wychodzi z niej przekraczając słupek graniczny; wspomnienia wojenne pojawiają się niezależnie od bohatera.
,,Brzezina”, tragizm, przedwczesna śmierć bohatera, gruźlik, zakochał się w wiejskiej dziewczynie, witalizm; chce żyć wtedy, gdy musi umrzeć; jego brat pogrążony w żałobie po śmierci żony, wraca do życia i świata po śmierci brata. Bohaterowie stają naprzeciw przeszłości, pokonują ją i idą dalej;
-obojętność natury na ludzkie tragedie;
-przygląda się jednemu uczuciu, ale z całościowej perspektywy.
-38' ,,Pasje błędomierskie”, wielki pisarz i arystokrata, jego klęska artystyczna i życiowa kontra młody, świetnie zapowiadający się poeta, którego talent nie ocalił przed dzieciobójstwem i samobójstwem;
-sztuka jako ważna dziedzina życia.
M. Kuncewiczowa
36' ,,Cudzoziemka”, o kobiecie niespełnionej, niezwykle wrażliwej, marzyła o karierze muzycznej, rozczarowana prozą życia, domowa tyranka; konstrukcja utworu na wzór utworu muzycznego.
H. Boguszewska
34' ,,Całe życie Sabiny”, obiektywny czas teraźniejszy narratora, paromiesięczny okres ostatniego stadium choroby i subiektywny czas wspomnień bohaterki, mechanizm skojarzeń.
Obrachunek z własnym życiem szarej niekochanej żony, która się wyemancypowała.
Tadeusz Breza
36' ,,Adam Grywałd”, życie towarzyskie i rodzinne bogatego mieszczaństwa, stadium schyłkowe, przedstawiciele to dziwacy, nieroby. Homoseksualizm- nagroda za nieudany związek hetero. Narratorem jest niepewny, sceptycyzm poznawczy, ma mentalność plotkarza- naukowca.
f) fantastyka
S. Grabiński
-klasyka literatury grozy, zderzenie człowieka z metafizyką;
-22' ,,Demon ruchu” -kolej, fascynował się nią, pociągi widma, jasnowidzenie, ekspresjonizm, metafizyka ruchu;
-wierzył w istnienie świata pozazmysłowego, szukał w nim dreszczyku emocji;
-wybierał atrakcyjne tematy;
-,,Na wzgórzu róż” 1918 r., ,,Niesamowita opowieść” 22' opowiada niesamowite wydarzenia;
-literacka fachowość, erudycja, rzeczowy język.
A. Słonimski
24' ,,Torpeda czasu', problematyka etyczno-społeczna, postęp, doskonalenie ludzi traktuje sceptycznie;
-głównym niebezpieczeństwem zagrażającym ludzkości są skutki wojny. Bohaterowie cofają się w czasie do rewolucji francuskiej, aby zapobiec wojnom. Nie udaje im się narzucić reform społecznych;
-tonacja serio i humor;
37' ,,Dwa końce świata” konsekwencje dojścia Hitlera do władzy, główny bohater chce zniszczyć cały świat i stworzyć nowy, opis świata po zagładzie i tych, którzy przeżyli.
Bruno Winawer
24' ,,Doktor Przybram” o karierze naukowca, komedia s-f, humor, sceptycyzm wobec wynalazków przyszłości.
A. Lange
24' ,,Miranda”, medium, teoria ciał astralnych;
-utopia z aluzjami do społeczeństwa polskiego, ,,dalszy ciąg” ,,Miasta słońca”; ideał szlachetnego nadczłowieczeństwa, marzenie o idealnym społeczeństwie;
-erudycja religio-, kulturoznawcza.
A. Wat
27' ,,Bezrobotny Lucyfer” katastroficzna fantastyka historiozoficzna; nasycona zdeformowanym konkretem politycznym, powiastka filozoficzna, drwina, nieprawdopodobieństwo pomysłów, zagrożenie przed Chińczykami, kryzys współczesnej kultury, jej ideałów, karykaturalnie wyolbrzymiona myśl o przyszłych społecznych kataklizmach.
J. Braun
25' ,,Kiedy księżyc umiera”, katastrofizm, mieszkańcy Księżyca po jego katastrofie (m.in. wojna) uciekają na Ziemię i okazują się być Adamem i Ewą;
27' ,,Hotel na plaży” spekulacja filozoficzna, katastroficzna w odmianie metafizycznej i tonacji ekspresjonistycznej; problematyka snu i jawy, złudy i rzeczywistości, mierna powieść, ale oryginalna pointa: zmienia status przedstawionego w niej świata, kosmos kukiełkowym teatrzykiem;
-artysta jako stwórca, konkurent Pana Boga.
