Charakterystyka epoki oświecenia
Katalog praw człowieka, postęp cywilizacyjny, przynależność obywatelska nie związana ze stanową, wolność dla każdego, ustawodawstwo USA i rewolucyjnej Francji.
T. Hobbes: Traktat „Lewiatan” jako pochwała absolutyzmu (człowiek dążący do coraz większej ilości władzy i dóbr); stan ciągłego niebezpieczeństwa wojny i konfliktów powoduje konieczność utworzenia organizacji przeciwdziałającej konfliktom; źródłem władzy jest wola jednostek i wynika z umowy społecznej (przekazanie swojej cząstki wolności pod warunkiem, że inni zrobią to samo); społeczeństwo tożsame z państwem.
J. Locke: absolutyzm polityczny; stan naturalny był niepewny i dlatego ludzie postanowili utworzyć rząd; powstanie państwa na zasadzie umowy dwustopniowej: jednostki najpierw stworzyły społeczeństwo, a następnie na zasadzie umowy dwustronnej państwo; idee liberalistyczne i leseferyzm (państwo działa, ale jednostki same decydują o sobie); ryzyko totalitaryzmu i konieczność wyborów opartych na cenzusie majątkowym; parlament dwuizbowy.
Monteskiusz: relatywizm prawa (nie ma jednego prawa dla wszystkich); prawo oparte o akty prawne dot. wszystkich dziedzin życia; uzupełnieniem są normy i obyczaje; mechanizm trójpodziału władzy wzorowany na rozwiązaniach angielskich i dziełach Locke'a: władza prawodawcza, wykonawcza i sądownicza - parlament ustanawia prawo i wyręcza w tym ludność, władza wykonawcza to monarcha lub ministrowie, a sądownicza to trybunały o krótkiej kadencji i niezawisłości; zmniejszenie zróżnicowań stanowych dzięki dwuizbowym władzom lokalnym (wyższym i niższym); równouprawnienie narodów i prawo do samostanowienia; wolności i prawa jednostki jako wyraz postępu i humanitaryzmu.
Rousseau: teoria umowy społecznej i wolności ludów; stan pierwotny wolny od wojen, a klęski żywiołowe zmusiły ludzi do organizacji państw; państwa utworzono na zasadzie umowy społecznej: funkcja ochronna, zapewnienie wolności dla ludu, wolność chroniona przez prawo i niezbywalna; podział nie władzy, ale funkcji; zasada suwerenności pozwala ludowi na zmianę formy władzy.
Deklaracja Niepodległości USA: wszyscy ludzie równi i obdarzeni prawami, dla których ochrony stworzono rząd; normowała ustrój państwa i trójpodział władz; katalog praw i wolności dodano później („Karta Praw” stanowi część konstytucji USA do dziś): do wolności, zgromadzeń, posiadania i noszenia broni, nietykalności osobistej, mieszkania i mienia, szybkiego i bezstronnego sądu, obowiązek nakazu rewizji i aktu oskarżenia, nikt nie może być sądzony 2 razy za to samo itd.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela: ogłasza prawa człowieka, a nie tworzy; zachowanie niezbywalnych i podstawowych praw człowieka; ludzie rodzą się i pozostają wolni; nie można zabronić tego co nie jest zakazane i nakazać tego co nie jest nakazane w ustawie; równy dostęp do praw; prawo nie działa wstecz; zasada domniemania niewinności; wolność religijna i słowa; prawo własności; publiczna siła zbrojna gwarantuje zabezpieczenie praw człowieka; podatki rozłożone równomiernie i wg możliwości.
Konstytucja 3. maja: trójpodział władzy; zasada suwerenności; wolność religijna ale dominującą religią jest katolicka; przywileje i równość w stanie szlacheckim; prawa miast królewskich - mieszczanie takie same prawa co szlachta; odrębne sądy dla różnych stanów; wojsko obywatelskie; armia jako siła obronna narodu podporządkowana władzy wykonawczej.
Koncepcje praw naturalnych
Liberalne: indywidualizm, wolność osobista, sumienia, wyznania, słowa, nienaruszalna własność, wolność zgromadzeń, tolerancja religijna.
Socjalistyczne: równość jednostek, sprawiedliwy podział dóbr, regulacje dotyczące wszystkich.
Pozytywistyczne: powszechność praw człowieka niezależnie od pochodzenia; brak obowiązku posiadania obywatelstwa; cechy praw człowieka: pierwotność, niezbywalność, niepodzielność; państwo może działać tylko w sposób określony wewnętrznym aktem prawodawczym; podstawowe hasła praw człowieka: godność (niezbywalna) i wynikająca z niej wolność (od państwa lub w jego granicach, wolny wybór, świadomość praw i obowiązków, ograniczenia o charakterze prewencyjnym i represyjnym), sprawiedliwość (dobro człowieka i odpowiednie warunki rozwoju).
