WSTĘP
Substancje psychoaktywne (modyfikujące samopoczucie i zachowanie) były znane człowiekowi od wieków. Wiele kultur wykorzystywało je do różnego rodzaju rytuałów. Wraz z postępem cywilizacyjnym i związanym z nim rozwojem komunikacji powstał również ogromny czarny rynek handlu środkami psychoaktywnymi (głównie narkotykami) - zwłaszcza w krajach gdzie nie uprawia się roślin stanowiących surowiec dla tych środków. Część środków psychoaktywnych takich jak LSD i amfetamina "przedostało" się na rynek z laboratoriów badawczych.
Nadużywanie środków psychoaktywnych jest w obecnym czasie ogromnym problemem społecznym. Wiążą się z nim zarówno straty które ponosi jednostka nadużywająca substancji i jej rodzina - głównie straty zdrowotne, emocjonalne i materialne jak i straty ponoszone przez społeczeństwo - koszty związane z leczeniem uzależnień czy chorób będących ich wynikiem oraz koszty związane z zachowaniami przestępczymi.
Co powoduje że ludzie próbują czy też zaczynają stale używać środków psychoaktywnych? Uważa się że przyczyny są złożone - wchodzą tu w grę zarówno czynniki natury psychologicznej, społecznej, kulturowej jak i biologicznej. Czynniki natury psychicznej lezą u podstaw niemal wszystkich przypadków używania substancji psychoaktywnych. Człowiek może próbować w ten sposób przeciwdziałać złemu samopoczuciu, radzić sobie z emocjami, kryzysem, kłopotami. Czynniki natury społecznej pełnią dużą rolę w przypadku młodzieży, bowiem w wieku młodzieńczym występuje tendencja do unifikacji postaw ( aby zostać zaakceptowanym przez grupę zaczyna się używać tych substancji których używa grupa). Pewne znaczenie może mieć również moda - moda na zachowania hippisowskie w latach 60- 70. Grupa może również wywierać nacisk na jednostkę - np. namawianie nowego pracownika do wspólnego picia. Z kolei czynniki kulturowe mogą wpływać na to jaki środek będzie wybrany. W kulturze europejskiej czy też amerykańskiej takie środek jak alkohol jest w powszechnym użyciu, w kulturze arabskiej jest on nielegalny. Czynniki biologiczne z kolei są odpowiedzialne za to w jaki sposób (jak silnie) organizm zareaguje na pojedynczy kontakt ze środkiem. Maja one wpływ na czas w jakim u danej jednostki wytworzy się tolerancja na środek i jak szybko dojdzie do uzależnienia.
Nie każde użycie środka psychoaktywnego oznacza nałóg. Wyróżnia się następujące stany, które są konsekwencją bądź to stałego bądź to epizodycznego przyjmowania substancji:
Ostre zatrucie - jest to stan w którym następują zmiany psychofizjologiczne. Występuje tu zaburzenie świadomości oraz procesów poznawczych, zaburzenia afektu.
Używanie szkodliwe - na skutek kontaktu ze środkiem powstają poważne następstwa somatyczne czy psychiczne ( np. w wyniku nadużywania alkoholu występuje zapalenie trzustki).
Zespól uzależnienia- przyjmowanie środka dominuje nad życiem jednostki, prowadzi do zmian w zachowaniu, fizjologii oraz procesach poznawczych. Charakterystycznym objawem tutaj jest silna potrzeba przyjmowania środka (jednostka ma poczucie że nie może się tej potrzebie oprzeć).
1.1. CO TO JEST UZALEŻNIENIE
Można powiedzieć, że uzależnienie jest zarówno chorobą ciała jak i duszy- mówimy o uzależnieniu zarówno psychicznym (środek jest przyjmowany aby osiągnąć zamierzony stan psychiczny) jak i fizycznym (dochodzi do tolerancji na środek - w wyniku wytworzenia się neuroadaptacji- potrzebne są coraz większe dawki aby osiągnąć zamierzony stan, w przypadku zaprzestania przyjmowania środka pojawia się zespół abstynencyjny).
W wyniku uzależnienia człowiek traci kontrole nad własnym życiem, nawet jeśli zdaje sobie sprawę z własnego uzależnienia i problemów z nim związanych najczęściej nie jest w stanie samodzielnie zerwać z nałogiem.
Koszty związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnej są generalnie wyższe niż zyski - nawet jeśli stan "upojenia" pozwala poradzić sobie z emocjami czy zapomnieć o problemie, jest to tylko rozwiązanie doraźne, które tak naprawdę niczego w życiu nie rozwiązuje.