g) katastrofizm
A. Wat
,,Bezrobotny Lucyfer” współcześnie Lucyfer nie ma noc do roboty, wszystko uczynili za niego ludzie, fantastyczno- apokaliptyczne obrazy przeszłości i teraźniejszości, wylęgarnią zła są miasta, choroba- dowolność poglądów, zniszczenie prawdy i moralności,
S. I. Witkiewicz
27' ,,Pożegnanie jesieni” katastrofizm, nieunikniony wynik procesu historyczno-kulturalnego, zanik zdolności do metafizycznych przeżyć, zbydlęcenie ludności, degeneracja kultury,
30' ,,Nienasycenie” najazd komunistycznych chińskich wojsk, idea zatrzymania kultury, dalszy jej rozwój skomplikuje życie i będzie zagładą ludzkości;
-absolutna, czarna beznadzieja.
B. Jasieński
29' ,,Palę Paryż” radosna apokalipsa, drobiazgowy opis katastrofy, utopia, (rewolucyjny Paryż wśród gnijącej burżuazyjnej Europy), kosztami marszu ku lepszej przyszłości nikt się nie przejmuje.
A. Słonimski
37' ,,Dwa końce świata” katastroficzna wizja zagłady ludzkości, dokonanej za pomocą Niebieskich Promieni przez szaleńca, Hansa Retlicha, który uważa się za odnowiciela świata i usiłuje zepchnąć człowieka i jego cywilizację z powrotem do jaskini. Przypadkowo ocalały z zagłady subiekt broni tradycyjnego systemu wartości.
37. Poezja Tadeusza Różewicza.
Tadeusz Różewicz (ur. 1921)
Debiut ,,Niepokój”1947 r.,,Czerwona rękawiczka” 48' ,,Pięć poematów” 50', ,,Równina” 54' itd.
Problematyka wierszy Różewicza:
-Czym była wojna? Jaki okazał się człowiek?
-wojna spowodowała utratę zaufania do tradycji humanistycznej,
-szuka wartości podstawowych na płaszczyźnie moralnej, jak i językowej, która wartości te formułuje,
-odrzuca tradycję stylizatorską, zainteresowanie formami prymitywnymi, ubogimi, nawet kalekimi,
-symbolika kamienności ,,Wyobraźnia kamienna” nie ma nic wspólnego z humanizmem, prostota może być łagodna, albo może być groźną kamiennością,
-prawdy najprostsze stwierdza się poprzez nazywanie świata zewnętrznego, poeta faktu, obraz u Różewicza ujawnia jego uczucia, ,,Księżyc świeci_ człowiek upadł_ człowiek zgasł_ księżyc świeci” (Księżyc świeci)
-obraz świata jest pełen okrucieństwa, zniszczonego człowieczeństwa, obnaża zwierzęcość, z kamiennym uporem uniemożliwia tworzenie wartości duchowych. Pytanie: kim jest człowiek prowadzi poetę do biologii, pierwotnych instynktów,
-poezja jako narzędzie sprawdzające prawdę naszych słów. Traktowanie najprostszych słów jako na nowo odkrywanych znaków rzeczy i czynności; oczywistości jako uratowane z katastrofy prawdy, ,,Jak dobrze Jestem z tobą_ tak mi serce bije_ myślałem człowiek_ nie ma serca” (,,Jak dobrze”)
-,,poetyka zdławionego gardła” - wstydliwość uczuć, kultura jest tylko pozorem, wartości duchowe są fikcją, nie można szukać w nich oparcia, ,,Byłem na dnie. Kurczyły się zanikały_ piękne ramiona miłości_ żywe ramiona wiary_ ramiona pełne nadziei_ opadły_ patrzcie_ oto człowiek płaski_ pełzający” (,,Przystosowanie”)
-jedyną obronę przed kamiennością dają związki rodzinne, miłosne, które nie wymagają uzasadnień. Można było odnaleźć w nich rzeczywistą treść pustych pojęć: wiary, nadziei, miłości,
- niechęć do wyższych idei, do mądrości książkowej, dwuznacznego języka polityków, mitologia prostego człowieka, prostoty moralnej, plebejskość narzędziem obrony przed komplikacjami współczesnego świata, -antywojenne wiersze z tomów: ,,Pięć poematów”, ,,Czas, który idzie”, ,,Wiersze i obrazy” są uzasadnione osobistymi doświadczeniami,
-tęsknota do oparcia w poezji, stąd próby tworzenia wizji sielankowych, niemoc ich tworzenia (,,Nie śmiem”),
-fascynacja światem umarłych, dawał on oparcie dla podejmowanych z epoką sporów,
-lata 55''-56' nowe treści kameralno-wielkomiejskie, obserwacja sytuacji domowych, ulicznych widzianych na własne oczy, problematyka egzystencjalna ale oparta na konkrecie zmysłowym, a nie spekulacji intelektualnej,
-świat i człowiek składają się z mechanicznych fragmentów, których nie można złożyć w całość, ,,Rozebrany”, rozbicie duchowe, protest przeciwko modelowi człowieka jaki narzuca współczesna cywilizacja, ,,Życie bez wiary jest wyrokiem_ przedmioty stają się bogami_ ciało staje się bogiem” (,,Kara”)
-tonacja proroczego, moralistycznego ostrzeżenia, przez opis świata człowiek ma zrozumieć jego bezsens, dezorientacja duchowa człowieka zajętego codziennymi czynnościami.