Religijne i kulturowe ujęcie praw człowieka
Wartości chrześcijańskie: uniwersalne i fundamentalne: wolność jednostki, sumienia, wyznania, sprawiedliwość, solidarność, zasada dobra ogółu, zasada personalizmu; zastosowanie w treści aktów prawnych; odwołanie do nich w konstytucji i podczas przysięg; w przypadku konfliktu norm prawnych i religijnych w pierwszej kolejności chronione są normy prawne.
Obyczajowość społeczna: podział na dobre i złe uczynki; zasady postępowania; ciągłe zmiany wynikające z uwarunkowań społecznych spowodowały utworzenie katalogu praw człowieka.
Kultura społeczna: udoskonalenie postępowania jednostek, odmienność kultur i odmienne spojrzenie na prawa człowieka, wpływ dziedzictwa kulturowego oraz zaszłości historycznych.
Źródła praw człowieka
Krajowe: konstytucja jako podstawowy akt zapewniający prawa człowieka i wolności oraz umożliwiający ich egzekwowanie poprzez skargę konstytucyjną i rzecznika praw człowieka; regulacje niższego rzędu to ustawy zgodne z konstytucją i doprecyzowujące zakres podstawowych praw. Międzynarodowe: efekt działalności prawotwórczej państw i ich organizacji, kreujących nowe normy i standardy obowiązujące ogólnie poprzez umowy międzynarodowe (w tym konwencje ONZ), zwyczaje (prawodawcze normy regulujące postępowanie, np. zakaz tortur, nieludzkiego traktowania, więzienia bez wyroków sądowych), zasady ogólne (uniwersalne na poziomie międzynarodowym zasady, np. nie działania prawa wstecz, działania w dobrej wierze, sprawiedliwości); możliwość odstępstw poprzez złożenie przez państwo protokołu. Regionalne: dokumenty regionalnych systemów praw człowieka.
Podmiotowe (podmiot uprawniony i zobowiązany, prawa 1. generacji) i przedmiotowe.
Ekonomiczne, kulturalne i socjalne (prawa 2. generacji) oraz osobiste, wolności i społeczne.
Indywidualne, obywatelskie (np. tworzenie partii politycznych, wyborcze) i kolektywne (odbiorcą jest zbiorowość, np. samorząd, rodzina; prawa 3. generacji z obywatelskimi).
Naruszalne (istnieją przesłanki okresowego naruszenia praw) i nienaruszalne (niezbywalne, np. godność, wolność, prawo do życia, zakaz tortur, wolność sumienia i wyznania, domniemanie niewinności).
Przesłanki wprowadzenia ograniczeń praw i wolności
Przyczyny: bezpieczeństwo publiczne, ochrona gospodarcza kraju, ochrona zdrowia i moralności, ochrona praw wolności osób trzecich.
Zasada niezbędności, proporcjonalności, demokratycznych procedur, jawności i wykorzystania innych możliwości.
Przesłanki o charakterze osobistym: równość w znaczeniu materialnym i formalnym; kryterium obywatelstwa (więź prawna wiążąca jednostkę z państwem z pełnym zakresem praw publicznych i obowiązków; zwierzchnictwo personalne i terytorialne niezależne od obywatelstwa; obywatelstwo poprzez prawo krwi lub ziemi; cudzoziemcy: bezpaństwowcy i uchodźcy; możliwe jest ograniczenie praw uchodźców np. nabywania nieruchomości czy wyboru miejsca zamieszkania; min różnic praw obywateli i apatrydów; obywatelstwo UE - prawa uzupełniające dotyczące wszystkich obywateli UE, odrębności w ramach praw obywatelskich), kryterium wieku (konwencja praw dziecka, prawa człowieka 4. generacji przeznaczone dla określonej grupy ludzi, ubezwłasnowolnienie), kryterium płci (różnice kulturowe, prawo pracy, ochrona kobiet w ciąży i po niej, wcześniejsza emerytura), kryterium mniejszości (narodowych, religijnych, etnicznych).
Przesłanki o charakterze systemowym: ograniczenie praw i wolności wynikające ze stanu wyjątkowego i zagrożeń bezpieczeństwa państwa przejawiające się najczęściej wzrostem praw władzy prawodawczej przy jednoczesnym ograniczeniu praw obywatelskich i wzroście obowiązków obywatelskich; zasada niezbędności, jawności i jak najkrótszego okresu trwania stanu wyjątkowego.
Mechanizmy ochrony praw i wolności
Prawo do sądu powszechnego: funkcja regulująca i prewencyjna; niezawisłość i instancyjność; sądy administracyjne zapewniają możliwość złożenia skargi przez osoby fizyczne i prawne, ochronę przed milczeniem administracji i kontrolę nad aktami prawa stanowionego.