O uzależnieniu od substancji psychoaktywnej mówimy wtedy gdy u jednostki występują co najmniej trzy spośród sześciu wymienionych cech:
Bardzo silne pragnienie czy nawet poczucie przymusu przyjmowania substancji psychoaktywnej
Zaburzona samokontrola używania substancji - niemożność jej odstawienia czy ograniczenia przyjmowanej ilości
W przypadku zaniechania przyjmowania środka lub zmniejszenia jego ilości dochodzi do wystąpienia przykrych objawów fizjologicznych- tzw. zespół abstynencyjny, którego objawy są charakterystyczne dla poszczególnych substancji.
Występowanie tzw. tolerancji - dla osiągnięcia pożądanego efektu konieczne jest przyjmowanie większych dawek substancji od dawek które wcześniej zapewniały pożądany efekt
Utrata zainteresowań które jednostka miała przed uzależnieniem, skupienie się na zdobywaniu środka
Przyjmowanie środka pomimo tego że wywołuje on szkodliwe następstwa (np. marskość wątroby)
Leczenie uzależnienia jest procesem niezwykle trudnym, wymaga przede wszystkim chęci i olbrzymiej motywacji samego uzależnionego. Na początku leczenia trzeba odtruć organizm chorego, później zaczyna się żmudny, długotrwały okres terapii, który ma na celu utrwalenie zachowań abstynencyjnych a także przywrócenie uzależnionego społeczeństwu.
1.2. ETAPY UZALEŻNIENIA
Oczywiście pojedynczy kontakt z substancją psychoaktywną nie jest jeszcze nałogiem - uzależniając się człowiek przechodzi przez pewnego rodzaju proces, nabywa nałóg stopniowo.
Proces rozwoju uzależnienia można opisać za pomocą ośmiu etapów. W etapach tych uwzględniono również powrót do zdrowia. Wydaje się to o tyle logiczne, że nawet jeśli człowiek osiągnął długotrwałą abstynencje to już na zawsze pozostaje uzależniony (wyleczony alkoholik jest ciągle alkoholikiem).
Poniżej przedstawiono poszczególne etapy:
Etap 1
Używanie - człowiek uczy się nowego zachowania w nowej sytuacji albo po to aby osiągnąć nowy cel , występuje chęć powtarzania tego zachowania
Etap 2
Nadużywanie- człowiek doskonali formy korzystania z nowego zachowania, odkrywa jakie możliwości daje zachowanie w różnych nowych sytuacjach, zachowanie zaczyna być coraz bardziej pozytywnie wartościowane - staje się sposobem reagowania na różne sytuacje, zaczyna regulować funkcjonowanie człowieka.
Etap 3
Dominacja nałogowego zachowania - w centrum zainteresowania człowieka znajduje się nałogowe zachowanie oraz osiągane za pomocą niego cele, inne zachowania i cele schodzą na plan dalszy- zostają odrzucone, następuje ogólny spadek formy, gorsze samopoczucie, które człowiek stara się podnieść poprzez bardziej intensywne korzystanie z nałogowego zachowania.
Etap 4
Używanie problemowe - nałogowe zachowanie staje się ucieczką od problemów, jednocześnie jednak wzrasta liczba problemów związanych z nałogiem - pojawia się poczucie braku możliwości działania, lęk. Ciągle jednak sposobem na rozwiązanie problemów jest nałogowe zachowanie - modyfikacji ulega jednak sposób korzystania z niego.
Etap 5
Kryzys - pojawia się dylemat kontynuować nałogowe zachowanie czy zrezygnować z niego? Pojawia się poczucie zmęczenia i wyczerpania. Nałogowe zachowanie zostaje porzucone na pewien okres czasu
Etap 6
Wymuszona abstynencja od nałogowego zachowania - człowiek trwa w abstynencji aby odpocząć od problemów, żebrać siły. Zaczyna dostrzegać plusy płynące z abstynencji, pozytywnie wartościuje inne zachowania. Znaczenie zachowania nałogowego spada.
Etap7
Dominacja abstynencji - abstynencja utrwala się, człowiek koncentruje się w dużej mierze na powstrzymaniu się od nałogu, zauważa i coraz bardziej docenia możliwość funkcjonowania bez zachowania nałogowego, zaczyna poszukiwać nowych zachowań i celów.