38. Poezja Wisławy Szymborskiej.
Wisława Szymborska (1923-2012)
,,Dlatego żyjemy” 52', ,,Pytania zadawane sobie” 54', ,,Wołanie do Yeti” 57' ,,Sól” 62' itd.
-rezultat poszukiwania dystansu wewnętrznego wobec świata, doświadczenia, zmienności,
-na początku programowa, trochę tyrtejska, później powściągliwa, współczująca, ironiczna,
-poezja komentująca stałe prawa życia ludzkiego, bo poznanie tych praw to poznanie człowieczeństwa,
-interesuje się jednostką, jej stosunek do otoczenia, trudność w porozumieniu się z nim, samotność,
-rzeczywista i mitologiczna historia,
-los osobisty każdego człowieka powtarza doświadczenia naszych przodków, kolistość sytuacji,
-częsty motyw w poezji: porównanie siebie, zestawienie bohatera lirycznego z symbolem historycznym, ,,Bez tytułu” ,,Tak bardzo pozostali sami […] dwa miliony nakładu greckiej mitologii_ ale nie ma ratunku dla niego i dla niej”, perspektywa ponadosobista,
-wiersz pisany w imieniu bohaterów ,,Nic dwa razy się nie zdarza_ i nie zdarzy z tej przyczyny_ zrodziliśmy się bez wprawy_ i pomrzemy bez rutyny”, ironia pod adresem doświadczenia historycznego, daremnego, bo wciąż się powtarza, ironiczne pobłażanie dla tych, którzy tę drogę powtarzają,
-przeżycie spraw współczesnych może być wyjątkowe, ale zawsze towarzyszy mu świadomość, że nie zmieni to historii i obojętności świata,
-,,Wołanie do Yeti” daremna próba odnalezienia perspektywy innej niż kolistość historii, sprzeczność: konieczne jest istnienie w historii (jesteśmy niczym), ale także w osobistym niepowtarzalnym doświadczeniu (jesteśmy wszystkim), szukając niepowtarzalności musimy się jednak odnieść do historii, ,,Lekcja”,
-poezja bez złudzeń, zdająca sobie sprawę jak mała jest rola sztuki, poezja skłonna do żartu i błazeństwa, poezja precyzyjna, komunikatywna,
-liryka erotyczna- melancholia, niemożność porozumienia się kochanków, kolejny dramat niepowtarzalności istnienia, jesteśmy ,,pojedynczy”, nie mamy ,,zmysłu udziału”, dlatego mówimy innymi językami, erotyczny smutek niedopełnienia,
-świadomość ludzka jest źródłem niepokoju i cierpienia, nie pozwala wtopić się w istnienie, daje nam pozory niepowtarzalności.
48. Proza fantastyczna: St. Lem, J. A. Zajdel, J. Dukaj i in. (problematyka, poetyka).
Stanisław Lem (1921-2006)
-tematyka utworów: rozwój nauki, jej możliwości i przyszłość, człowiek wobec nauki, własnych możliwości poznawczych,
-rozum zwycięski, panujący nad prawami przyrody, bohaterowie wygrywają gdy poznają,
-istnienie ma charakter mechanistyczny to główny motyw, inne są poboczne-moralność, erotyka, -pierwsza powieść ,,Czas nieutracony”, dzieje się w czasach okupacji, moralność nauki-bohaterowie walczą o wiedzę i muszą wybrać zasadę moralną dla swych zabiegów, geniusz matematyczny zagubiony przez udział w konspiracji, lekarz prowadzący zbrodnicze badania na chorych,
-jego fantastyka naukowa ma oparcie w filozofii i nauce, odwołuje się do doświadczeń naszej cywilizacji, wyolbrzymia je, doprowadza do absurdu,
-,,Eden” 59' , ,,Głos pana” 69'czy rozum jest w stanie pojąć inną, nieznaną rzeczywistość, wymagającą odmiennego spojrzenia? Czy istnieje inna świadomość niż świadomość człowieka? Czy człowiek potrafi wymyślić rzeczywistość duchową, która nie będzie podobna do jego własnej?