Trybunał konstytucyjny: skarga osoby fizycznej lub prawnej na niezgodność aktu prawnego z konstytucją; wymogi formalne skargi: uzasadnienie, naruszenie interesu prawnego o charakterze negatywnym dla jednostki, zasada subsydialności; skargi jednostkowe (na określoną decyzję) lub ogólne (dotyczące aktów generalnych); decyzja: unieważnienie aktu prawnego i wszystkich jego decyzji automatycznie lub za pośrednictwem sądu; w Polsce od 1985 roku.
Rzecznik praw obywatelskich: organ jednoosobowy lub grupowy mający za zadanie udzielanie pomocy prawnej w dochodzeniu swoich praw obywatelskich lub zadośćuczynienia w przypadku ich naruszenia; może mieć charakter uniwersalny lub wyspecjalizowany; powszechna dostępność; postępowanie bezpłatne i bez instancyjne (nie ma możliwości odwołania, ale można wnieść tę samą sprawę w przypadku nowych okoliczności); samodzielność i niezależność instytucji; kompetencje monitorujące; zawężone działanie w przypadku rzecznika praw dziecka; w Polsce powoływany przez Sejm na kadencje i pełniący funkcje ochronne i kontrolne w sprawach dotyczących konstytucjonalnych uchybień.
Pośrednie mechanizmy ochrony: media, wyspecjalizowane instytucje pozarządowe (Amnesty International, Międzynarodowy Czerwony Krzyż, Lekarze bez Granic), instytucje oddziaływania na prawa publiczne (referendum, wolność zgromadzeń, petycje, skargi, wnioski), pozasądowe procedury rozwiązywania sporów (mediacje, negocjacje, prywatne sądzenie, konferencja pojednawcza, arbitraż).
Prawo humanitarne
Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych to normy międzynarodowe, których zadaniem jest rozwiązywanie problemów humanitarnych wynikających z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z przyczyn humanitarnych ograniczają prawo stron konfliktu do swobodnego wyboru metod i środków prowadzenia działań zbrojnych lub chronią osoby mogące być dotknięte skutkami konfliktu. Dzieli się na prawo przeciwwojenne (normy prawa międzynarodowego, których celem jest zapobieganie konfliktom zbrojnym; konwencje haskie - 1907, Pakt Ligi Narodów, Karta ONZ - 1945), prawo wojenne (ograniczenie swobody stron konfliktu wyboru środków i metod prowadzenia walki; konwencje haskie - 1899, 1907, konwencja dot. pewnych broni konwencjonalnych powodujących nadmierne cierpienia - 1980), prawo humanitarne (poprawa losu rannych, traktowanie jeńców, ochrona ludności cywilnej, ochrona ofiar wojny, ochrona dóbr kultury oraz penalizacja naruszeń prawa humanitarnego; konwencje genewskie- I w 1864, konwencje haskie - 1907, 1954, protokoły dodatkowe do konwencji genewskich - 1977, porozumienie dot. trybunałów karnych).
Konwencje genewskie z 1949 roku: konwencja o polepszaniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, konwencja o polepszaniu losu rannych, chorych i rozbitków w wojnie morskiej, konwencja o traktowaniu jeńców wojennych, konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny. Protokoły Dodatkowe: dot. ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, dot. ochrony ofiar konfliktów zbrojnych niemających charakteru międzynarodowego. Protokół Dodatkowy z 1977 roku: osoby cywilne niebiorące bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych nie mogą być celem ataków, nie mogą być zastraszane, głodzone i przymusowo przemieszczane (chyba, że ze względu na ich bezpieczeństwo).
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża: założony w Genewie w 1863 roku jako Międzynarodowy Komitet Pomocy Rannym Wojskowym, a w 1875 r. przyjęto obowiązującą do dziś nazwę. Jest to prywatne stowarzyszenie działające na podst. wewnętrznego prawa szwajcarskiego i skupiające od 15 do 25 członków, którymi mogą być tylko osoby posiadające obywatelstwo Szwajcarii. Zadania: pomoc humanitarna osobom dotkniętym przez konflikty, wizytacje w obozach jenieckich, poszukiwanie i łączenie rodzin, działania na rzecz rozwoju i promocji prawa humanitarnego. Zasady: humanitaryzm, bezstronność, niezależność. Stowarzyszenia krajowe: funkcja pomocnicza wobec władz swojego kraju w dziedzinie humanitarnej, 1 na kraj, uznane przez władze państwa i Międzynarodową Federację Stowarzyszeń Krajowych Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, posługujące się znakiem rozpoznawczym.
