Istota stresu, rozdział 1

1. Kiedy możemy mówić o stresie? Stres a emocje, frustracja i kryzys

Wątpliwości dotyczą nie tylko definicji stresu, ale także tego czy i w jakim stopniu oraz w jakim sensie stres różni się od frustracji, konfliktu, kryzysu czy negatywnych emocji.

Kilka najważniejszych sposobów ujmowania stresu i rozróżniania terminów pokrewnych.

Cofer i Appley (1972): przebieg procesów wywołanych niekorzystnymi czynnikami (a dokładniej niewystarczającym zaspokojeniem motywów organizmu) ma charakter stadialny. Kryterium przejścia przez kolejne stadia stanowi nieskuteczność stosowanych form radzenia sobie z trudnościami.

• Działania odruchowo-nawykowe ( pojawiają się na samym początku)

• Stan wzbudzenia (wprowadzanie przez jednostkę nowych, nierutynowych sposobów działania skierowanych na rozw. problemu)

• Stadium frustracji (działania skierowane na problem i obronne sposoby radzenia sobie z trudnościami)

• Stadium stresu (stosowanie wyłącznie obronnych formy radzenia sobie z trudnościami)

• Stadium wyczerpania

Stres nie jest bezpośrednią odpowiedzią na doświadczone trudności.

Współczesne ujęcia stresu można zaklasyfikować jako:

(1) podmiotowe, traktujące stres jako stan/proces umiejscowiony w podmiocie

(2) systemowe, traktujące stres w kategoriach relacji podmiot-otoczenie

Kryteria rozróżnienia stresu i terminów pokrewnych (frustracji, kryzysu, lęku)

1) Stres jest niespecyficzny, jest „uniwersalną” odpowiedzią na trudności. Z takim myśleniem zapoczątkowanym przez Selye'ego zgadza się większość współczesnych badaczy. Selye: „Stres przejawia się jako zespół swoisty, to jednak powstaje w sposób nieswoisty”.

Za takim szerokim ujmowaniem stresu wypowiadał się także Lazarus, który we wcześniejszych pracach proponował nawet, aby traktować stres jako raczej jako obszar badań niż zmienną, określony i możliwy do zidentyfikowania czynnik.

2) Relacja między stresem a negatywnymi emocjami (strachem, lękiem, smutkiem, gniewem). Określenie tej relacji jest niezwykle trudne ze względu na ścisłe powiązanie stresu i neg. emocji, zarówno na poziomie doświadczenia, jak i mechanizmów biologicznych.

Hinton i Burton (1977)	Reakcje emocjonalne są jednym z bezpośrednich następstw stanu stresu
Kaplan (1996)	Użył określenia subiektywny dystres w odniesieniu do wszelkiego rodzaju neg. emocji, które są wywoływane bezpośrednio, jako przejawy procesów stresu
Strelau (1996)	Stres jest stanem charakteryzowanym przez silne emocje neg.
Scherer (1985)	Stan stresu jest następstwem neg. emocji, jest ich „przewlekłą” formą; rozumienie Scherera polega na tym, że pierwszą reakcją na niekorzystne wydarzenia są neg. emocje, które trwają krótko, ale jeżeli w miarę upływu czasu nie ustępuje ich przyczyna - emocje te przechodzą w stan stresu. Można więc mówić o stresie-smutku, stresie-strachu…
Łosiak (2007) Ewolucyjna koncepcja stresu	Stres jest zespołem fizjologicznych procesów adaptacyjnych, stanowiąc jednocześnie wspólną podstawę wszystkich neg. emocji. Więcej, stres jest doświadczany w formie powstających na jego bazie neg. emocji -> w oczekiwaniu na egzamin odczuwamy lęk, u którego podłoża leży stres. Emocję są specyficzne i zróżnicowanie treściowo i przeżyciowo.

Wszyscy powyżsi autorzy zgadzają się co do tego, że stres jest niespecyficzny, w sensie czynników wywołujących. Wyjątkiem jest koncepcja Schrerera, bo postuluje on zróżnicowanie form stresu, pochodne wobec zróżnicowania emocji.