-,,Solaris'' nieudany kontakt z innym typem świadomości, plazmowym oceanem,
-,,Pamiętnik znaleziony w wannie” wizja rzeczywistości psychicznej, w której następuje zachwianie tożsamości człowieka w podporządkowanym jednemu rozkazowi społeczeństwie,
-,,Dzienniki gwiazdowe” opowiadania satyryczne, karykatura życia społecznego,
-wynalazki są naśladownictwem rzeczywistych właściwości i uzdolnień człowieka, ideałem jest ludzka świadomość, ciało i życie, odtworzenie samego siebie jest więc kresem ludzkiej pomysłowości,
-pomysłowość w kreowaniu innych światów,
-próba zarysowania perspektyw rozwojowych ludzkiej cywilizacji, określenie jej z innej perspektywy ,,Dialogi o zmartwychwstaniu atomowym…”, ,,Summa technologiae”.
J. A. Zajdel -pilny i surowy obserwator życia społecznego, nurt społeczno- polityczny fantastyki; -nawiązuje do utopii, w której przyszło mu żyć naprawdę, „aluzje polityczne"; - ,,Wyjście z cienia” 83' , ,,Limes Interior” 82' i ,,Paradyzacja” 84' , społeczeństwo odgórnie zorganizowane, totalny ład obejmujący wszystkie dziedziny życia jest narzucony, ale uważany za porządek „naturalny", -,,utopia ułomna”, nie istnieje idealny system kontroli, dzięki „pęknięciom" bohaterowie powieści okrywają „drugie dno" przedstawionego świata; -,,Limes interior”, populacja została podzielona na siedem kategorii, zależnie od ilorazu inteligencji Osoby o najniższym ilorazie inteligencji nie pracują (otrzymują zasiłki pozwalające im przeżyć), pracuje - i zarabia - grupa nielicznych, reszta wegetuje. Zapłatą są elektroniczne impulsy. Dostaje się ich tym więcej, do im wyższej grupy się należy. Punkty czerwone można kupić tylko najbardziej podstawowe towary i usługi, dobra luksusowe zaś - można nabywać jedynie za punkty żółte. Kwitnie więc czarny rynek na którym zarabia Sneer, uświadamia on sobie jak niedoskonały jest to świat; -powieści inicjacyjne, bohaterowie ,,Limes inferior', ,,Paradyzji' lub ,,Całej prawdy o planecie Ksi” dążąc do odkrycia prawdy o świecie - osiągali autopoznanie; poznanie na 2 płaszczyznach: realnej i symbolicznej archetypiczny nauczyciel, który pozwala im zdobyć wiedzę o świecie; -pytania o życie i śmierć ,,Wody życia” (metoda fragmentaryzacji akcji, pomijanie mniej istotne z punktu rozwoju akcji utworu szczegółów), bohaterowie podróżują w kosmosie, Tom musi podjąć decyzję, czy poświęcić życie swych towarzyszy aby ocalić osadników. Świadkiem egzystencjalnych wyborów staje się Kosmos, przez co zyskują one perspektywę uniwersalną; -demitologizacja podboju Kosmosu, spotkanie z inną formą życia. Dzięki temu człowiek -odpowiedzialność człowieka za środowisko naturalne, które przekształca w trakcie rozwoju cywilizacji ,,Psy Agenora”; -inwazja kosmitów ,,Feniks”.
Jacek Dukaj -,,Perfekcyjna niedoskonałość”, space opera o „doskonałości” - fizycznej, cywilizacyjnej, umysłowej, taka doskonałość, jaką teraz państwa czy korporacje wypracowują na drodze konkurencji z innymi państwami/korporacjami - ale zastosowana w każdej dziedzinie; -dużo wątków, zaplątane fabuły; postaci nie są prawdziwe; -trudny, skomplikowany język, wykorzystywanie osiągnięć naukowych w prozie, fizyka, informatyka; -,,Lód” „historia alternatywna”, akcja rozgrywa się w latach dwudziestych XX wieku, najpierw w Polsce, a potem na Syberii. Wskutek zlodowacenia tej części Europy i Azji "zamrożona" zostaje historia (nie dochodzi ani do I wojny światowej, ani do rewolucji, a w Rosji nadal panują carowie), natomiast przed skutą mrozem Syberią otwierają się fascynujące perspektywy technologiczne i ekonomiczne dzięki powstałym w kraju wiecznej zimy nowym surowcom. Konflikty polityczne i walkę o władzę. Świat mrozu rządzi się logiką dwuwartościową, reszta świata odkrywa dla siebie logikę wielowartościową; -fabuła ,,Lodu” pełna jest zwrotów akcji, intryg politycznych, miłosnych, kryminalnych i gospodarczych, naukowych i metafizycznych; -łatwość w tworzeniu spójnych światów, są wiarygodne, czytelnik odkłada podczas lektury swoją niewiarę i akceptuje wizję autora; -,,Czarne Oceany” wojny ekonomiczne;