Międzynarodowy Trybunał Karny: siedziba w Hadze, organ niezależny, skargi są wnoszone przez państwa i dotyczą zbrodni ludobójstwa, wojennych i przeciwko ludzkości. MTK nie może działać gdy państwo prowadzi dochodzenie w sprawie lub gdy osoba, o którą chodzi została już osądzona za działania. Sędziowie (każde państwo ma 1 kandydata) wybierani są w tajnym głosowaniu na 9-letnią kadencję. Państwo jest zobowiązane aresztować i dostarczyć (nie jest to ekstradycja) oskarżonego. Izba Przygotowawcza spr. zarzuty i informuje oskarżonego o prawach. Izba Orzekająca ogłasza wyrok, czyli max 30 lat pozbawienia wolności. Odwołanie możliwe jest do III Izby.
Międzynarodowa Organizacja Pracy: jedyna organizacja gdzie przedstawiciele pracowników i pracodawców mają równe prawo z politykami do kształtowania swojego programu i polityki. Podstawą działania jest jej Konstytucja. Deklaracja Filadelfijska z 1944: praca nie jest towarem, wolność słowa i zrzeszania się, ubóstwo jest niebezpieczeństwem dla dobrobytu wszystkich, wszyscy mają równe prawo dążyć do dobrobytu. Zadania: tworzenie międzynarodowego prawa pracy, współpraca techniczna, promowanie niezależnych organizacji pracowników i pracodawców. Organy: Konferencja Ogólna (Genewa, 4 delegatów, przynajmniej 1 w roku, przyjmowanie konwencji i zaleceń), Rada Administracyjna ( reprezentanci państw, pracowników i pracodawców, ustalają porządek Konferencji i zajmują się sprawami bieżącymi), Międzynarodowe Biuro Pracy (administracja, działalność techniczna, centrum badawcze i dokumentacyjne).
Uniwersalny system ochrony praw człowieka
2 filary systemu praw człowieka w ramach ONZ: polityczny oparty na Karcie ONZ i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, głównym organem jest Rada Praw Człowieka i organy wyspecjalizowane; traktatowy oparty na wielostronnych umowach międzynarodowych, często powoływane są komitety ds. respektowania praw człowieka, niektóre agendy ONZ także odgrywają pewną rolę.
Działalność organów ONZ: Zgromadzenie Ogólne posiada 6 komitetów przyjmujących rezolucje i powołujących organy pomocnicze w zakresie realizacji zadań; Rada Gospodarczo-Społeczna koordynuje działalność organów i jednostek ONZ, organizuje konferencje ONZ, współpracuje z wyspecjalizowanymi instytucjami, może powoływać organy pomocnicze.
Karta Praw Człowieka - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka: składa się z 4 części - prawa fundamentalne: prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, niedyskryminacji, niezawisłego sądu, zakaz tortur, zakaz bezprawnego aresztowania; prawa obywatelskie: wolność sumienia i wyznania, własność, swobodne poruszanie się, azyl; prawa polityczne: wolność słowa, swoboda opinii, uczestniczenie w życiu publicznym, poszukiwanie informacji; prawa społeczno-ekonomiczne: ochrona warunków pracy, związki zawodowe, wolny czas, ochrona zdrowia, obowiązek nauki, swobodne uczestnictwo w życiu kulturalnym. Oprócz praw zawiera też obowiązki człowieka wobec społeczeństwa. Nie powiodła się próba zaakceptowania praw mniejszości oraz prawa do skargi indywidualnej. Stanowi kompromis między doktryną prawa naturalnego i pozytywizmem. Nie ma mocy traktatowej.
- Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych: wiążące prawo międzynarodowe zawierające zapisy dotyczące praw fundamentalnych, prawa wszystkich narodów do samostanowienia, zasadę niedyskryminacji, zobowiązanie do zapewnienia równych praw kobietom i mężczyznom, respektowanie praw osób pozbawionych wolności, dzieci i mniejszości narodowych. Kontrolą praw zapisanych w Pakcie zajmuje się Komitet Praw Człowieka składający się z 18 członków wybieranych przez rządy państw, ale funkcje pełnią w imieniu swoim a nie rządów. System kontrolny jest trzystopniowy: I weryfikacja sprawozdań państw z realizacji praw i przekazanie uwag badanemu państwu, Radzie Gosp. - Społ. lub nawet Zgromadzeniu Ogólnemu w trybie jawnym; II procedura skargi państwowej, na którą muszą się zgodzić oba państwa, jest czasochłonna i rozwlekła, może trwać 2,5-3 lata, lepiej skorzystać z negocjatora lub Komisji Pojednawczej; III skarga indywidualna gdy inne środki zostały wyczerpane, nie może być anonimowa i musi dotyczyć praw z Paktu, jest powszechnie stosowaną procedurą, tryb tajny.
- Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych: funkcja kodyfikująca wcześniej ustalone standardy dotyczące zasad warunków pracy, BHP, urlopów, tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do strajku, ochrona kobiet, prawo do udziału w życiu kulturalnym itd. Zobowiązania nie są wprost obowiązujące, ale mówi się o działaniach w dobrej wierze. System kontrolny sprawuje Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych składający sprawozdania do Sekretarza Generalnego (w cyklu 5-letnim).
Rada Praw Człowieka: dawniej Komisja; w wyniku reformy część zadań została przesunięta do Zgromadzenia Ogólnego; zadania: promocja edukacji, kontrola wypełniania obowiązków państw w zakresie praw człowieka, rozwój współpracy międzynarodowej; skład Rady to 47 przedstawicieli państw wybieranych na 3-letnią kadencję (max 6 lat); procedury kontrolne Rady: okresowy (4-letni) uniwersalny przegląd, skarga na dane państwo (bez zgody na rozpoczęcie procedury badawczej), funkcjonujące grupy robocze (działalność eksperta).
4 filary ONZ: organy rządowe poszczególnych szczebli, Urząd Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka, wyspecjalizowane agendy i organizacje (np. UNESCO, WHO, FAO, UNICEF), instrumenty traktatowe
- Urząd Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka: 1. komisarz w 1994 r.; działalność edukacyjna, informacyjna i pomoc techniczna (także podczas akcji humanitarnych), funkcje usługowe wobec wszystkich agend.
- UNESCO: od 1945r.; zadania: rozwój edukacji, oświaty, szerzenie kultury, ochrona dziedzictwa kultury, tworzenie infrastruktury do powyższych działań; mechanizm kontroli: obowiązek państw do składania raportów odnośnie realizacji zaleceń; nie ma możliwości wniesienia skargi.
- FAO: od 1945r.; zadania: wolność od głodu, podwyższenie standardów życia i wyżywienia, pomoc techniczna dla rządów.
- UNICEF: od 1946 r. jako instytucja tymczasowa, a od 1953 r. bezterminowe przedłużenie mandatu; zadania: pomoc dzieciom na terenach konfliktów i wojen; akcje pomocy w ponad 100 krajach; uczestniczył w opracowywaniu Konwencji Praw Dziecka.
Procedura 1503: zawiadomienie o łamaniu praw człowieka, jest nadużywana i wiele państw ją ignoruje.
Konwencje ONZ dotyczące praw człowieka: w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965, skarga państwowa i indywidualna-państwo musi wyrazić zgodę na złożenie przeciw niemu skargi), o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979, skargi indywidualne i zalecenia ogólne), w sprawie zapobiegania zbrodni ludobójstwa (MTK), o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973), konwencja praw dziecka (1989, bardzo obszerna, Polska przedstawiła projekt 11 lat przed uchwaleniem, 192 państwa ratyfikowały ją, dziecko jako osoba poniżej 18. roku życia, zasada nierozdzielania dzieci od rodziców, zasady adopcji, warunki życia, Komitet Praw Dziecka składa sprawozdania, raporty, wnioski i rekomendacje, słaba procedura kontrolna), przeciwko torturom i innym formom nieludzkiego traktowania (1984, tortury jako przestępstwo, zasady dotyczące ekstradycji, Komitet Przeciwko Torturom zbiera poufne informacje dotyczące ewentualnych zagrożeń), o ochronie praw pracowników migrujących i ich rodzin (1990, weszła w życie w 2003 roku, prawa pracownicze, Komitet Ochrony Praw Pracowników Migrujących i Ich Rodzin, skarga państwowa lub indywidualna - państwo ma 6 m-cy na złożenie wyjaśnień).
Wady systemu ONZ: upolitycznienie ONZ, duże państwa dbają o własne interesy, przedkładanie swoich potrzeb politycznych nad potrzeby człowieka, ograniczenia finansowe.
Regionalne systemy ochrony praw człowieka
System afrykański: od 1963 r. Organizacja Jedności Afrykańskiej (od 2000 r. Unia Afrykańska); Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów gwarantuje respektowanie podstawowych praw ochrony człowieka: prawo do wolności, prywatności, równości, dysponowania własnym majątkiem, bezpieczeństwa, sprawiedliwości i niezawisłego sądu, prawa osób prześladowanych do azylu, zakaz prac przymusowych, prawo narodów do samostanowienia. Protokoły dodatkowe do Karty: dot. praw kobiet w Afryce, małżeństwa, separacji, Afrykańska Karta Praw i Dobrobytu Dziecka, Afrykańska Karta Młodzieży. Respektowanie praw z Karty nadzoruje Komisja Praw Człowieka i Ludów oraz Afrykański Trybunał Praw Człowieka i Ludów (funkcje doradcze, skargi wnoszone przez państwa i osoby fizyczne).