1. Stres psychologiczny czy psychologia stresu

W literaturze psychologicznej funkcjonuje pojęcie stresu psychologicznego. Często używa się również pojęcia stres fizjologiczny.

Stres psychologiczny czyli wszystko to, co dzieje się w sferze procesów psychicznych (poczucie zagrożenia czy niepowodzenia, doświadczane uczucia neg., ocena sytuacji), niedostępne zewnętrznemu obserwatorowi

Stres fizjologiczny to wszystkie procesy fizjologiczne towarzyszące procesom psychicznym

Inne propozycje kryteriów rozróżniania stresu biologicznego i psychologicznego

Cofer i Appley (1972)	Stres psychologiczny jako coś szerszego niż stres biol., złożonego; obejmuje bowiem zespół okoliczności go wywołujących, warunki poprzedzające uwikłanie się organizmu w stres biol. (określane jako forma interakcji organizmu i środowiska)
Lovallo (1997)	Możemy mówić o stresie psychologicznym, kiedy jest on wywołany przez czynniki natury psychologicznej, zdarzenia w naszym życiu i ich interpretacje. O stresie fizjologicznym natomiast, kiedy działają czynniki fizyczne (np. zimno).
Kaplan (1996) Teoria stresu społecznego	Uwarunkowane społecznie procesy psychologiczne wywołują u jednostki negatywny stan emocjonalny (tzw. Psychologiczny dystres). ALE może on być wywołany także innymi czynnikami jak odczucie nadkwaśności w żołądku czy prosta stymulacja sensoryczna, ale wtedy nie mamy do czynienia ze stresem psychospoł. którego istotę stanowią zjawiska psychospołeczne mające symboliczne znaczenie dla podmiotu. Tak zdefiniowanego stresu psychospoł. nie można w całości utożsamiać ze stresem psychologicznym

Jednak wbrew dość rozpowszechnionej praktyce można śmiało zrezygnować ze stosowania terminu stres psychologiczny, ponieważ nie ma on jednoznacznego oparcia w naszej wiedzy o istocie stresu. Pytanie zawarte w tytule niniejszego rozdziału sygnalizuje pewien dylemat, jaki mają psychologowie zajmujący się stresem. Czy wyodrębnić stres psychologiczny jako coś specyficznego, czy jedynie sposób podejścia do stresu - psychologię stresu. Wydaje się, że przedstawione argumenty przemawiają na korzyść tego drugiego rozwiązania.

2. Podmiotowe ujęcie stresu

Status przyznawany stresowi jest podobny do tego, jaki przyznaje się emocjom czy nastrojowi, co ma wyraźne uzasadnienie, jeśli weźmiemy pod uwagę bliskie związki stresu i emocji. Procesy biol. stresu są w ramach tych ujęć traktowane podobnie jak procesy biologiczne stanowiące podstawę emocji.

Monat i Lazarus (1977), traktowali stres w kategoriach reakcji. Mówiąc o reakcji mieli na myśli raczej procesy czy stany psychiczne pojawiające się w odp. na działanie stresorów, przeciwstawiając je ujmowaniu stresu jako szkodliwego czynnika zewnętrznego lub relacji podmiot-otoczenie.

Hinton i Burton (1997), definiują stres jako stan psychiczny o wewnętrznym i subiektywnym charakterze, którego treścią jest uświadomienie sobie braku możliwości radzenia sobie w sytuacji lub niezaspokojenia potrzeb. Bezpośrednim następstwem stresu są reakcje emocjonalne i fizjologiczne oraz procesy poznawcze o charakterze radzenia sobie ze stresem. A także osłabienie procesów motywacyjnych. Autorzy proponują używać w odniesieniu do stresu nowego terminu - psychstress.

Lovallo (1997), określa stres jako somatyczne lub psychiczne napięcie wynikające z działania czynników, które zmieniają istniejąca równowagę.