- intelektualny koncept ma pierwszeństwo przed fabułą;
Andrzej Sapkowski -świat przedstawiony jest ironiczny, pełny różnych rekwizytów fantasy i nie tylko; -nie stara się utrzymać jednorodności językowej; -problematyka przeznaczenia Saga o Wiedźminie; -fatum jest wszechobecne. Bohaterowie nieustannie zmagają się z siłami przeznaczenia. Opozycja fatalizmu i wiary w to, że ludzki los można zmienić. W światopoglądzie Geralta zachodzą zmiany, bohaterowie walczą z własnym losem, z własnymi przekonaniami i spojrzeniem na rzeczywistość; -problematyka egzystencjalna, nie jest możliwe poznanie prawdy absolutnej; -po co istniejemy? Istnieje wiele interpretacji, ale niemożliwe jest zrozumienie ich w pełni, tak jak nie da się zrozumieć przeznaczenia; -zło jest typowo ludzkie, nie posiada pierwiastka nadnaturalności, zacieranie granicy między dobrem i złem; -gra konwencjami i tradycją literacką, łamanie norm gatunkowych, opowiadanie Granica możliwości, bajka o Szewczyku Dratewce, smok jest sympatyczny i inteligentny, szewczyk prymitywny i wulgarny, smok go zjada. Demaskacja i ośmieszenie tradycji kulturowej, ale także spojrzenie na mityczne wydarzenia z innej perspektywy, neologizmy, anachronizmy, gra z językiem.
49. Dadaizm i antysztuka.
Antysztuka
(neosztuka, meta sztuka) wywodzi się z ruchów awangardowych z przełomu XIX/XX w.;
-odrzuca mimetyzm i kallizm- poszukiwanie piękna;
-metakanon- wolność i kreatywność, abstrakcja;
-sztuka to poznawcze eksplorowanie dowolnego tworzywa i współkreacja zawartych w nim możliwości,
-rezygnacja z piękna prowadzi do antyestetyzmu (pomniejszenia roli dzieła, jest ono wyłącznie zmaterializowana ilustracja możliwości) i wyakcentowania podmiotowego celu sztuki; -,,Artysta jest każdy” i ze „Sztuka jest to, co za sztukę zostanie uznane” (T. Tzara, J. Cage, J. Beuys); a sztuka jest dowolny przejaw życia-kreacji, sztuka traci autonomię i wtapia sie w Creativicum (J. Beuys). -wyzwolenia sztuki spod kurateli filozofii;
-śmierć sztuki tradycyjnej, jej kanon jest martwy logicznie (wyczerpały sie zawarte w jego idei możliwości twórcze), kanon ten jest z gruntu fałszywy; -indywidualizm (anarchizm) twórczy wiąże sie z zamysłem „przywrócenia sztuki życiu”, a nawet swoistej likwidacji sztuki za sprawa „rozpuszczenia” jej w życiu.
-odmiany antysztuki: sztuka mediów mieszanych, happening, action art, instalacje, itd. -„Bezprogramowy program” oparty na „fragmentacji i destrukcji”, „anarchistycznej negacji wszelkich wartości” (T. Tzara, H. Richter) Zasadami sztuki nowoczesnej są przypadek, dowolny pomysł artysty. -Metaprogram:
1) ontologiczny- kreatywność jest pierwszym atrybutem Natury, ta zaś jest „przestrzenią czystego doświadczenia”, „absolutną sfera bezsensu”, „czystym przypadkiem” (M. Duchamp, A. Breton, P. Picasso, S. Dali, M. Ernst;
2) antropologiczny- człowiek to wolność, a twórczość (kreatywność) jest kluczowym przejawem
wolności, zatem człowiek = sztuka (J. Beuys); 3) poznawczy -Natura jest nie do pojęcia, ale leży w zasięgu „impulsu kreatywnego”
i irracjonalności, wobec tego a. jest poznawcza eksploracja Natury, współgenerowaniem
z nią nieznanych możliwości (J. Cage, J. Kosuth); 4) „eschatologiczny”- źródło autentyczności bytowania człowieka, warunek jego egzystencjalnej metamorfozy; w nowej kulturze (New Age) pełni funkcję religii (P. Mondrian, F. Marck, M. Grotowski); -Antyartysci chętnie korzystaja z takich tworzyw, jak: dewiacje seksualne, drastyczne samouszkodzenia, akty samobójcze, ofiary ze zwierzat, osoby niedorozwiniete umysłowo, a także agresja wobec widzów ich akcji.
Dadaizm (1916-1924)
-8 luty 1916 r. w Zurychu (neutralna Szwajcaria) Tristan Tzara urządza pierwszy wieczór dadaistów; nazwę wymyślono otwierając słownik na chybił trafił. Dada to w języku dziecinnym nazwa zabawki.