System interamerykański: od 1948 r. OPA; Karta OPA; Amerykańska Konwencja Praw Człowieka od 1969 r. oraz Protokół Dodatkowy dot. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1988). Gwarantem przestrzegania praw jest Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka i Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.
System arabski: oparty na religii islamskiej i Arabskiej Karcie Praw Człowieka (1994) gwarantującej prawa fundamentalne, zakaz dyskryminacji kobiet, rasizmu. Gwarantem realizacji praw jest Komitet Ekspertów Praw Człowieka.
System azjatycki: oparty na konfucjanizmie; podejście kolektywistyczne (ważniejsze dobro ogółu niż jednostki); skłonność do kierowania wszystkim i wszystkimi; brak autonomii jednostki i pluralizmu politycznego.
Organizacje subregionalne ds. Praw Człowieka: WNP (z Komisją Praw Człowieka), OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), Rada Nordycka (zwalczanie przestępstw narodowych i handlu ludźmi).
Europejski system ochrony praw człowieka
Rada Europy: od 1949 r. (początkowo 10 państw, teraz 47, Polska od 1991); Europejska Konwencja Praw Człowieka (1950, weszła w życie w 1953, posiada 11 dodatkowych protokołów) obejmuje podstawowe prawa obywatelskie i polityczne: prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, sprawiedliwego i publicznego procesu, wolności przekonań, sumienia, wyznania, słowa, zrzeszania się.
- Trybunał Praw Człowieka: od 1959 r., Strasburg, sędziowie z państw członkowskich RE, występują we własnym imieniu, 9-letnia kadencja, dzieli się na izby po 9 sędziów oraz Wielką Izbę; skargi wnoszone przez Komisję - państwo, którego obywatel jest prawdopodobną ofiarą lub osoby czy organizacje pozarządowe kierujące sprawę do Komisji. Skargi mogą dotyczyć przewlekłości postępowania przez państwo, stosowania kar cielesnych, nielegalnych podsłuchów czy ograniczania wolności słowa. Po rozpatrzeniu sprawy przez Komisję jest skierowana do Kancelarii Trybunału, rejestrowana i przekazana do Izby. Łączny czas postępowania może trwać nawet 5-6 lat.
- Europejska Karta Społeczna: od 1961 (weszła w życie w 1965), obejmuje prawa pracownicze, prawa związków zawodowych, ochronę specyficznych grup (kobiet, dzieci, pracowników migrujących; ma rangę umowy międzynarodowej; jest realizowana przez Komitet Niezależnych Ekspertów (analiza sprawozdań rządów i komentarze do nich, 2-letni cykl kontrolny); 3 protokoły dodatkowe; Zrewidowana Europejska Karta Społeczna (oba dokumenty funkcjonują równolegle i rozszerzają katalog praw).
- Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu: od 1987 (weszła w życie w 1989); celem jest wprowadzenie nadzoru nad osobami pozbawionymi wolności i zapobieżenie torturom i innemu niewłaściwemu ich traktowaniu; Komitet ds. Zapobiegania Torturom: zbiera informacje i pełni funkcje sprawozdawcze, 47 członków, 4-letnia kadencja, obrady tajne, niezapowiedziane wizytacje w państwach członkowskich - po nich Komitet sporządza sprawozdanie, które na wniosek zainteresowanej strony może być jej przekazane, Komitet większością 2/3 głosów może wydać publiczne oświadczenie.
- Konwencja o Wykonywaniu Praw Dzieci: weszła w życie w 2000 r.; gwarantuje uprawnienia proceduralne dzieciom poniżej 18. roku życia w przypadku rozwodu czy separacji rodziców. Organem kontrolnym jest Stały Komitet.
- Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych: od 1994 r. (weszła w życie w 1995); prawo do równości wobec prawa i zakaz dyskryminacji, zapewnienie warunków do rozwoju własnej kultury mniejszości oraz zachowania podstawowych elementów ich tożsamości; nie mogą się na nią powoływać emigranci; nadzór pełni Komitet Ministrów (doradczy komitet ekspertów).
-Europejski Trybunał Sprawiedliwości UE: utworzony w 1952 r.; gwarantuje jednolite przestrzeganie prawa europejskiego we wszystkich państwach UE, kontroluje wypełnianie zobowiązań prawnych przez państwa i instytucje oraz rozstrzyga spory prawne między państwami, instytucjami, osobami prawnymi i fizycznymi; po jednym sędzi z każdego kraju członkowskiego ale zazwyczaj zasiada jako „Wielka Izba” złożona z 13 sędziów; Trybunał wspomaga 8 „rzeczników generalnych” przedstawiających bezstronne opinie; sędziowie i rzecznicy są mianowani przez rządy państw na 6-letnią, odnawialną kadencję; od 1988 r. przy Trybunale działa Sąd Pierwszej Instancji odpowiedzialny za wydawanie orzeczeń w niektórych sprawach (po 1 sędzi z każdego kraju); Sąd ds. Służby Publicznej UE rozstrzyga spory między UE a urzędnikami jej służby publicznej; sędziowie wybierają spośród siebie sędziów przewodniczących na odnawialną 3-letnią kadencję; 5 najbardziej powszechnych rodzajów spraw rozstrzyganych przez Trybunał to: odesłania prejudycjalne, skargi na uchybienie zobowiązaniom, skargi o unieważnienie, skargi na zaniechanie działania, powództwa o odszkodowanie; skargi wnoszone są do Trybunału przez sekretariat, a postępowanie składa się z 2 etapów: procedury pisemnego oświadczenia oraz jawnej rozprawy.