The dictionary of Psychology (Corsini, 2002), podaje dwa znaczenia terminu stres:

• Stan psychicznego lub fizycznego przeciążenia, który narzuca jednostce wymaganie przystosowania

• Siły działające na organizm, które zakłócają homeostazę

Apter (1991), jego teoria strukturalno-fenomenologiczna rozróżnia 2 rodzaje stresu:

• Stres napięcia, rodzaj nieprzyjemnego doznania, będący odpowiedzią na przeżywane rozbieżności pomiędzy doświadczeniem i oczekiwaniami.

• Stres wysiłku, pojawiający się w momencie uruchomienia i kontynuowania działania zmierzającego do zredukowania rozbieżności pomiędzy doświadczeniem a oczekiwaniami

Stres nie jest zjawiskiem jednolitym!

Zdaniem Strelaua (1996) stres to stan charakteryzowany przez silne emocje negatywne jak strach, lęk i inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające bazowy poziom aktywacji.

Rajtczak (1996), stres, jako stan emocjonalny albo stan napięcia odczuwany przez jednostkę, jako przykry i zakłócający aktywność.

Ursin i Eriksen (2004), poznawczo-aktywacyjna teoria stresu utożsamia stres z aktywacją, będąca niespecyficzną reakcją alarmową. Jej istotę stanowi pobudzenie mózgu. Rozróżnili 4 aspekty stresu:

1. Stresory

2. Subiektywne doświadczenie stresorów przez podmiot

3. Niespecyficzny wzrost pobudzenia, czyli aktywacja będąca reakcją stresową

4. Odczucie jej przez podmiot

W tej teorii podkreśla się wyraźnie adaptacyjny charakter stresu, będącego ogólną odpowiedzią organizmu na zmiany i wyzwania w otoczeniu.

Kaplan (1996), mówi o stresie w kategoriach negatywnych odczuć związanych z ja, zawężając go jednak do obszaru samooceny jednostki (używa przy tym pojęcia doświadczenia uczuć odrzucenia samego siebie).

Łosiak (2007), ewolucyjna teoria stresu. Stres to zespół fizjologicznych procesów o charakterze adaptacyjnym stanowiących odp. na działanie wszelkich czynników niekorzystnych organizmu. Traktuje się stres jako biologiczną podstawę negatywnych emocji, które dopiero stanowią o treści subiektywnych przeżyć.

Wersja graficzna jako bonus, zapożyczona z wykładu :P

Dohrenwend (2006, 1979), określa stres jako stan pośredniczący pomiędzy ograniczeniami środowiska i wysiłkami organizmu zmierzającymi do ich przezwyciężenia.

Mechanica (1962) oraz Janis (1958), stres jako szczególny rodzaj reakcji organizmu.

1. Systemowe ujęcie stresu

Całościowe ujmowanie stresu obejmuje jednostkę, jej otoczenie oraz ich wzajemne oddziaływanie .

McGrath (1976), definiował stres na potrzeby psychologii organizacji, jako spostrzegany przez jednostkę brak równowagi między wymaganiami i możliwością działania.

Podejście Richarda Lazarusa

Określane było jako relacyjne albo transakcyjne, systemowe. Sam autor używał tego ostatniego określenia w odniesieniu do swojego podejścia. Lazarus zwraca uwagę na wzajemne oddziaływanie poszczególnych elementów składających się na czynniki wyzwalające, pośredniczące oraz efekty, podkreślając jednocześnie słabość liniowego ujmowania zależności.

Definicja stresu: stres to szczególny rodzaj relacji pomiędzy jednostką i otoczeniem, który jest przez jednostkę oceniany jako nadwyrężający lub przekraczający jej możliwości i zagrażający jej dobru (Lazarus, Folkman, 1984).

Nie mam skanera, dlatego wklejam schemat z wykładu. Zainteresowanych rozszerzonym schematem z książki odsyłam do strony 27 (Ramka 3).

Definicja stresu proponowana przez Lazarusa utożsamia stres z relacją jednostka - otoczenie. Lazarus używa również pojęcia transakcja jednostka-otoczenie, chcąc podkreślić, że odziaływanie pomiędzy nimi ma charakter dwukierunkowy.