-lipiec 1916 r. pierwszy biuletyn dadaistyczny Cabaret Voltaire założony przez Hugo Balla (poeta, kabareciarz, mistyk, filozof) i jego żonę Emily Hernigs, brali w nim udział Tazra, bracia malarz Marcel i poeta Georges Janco, Huelsenbeck, H. Arp, M. Słodki (malarz polski).
-czasopismo ,,Dada” szokujące publiczność manifesty ( pierwszy manifest Tazra ,Da da” 1918 r.) i poezja.
-koniec I wojny światowej- Tzara wyjeżdża do Paryża, współpracuje z Georges Ribemont- Dessaignes, Jeanem Cocteau i późniejszymi nadrealistami Andre Bretonem, Louisem Aragon, Paulem Eluard (2 ostatnich skłoniło się na końcu do sztuki zaangażowanej);
-czasopismo ,,Litterature”, urządzali wystawy, publiczne wieczory, dążą do skandalu. Manifesty dadaistów wzajemnie sobie zaprzeczały, negowali nawet to, co sami stworzyli.
-1922 r. rozpad z powodu waśni wewnętrznych, członkowie skłonili się ku nadrealizmowi.
-dadaiści w Berlinie, Ryszard Huelsenbeck, Walter Mhring, pisma ,,Dada Club”, ,,Der Dada”, grupa przychylna politycznej i społecznej lewicy; później literatura społecznie zaangażowana;
Hanower (Kurt Schwitters), Kolonia (Max Ernst, Hans Arp) malarze i plastycy, przeszli do nadrealizmu.
Nowy Jork, czasopismo ,,The Blind Man”, malarze i rzeźbiarze, Marcel Duchamp, Man Ray, Hiszpan Francis Picabia;
W Polsce nie było dadaizmu jako odrębnego kierunku, jego idee wpływały na futuryzm, ekspresjonizm.
Aleksander Watt- wizyjność, rozkład związków logicznych i składniowych między słowami w jego wczesnych wierszach.
,,Słopiewnie” J. Tuwima, próba stworzenia oryginalnego ,subiektywnego języka pozarozumowego, którym poeta mógłby się wyrazić.
Program dadaistów: anarchia, występowali przeciw sztuce, moralności, społeczeństwu, kulturze, bo one doprowadziły do wojny. Chcieli obalić tradycję, która się nie sprawdziła, negowali przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, proklamowali znieruchomienie, obojętność. Sztuce tradycyjnej zarzucali fałszowanie rzeczywistości. Dadaizm chciał oddać chaotyczną rzeczywistość (plątanina dźwięków, barw) poprzez prymitywizm.
Cechy dadaizmu:
- wyzwolenie sztuki ze wszystkich reguł, uwolnić społeczeństwo od reguł,
- nie troszczyć się o składnię, gramatykę, ortografię, spójność zdań, jak w gaworzeniu niemowlęcia, aby wyzwolić pierwotne siły ludzkiej natury,
- skrajna subiektywność ocen, krytyka jest zbędna,
-wybujały indywidualizm, spontaniczność, bezpośredniość zapewniały autentyzm,
- absolutna wolność, artyście można wszystko, prowokacja: na wystawę Maxa Ernsta w Kolonii wchodziło się przez klozet, Duchamp namalował na reprodukcji Mona Lizy wąsy,
- używanie pojęć z różnych dziedzin języka: cyfry, wzory chemiczne, kolaż w literaturze,
- poezja symultaniczna- załapanie jednoczesności,
- nowa sztuka mogła się składać z elementów zapożyczonych, ale poza kanonami konstrukcji i kompozycji, piękno i brzydota, logika i prawdopodobieństwo zrównane ze sobą,
-słowo- wolne od wartości naśladowczych, uniezależnione od swego umownego znaczenia; bełkot, ponieważ nic sensownego nie da się o świecie powiedzieć,
-dziwaczność, bo życie jest absurdem, ich poematy to błazenada, pustkę życia można wypełnić zabawą.
Dadaizm w muzyce: bruityzm- technika wiernego zapisywania wszystkich akustycznych odgłosów rzeczywistości w symultanizmie, w jakim docierają one do świadomości ludzkiej.
Dadaizm w malarstwie: collage- mieszanie stylów malarskich na jednym obrazie.
53. Egzystencjalizm w literaturze (podstawowe założenia filozoficzne, najważniejsi reprezentanci, literackie osiągnięcia (muszą Państwo umieć omówić wybraną powieść
z literatury światowej pod kątem obecności w niej problematyki egzystencjalistycznej)).