Proces helsiński (OBWE): Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) rozwinęła się na podst. Aktu końcowego spotkania w Helsinkach w 1975r.; w Akcie znajdowały się zasady dotyczące stosunków międzynarodowych, współpracy humanitarnej i innych dziedzin związanych z bezpieczeństwem i stosunkami miedz.; w 1989 r. w Wiedniu przedstawiono m.in. szczegółową listę zasad dot. praw człowieka (np. sprawiedliwego procesu, równości i niedyskryminacji, praw wspólnot religijnych); w 1990 r. w Kopenhadze podpisano Dokument końcowy, w którym państwa członkowskie zadeklarowały wsparcie dla zasad rządów prawa, wolnych i uczciwych wyborów, demokracji, pluralizmu oraz sprawiedliwego procesu a przede wszystkim ochronę i promocję różnorodnych praw człowieka; Karta paryska KBWE przyjęta w 1990 r. wprowadzała instytucjonalizację procesu promocji praw człowieka; w 1992 r. podczas spotkania w Helsinkach zajmowano się sposobami łagodzenia napięć w dziedzinie mniejszości narodowych; w 1994 r. w Budapeszcie KBWE zmieniła nazwę na OBWE oraz podjęła wiele działań w dziedzinie bezpieczeństwa i rozstrzygania konfliktów.
Ochrona praw człowieka w Polsce
Konstytucja PRL: zawierała odniesienia do „ludu pracującego miast i wsi” oraz obywateli; gwarantowała podstawowe prawa, takie jak: prawo do pracy, zrzeszania się, nauki, polityczne, nienaruszalności mieszkania i mienia; zakładała rozdział państwa z kościołem; obowiązkami obywateli były m.in. obow. nauki, obywatelskie; co prawda istniało prawo do składana zażaleń ale nie było do kogo ich składać, brak gwarancji prawa dożycia, sądu, nietykalności i wolności osobistej; nowelizacje: 1976 r. przewodnią partią polityczną PZPR a Rosja największym sojusznikiem PRL, II poł. lat 80-tych to rozszerzenie kompetencji Sejmu i określenie sposobu wyboru prezydenta, w 1989 r. zmiana nazwy państwa na RP, 1990 rok zapisy dot. administracji oraz zasady wyboru prezydenta, 1992 r. mała konstytucja zakładająca m.in. trójpodział władzy, działania na rzecz utworzenia nowej konstytucji - Karta Praw i Wolności: źródłem praw człowieka jest niezbywalna i nienaruszalna godność, równość wszystkich wobec prawa, katalog praw i wolności jednostki, instytucja skargi konstytucyjnej, Karta nie została uchwalona przez Parlament, gdyż się rozwiązał ale jej zapisy zostały wykorzystane w nowej Konstytucji z 1997 r.