Wielu autorów używa określenia poznawczo-relacyjna teoria stresu w odniesieniu do ujęcia Lazarusa. Podkreślają w ten sposób kluczową rolę procesów poznawczych jednostki. To one czynią wyżej wspomnianą relację stresem.

W teorii Lazarusa widać duże wpływy teorii Kurta Lewina. Lewin zakładał, że sposób oceniania sytuacji jest kluczowy dla zrozumienia zachowania człowieka. Przedstawiał sytuację jako pole aktywności podmiotu i podkreślał wyraźnie psychologiczny charakter sytuacji, czyli to, czym jest ona dla jednostki w określonym czasie.

Lazarus akcentował zmienność poszczególnych doznań i działań w stresie:

• możemy przechodzić od stresu zaczynającego się emocjami lęku czy gniewu, a kończyć radością lub smutkiem

• stosowane sposoby radzenia sobie ze stresem oraz ocena sytuacji mogą się zmieniać („istotą stresu, radzenia sobie i adaptacji jest zmiana”)

W odróżnieniu od innych badaczy uważa, że o emocjach możemy mówić zarówno jako o czynnikach poprzedzających radzenie sobie ze stresem, jak i o efektach ich działań.

RAMKA 5 Zmiana jest istotą stresu

Jako przykłady empirycznego potwierdzenia zmienności stanów i działań w stresie można potraktować wyniki dwóch badań.

1. Badanie studentów, 3x pomiar emocji oraz sposobów radzenia sobie ze stresem; stadium 1: przed egzaminem, stadium 2: po egzaminie, stadium 3: po ogłoszeniu wyników (Folkman, Lazarus, 1985)

• intensywność emocji lęku i strachu utrzymywała się na podobnym poziomie w 1 i 2 stadium badania, ale opadła znacząco w stadium 3 (po ogłoszeniu wyników)

• odwrotny trend zaobserwowano dla emocji gniewu, smutku, radości, których intensywność wzrosła w stadium 2 i na podobnym poziomie utrzymywała się w 3 stadium

• stosowanie radzenia sobie ze stresem (np. koncentracji na problemie albo pozytywnych aspektach sytuacji) osłabiło się w 3 stadium, a myślenie życzeniowe w 3 stadium

2. Badanie przeprowadzone z udziałem pacjentów chirurgii, 3xpomiar: na początku pobytu, w trakcie i pod koniec pobytu (obejmując łącznie okres około miesiąca) (Łosiak, 1994)

• na początku pobytu na oddziale chorzy oceniali swoją sytuację jako zagrażającą i trudną, a po okresie tygodnia wyżej rozstrzygali szansę pomyślnego jej rozwiązania

• pod koniec pobytu poczucie kontrolowania własnej sytuacji oraz zmniejszyła się ogólna ocena strat z nią związanych

• emocja gniewu nasiliła się w pierwszym okresie i pozostała na podobnym poziomie, a lęk obniżył się pod koniec pobytu, ustępując miejsca radości

• radzenie sobie: koncentracja na problemie oraz fantazjowanie osłabły po pierwszym tygodniu pobytu w szpitalu, potem utrzymywały się ma podobnym poziomie, natomiast rezygnacja osłabła pod koniec

Podobnie jak u Lazarusa na temat stresu jako procesu transakcyjnego wypowiadał się Burchfield (1985). Burchfield twierdził, że w trakcie stresu organizm doświadcza zmiany homeostazy psychologicznej, natomiast Aldwin (1994) mówił o stresie jako o szczególnej kategorii doświadczenia jednostki będącego efektem transakcji osoba-otoczenie, powodującej stan psychologicznego lub fizjologicznego dystresu.

Jednak u obu autorów odmiennie niż ma to miejsce u Lazarusa ujmuje się relację czy transakcję podmiot-otoczenie . Jest ona raczej bezpośrednią przyczyną stanu stresu niż stresem jako takim.

---