Egzystencjalizm jako filozofia zajmuję się opisem istnienia jako takiego: byt w sobie-przedmioty, które tylko istnieją i wypełniają swoją rolę, byt dla siebie-człowiek, który posiada świadomość własnego istnienia i tego, że się staje, ma też świadomość przedmiotów. Przedmiotem filozofii może być tylko doskonały byt ludzki, ponieważ nie można go wywieść z żadnej przyczyny. Istnieją inne byty, co sprawia, że człowiek czuje się zagrożony, towarzyszy mu poczucie kruchości i niepewności, lęka się samego istnienia, które nie daje człowiekowi nic poza przeświadczeniem, że jego życie jest absurdem. Aby zagłuszyć strach człowiek rzuca się w wir życia, szuka czegoś, co nada sens jego istnieniu. Trwoga ukazuje jednak człowiekowi bezwartościowość i sztuczność tych czynności, człowiek może się oprzeć tylko na sobie. Egzystencjalizm -M. Heidegger, K. Jaspers, J. P. Sartre, A. Camus laicki; Kierkegaard- teistyczny- Bóg istnieje, jego wybór daje sens, ale nie jest łatwy, budzi grozę.
J. P. Sartre, filozof
-egzystencja poprzedza esencję, najpierw coś jest, a potem staje się czymś. Nie można człowieka zdefiniować , bo na początku jest niczym, przez całe swoje życie staje się czymś, a kiedy się już stał, to go nie ma,
-Bóg umarł i trzeba z tego wyciągnąć konsekwencje aż do końca. Człowiek jest samotny, nie istnieje nic oprócz niego, co mogło by go uzasadnić. Posiada on olbrzymią, nieograniczoną wolność, może uczynić się tym, kim chce być. Jest skazany na wolność. Zła wiara ukrywa jednak ludzką wolność, są to ideologie, które uzasadniają człowieka, ale nie są egzystencjalizmem.
-poczucie odpowiedzialności- chce, aby wszyscy ludzie tworzyli wzorzec wartości, działań. Ukierunkowanie wolności, to co człowiek wybiera dla siebie jest dobre dla wszystkich ludzi, nie wybierają wzorca egoistycznego.
,,Mdłości” 38' człowiek podnosi kamień i to dla niego objawienie, kamień jest tylko bytem w sobie, jest niczym w porównaniu z człowiekiem;
trylogia ,,Drogi wolności” (45', 49')- proza, wolność a zła wiara. Wszyscy chodzą drogami wolności, ale jaki robią z niej użytek?
Swoją filozofię wyłożył także w ,,Bycie i nicości” niezwykle trudno dokładnie opisać byt. Wiele słów, by opisać nic.
Albert Camus (1913-1960, wypadek samochodowy)
Absurd istnienia- rzeczywistość kontra wyobrażenie człowieka o niej. Człowiek jest osamotniony, wie, że przegra, ale mimo to wybiera działanie, nie poddaje się absurdowi, to tragiczny heroizm
,,Dżuma” 47' nie znamy przyczyn zarazy, ojciec Paneloux mówi, że to wina złej wiary, gniew boży, ale zmienia zdanie kiedy staje w obliczu niezawinionej śmierci dziecka (mówi o tym w 2 kazaniu), cierpimy wspólnie.
Doktor Rieux jest niewierzący, ryzykuje własne życie w imię walki z zarazą, cierpimy z innymi ludźmi; heroizm, zło jest złem i trzeba z nim walczyć. Rieux wykonuje swoją pracę i nie oczekuje niczego w zamian, wie że walka nic nie zmieni, ale i tak ją podejmuje. Jean Tarrou czuje absurd całej sytuacji, ale mimo to wciąż się nie poddaje.
,,Dżuma” to parabola, zaraza to wszelkie bezsensowne zło, które nigdy nie umiera. Bohaterowie są sami, skazani na wolność. Samobójstwo to kapitulacja wobec absurdu. Cykl 3 absurdów ,,Kaligula, ,,Obcy”, esej o Syzyfie- świadomość absurdu życia ludzkiego. Praca Syzyfa nie ma końca i celu, ale on wciąż musi ją wykonywać. Syzyf jest najsilniejszy, gdy schodzi po kamień. Jest on świadomy swojej kary, dlatego zwycięża, nie jest bezradną zabawą w rękach bogów, a panem swojego losu. ,,Upadek” monolog wypowiedziany, bohater spotyka w pubie sędziego, opowiada mu o swoim życiu, odpowiedzi są ukazane poprzez reakcje bohatera. Miał uporządkowane życie, był prawnikiem, ale pewnego dnia słyszy śmiech na moście, co otwiera mu oczy, to cios w jego egzystencję. Przypomina sobie, że kilka lat temu był świadkiem samobójstwa kobiety i jej nie pomógł, poszedł dalej. Uświadamia sobie absurd egzystencji, żył tylko dla zaszczytów, pieniędzy, chce odnaleźć własną tożsamość.
54. Proza iberoamerykańska (wybitni przedstawiciele, tematyka i problematyka, realizm magiczny jako jeden z nurtów w tej prozie).