Konstytucja RP: zawiera wolności, prawa i obowiązki obywatela; zapisy są traktowane jako podstawowe i dotyczą państwa oraz jednostki ludzkiej; zawiera odwołania do norm moralnych ale nie traktuje ich jako wiążących; określa zakres działalności władz publicznych: demokracja, zaufanie obywateli do państwa, prawo nie działa wstecz, ochrona praw nabytych, zakaz nadmiernej ingerencji ze strony państwa, ochrona życia, prawo do sądu, prawo do prywatności; Konstytucja jest 1. co do ważności dokumentem (nawet przed umowami międz.); akceptacja umowy w referendum; dostosowanie prawa państwa do wymogów UE; katalog praw i wolności, np. prawo do życia, wolności i równości, zakaz dyskryminacji, zakaz odebrania obywatelstwa, granice eksperymentu naukowego i biologicznego, bezwzględny zakaz tortur, zakaz pozbawienia wolności bez nakazu aresztowania, domniemanie niewinności, niezawisły sąd, swoboda poruszania się, wolność w wyborze religii, prawo do wychowania religijnego dzieci przez rodziców zgodnie z własnym przekonaniem, nie można zakazać uzewnętrzniania religii jeśli nie zagraża to bezpieczeństwu państwa, zakaz ekstradycji obywatela polskiego (od 2006 r. możliwa w niektórych przypadkach), prawo do wyboru pracy, zrzeszania się, zakaz zatrudniania osób poniżej 16. roku życia, bierne prawo wyborcze, prawo do składania skarg i wniosków, prawo do własności, prawo do nauki i obowiązek nauki, gwarancja wolności działalności artystycznej, prawa mniejszości narodowych i etnicznych do wolności zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów, tradycji i kultur; obowiązki: wierność RP, przestrzeganie prawa, płacenie podatków, obrona ojczyzny, dbałość o środowisko naturalne; środki ochrony praw: prawo do sądu i wynagrodzenia szkody, skarga konstytucyjna, rzecznik praw obywatelskich, rzecznik praw dziecka i KRRiT; skarga konstytucyjna: tylko na ustawę, przysługuje każdemu ale wymagany jest adwokat lub radca prawny, nie mogą wnosić osoby prawne, nie dotyczy prawa do azylu i statusu uchodźcy, wszystkie inne środki muszą być wyczerpane, a naruszenie musi mieć charakter aktualny, bezpośredni i osobisty; rzecznik praw obywatelskich: skarga na naruszenie praw i wolności w jakimkolwiek akcie prawnym, przysługuje każdemu, rzecznik może sam podjąć działania i przekazać sprawę do organu łamiącego prawo lub nadrzędnego.
Ochrona praw człowieka w latach PRL i okresie przemiany ustrojowej: Polska była współtwórcą Aktu Końcowego KBWE co przyczyniło się do powstania organizacji obywatelskich działających w zakresie obrony praw człowieka, np. KOR (powstały w związku z wydarzeniami Radomia 1976, finansowe i prawne wspieranie robotników), ROPCiO (1977-1981), Komitet Helsiński w Polsce (od 1982 r. do dziś, przestrzega respektowanie podstawowych praw i wolności zawartych w ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz dokumentach KBWE/OBWE), Wolne Związki Zawodowe (od końca lat 70-tych, NSZZ „Solidarność” od 1980 r.), działalność w podziemiu; ugoda „Okrągłego Stołu” wprowadziła m.in. legalizację „Solidarności”, pluralizm polityczny, wolność słowa, niezawisłość sądów, demokratyczne wybory; departamenty w MSZ związane z obroną praw człowieka (np. Wydział Praw Człowieka i Mniejszości Narodowych); Sejmowa Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka; od 1989 r. działa polska struktura Amnesty International oraz Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce.
Działania na arenie międzynarodowej: kryteria kopenhaskie (wymogi dla państw starających się o członkostwo w UE); Traktat Amsterdamski (standardy UE odnośnie praw człowieka); Agenda 2000 (ocena poszanowania praw w Polsce jako kraju demokratycznym w miarę dobra z brakami odnośnie TK, praw autorskich, wolności prasy i wysokości odszkodowań); Układ Europejski (konsultacje między przew. UE a prezydentem RP, udział przedst. rządu w pracach UE, deklaracja Polski zbieżności praw i zasad z UE), Karta Praw Podstawowych (obecność polskich przedstawicieli i możliwość kierowania uwag).
Akceptacja i ratyfikacja traktatów: w czasie PRL aktywnie ratyfikowano traktaty w geście politycznym, 1. uniwersalnym traktatem ratyfikowanym po IIWW była Konwencja w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa, a następnie Konwencja dot. Handlu Ludźmi i Prostytucji, Konwencja dot. Kobiet, Konwencja w sprawie Zniesienia Niewolnictwa, Konwencja dot. Nieprzedawniania Zbrodni Wojennych, Konwencja przeciw Apartheidowi, Pakty Praw Człowieka; po 1989 roku: Konwencja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur, Konwencja o Prawach Dziecka, nie podpisano Konwencji o Ochronie Praw Pracowników Migrujących i ich Rodzin oraz protokołu odnoszącego się do zniesienia kary śmierci; podpisano 89 konwencji MOP, 13 konwencji UNESCO, Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejską Kartę Społeczną i inne konwencje Rady Europy, wszystkie dokumenty KBWE/OBWE dot. tzw. ludzkiego wymiaru, konwencje genewskie prawa humanitarnego; mechanizmy kontroli: Komitet Przeciwko Torturom (skargi indywidualne), Komitet Praw Człowieka (indywidualne), procedura 1503 (organizacje i jednostki mogą składać skargi), procedura rozpatrywania skarg w UNESCO, zażalenia w MOP-ie, skargi indywidualne i państwowe do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, raporty, sprawozdania i misje poszczególnych organizacji; ogólna opinia o Polsce: stabilne państwo, przewartościowanie odnośnie respektowania i ochrony praw człowieka, brak przejrzystego mechanizmu w ramach ochrony praw człowieka w Polsce.