Kultura iberoamerykańska uwalnia się od wzorców europejskich w I poł. XX w, od tego czasu możemy mówić o hiszpańskojęzycznej prozie Ameryki Południowej.
Jorge Luis Borges, argentyński pisarz, specjalizuje się w krótkich formach: opowiadaniach, szkicach. Był chory, powoli tracił wzrok, widać to w jego prozie; jest wyczulony na indywidualność, pomysły opierał na abstrakcji, konceptach filozoficznych. Ważne miejsce w jego prozie zajmuje problematyka czasu- nie łączy jej z przestrzenią.
,,Krótka historia nikczemności” 35' biografie łotrów i bandytów, historia pomieszana z mitem na ich temat.
Odkrył możliwość grania w tekście fikcyjnością, rzeczywistością, bohater z przyszłości rozmawia ze sobą z przeszłości.
Wymyślił motyw Biblioteki Babel- znajdują się w niej wszystkie księgi napisane i nienapisane i te które dopiero będą napisane, we wszystkich istniejących i nieistniejących językach, kombinacjach.
Julio Cortázar- rozdarty między Europą (Paryż) a Ameryką, zadebiutował w 51' opowiadaniem ,,Bestarium”;
,,Gra w klasy” 63' strumień świadomości, rozbicie struktury narracyjnej, część I- Paryż, II-Ameryka. Powieść możemy czytać w porządku stron lub skacząc po rozdziałach, za każdym razem odczytujemy inny sens całości, ale wciąż jest on spójny; książka realistycznie przedstawia artystyczną bohemę: piją, rozmawiają o sztuce.
M.V. Llosa, twórca peruwiański, interesował się polityką, jego powieść ,,Miasto i psy” wywołała skandal, na znak protestu spalono tysiące egzemplarzy. Napisał o szkole oficerskiej zderzenie wrażliwej jednostki z żołnierską dyscypliną, wzorem twardego mężczyzny, słabe osoby są prześladowane.
69' ,,Rozmowa w katedrze” strumień świadomości, pokazuje peruwiańską rzeczywistość, katedra to karczma. Toczy się w niej rozmowa syna byłego ministra i szofera ojca, syn szuka prawdy o ojcu, a także własnej tożsamości;
2000 r. ,,Święto kozła” o dyktaturze.
Przedstawiciele realizmu magicznego (nie ma w nim kontrastu między tym, co magiczne a tym, co realistyczne, wszystko jest możliwe)
Gabriela Garcia Márquez, Kolumbijczyk;
,,Sto lat samotności” 67'. Dwa porządki czasowe cykliczny-mit i linearny- historia, przegląd 100 lat, rok po roku, opisuje jakby epoki świata, pokazuje historię Ameryki. Nic nie rozbija tutaj porządku rzeczywistości, rodzi się dziecko ze świńskim ogonem, następuje plaga zapomnienia. Ludzie nie pamiętają kim są. Może mówi tu o kultach prekolumbijskich, które straciły własną świadomość? Imię jest losem bohaterów, z pokolenia na pokolenie przekazywany jest wzorzec osobowy, Aurelianowie mają naturę kontemplacyjną. Duch komizmu i niepowagi, deformacja rzeczywistości, pod którą kryje się tragizm. W finale nikt nie uzyskuje tego na czym mu zależy, miasto i ród zostają unicestwione. Samo miasto Makondo żyje życiem pożyczonym, jest tylko odbiciem lustrzanym (wzorca europejskiego?);
opowiadanie ,,Nie ma kto pisać do pułkownika” cała twórczość Markeza nawiązuje do ,,Stu lat…” , tworzy mitologię miasta; rzeczywistości.
Miguel Ángel Asturias z Gwatemali, rozdźwięk między Ameryką a Europą, studiował antropologię, ,,Legendy gwatemalskie”, poetycka interpretacja mitologii Majów przemieszanej z kulturą chrześcijańską, wpływy z surrealizmu; ,,Pan Prezydent” o dyktaturze.
Alejo Carpentier, ,,Podróży do źródeł czasu” muzykolog chce poznać pierwotne instrumenty muzyczne używane przez tubylców. Podróż człowieka rozczarowanego współczesnym światem, zmienia się w podróż do źródeł czasu, początków kultury i człowieka. Rozdźwięk między naturą i autentyzmem a kulturą. Utopijne miasto, życie toczy się tu zgodnie z przyrodą, ale bohater nie może do niego wrócić, za bardzo związany jest z nowoczesną cywilizacją.
Uznanie tej powieści za prozę społeczną jest dużym uproszczeniem, więc proszę nie sugerować się przesadnie takim przyporządkowaniem. Niezależnie jednak od klasyfikacji, Noce i dnie w wykazie musiały się pojawić.