Etap 8
Rozwój - człowiek uczy się innego sposobu funkcjonowania, zaczyna odczuwać satysfakcję.
.2. ALKOHOLIZM
Alkohol towarzyszył człowiekowi niemal od zawsze - pełnił różnorakie funkcje. Był pomocny przy redukcji bólu czy zmęczenia, odhamowywał, redukował lęk, sprzyjał społecznej integracji, był elementem społecznym i religijnych obrzędów. Właściwie przez wieki funkcje jakie spełniał alkohol niewiele się zmieniły.
Jednakże w obecnym czasie problemy związane z nadużywaniem alkoholu stanowią poważne zagadnienie.
Szczególnie niepokojące są doniesienia dotyczące spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież. Zarówno raporty z różnych badań jak i nasze codzienne doświadczenie pozwalają zauważyć iż w ostatnim czasie następuje znaczny wzrost spożycia alkoholu przez młodocianych, obniżenie granicy wieku inicjacji alkoholowej oraz wzrost liczby przestępstw dokonywanych przez dzieci i młodzież pod wpływem alkoholu.
Jak wynika z badań już dzieci w ze szkół podstawowych deklarują systematyczne spożywanie alkoholu , wraz z wiekiem ilość spożywanego alkoholu wśród młodzieży rośnie.
O ile alkohol przyjmowany w niewielkich ilościach dla osób dorosłych nie stanowi większego zagrożenia, o tyle dla rozwijającego się organizmu może stanowić poważne zagrożenie. W przypadku dzieci może w szybkim czasie powodować uszkodzenia organiczne oraz zaburzenie procesów poznawczych. Dzieci i młodzież szybciej niż osoby dorosłe mogą również uzależnić się od alkoholu.
Sposób oddziaływanie jednorazowo przyjętej ilości alkoholu na człowieka zależy od ilości i rodzaju przyjętego alkoholu, cech indywidualnych (pleć, masa ciała) oraz czasu w jakim alkohol został spożyty.
Im więcej alkoholu przyjmujemy w określonej jednostce czasu tym większe jest jego oddziaływanie - w skrajnych przypadkach może dochodzić nawet do zgonu.
Potencjalnie każdy użytkownik alkoholu jest narażony na ryzyko wystąpienia u niego choroby alkoholowej. Statystycznie 20% pijących osób staje się alkoholikami. Jednak to czy dojdzie do wystąpienia nałogu zależy od wielu czynników- społecznych, genetycznych, psychologicznych.
2.1 OBJAWY CHOROBY ALKOHOLOWEJ
Chorobę alkoholową diagnozuje się na podstawie objawów behawioralnych, psychicznych i psychobiologicznych.
Do zmian w zachowaniu zaliczamy:
Sposób picia- inny co do pory, okoliczności i ilości niż obowiązujący w danym kręgu kulturowym.
Zmieniana zachowania związanego z piciem - od całkowitej abstynencji do popadania w tzw. ciągi alkoholowe
Nieumiejętność reagowania na negatywne komunikaty dotyczące picia - osoba pije pomimo uwag ze strony bliskich, pomimo problemów zdrowotnych, finansowych czy prawnych.
Do zmian psychicznych zaliczamy:
Utratę kontroli nad piciem - osoba uzależniona nie potrafi powstrzymać się kiedy już zaczęła pić,
Głód alkoholowy - osoba uzależniona odczuwa silną potrzebę przyjęcia alkoholu
Koncentracja na alkoholu - głównym zainteresowaniem staje się alkohol, inne sfery życia zostają zaniedbane
Do zmian psychobiologicznych zaliczamy:
Zespół abstynencyjny - objawy występują w ciągu 12 -24 godzin po odstawieniu alkoholu. Pojawiają się zaburzenia żołądkowe, potliwości, przyspieszenie tętna, drżenie rąk i języka. Mogą występować iluzje.
Napady padaczkowe - występują 48 - 72 godziny po odstawieniu alkoholu, od klasycznej padaczki odróżnia je to że występują tylko jako konsekwencja odstawienia alkoholu.
Tzw. "klinowanie" (picie alkoholu aby ustąpiły objawy abstynencyjne)
Zmiana tolerancji na alkohol - przyjmowanie coraz większych dawek alkoholu w celu osiągnięcia satysfakcjonującego stanu
Tolerancja krzyżowa - organizm alkoholika potrzebuje większej ilości środków nasennych czy przeciwbólowych dla osiągnięcia pożądanego efektu
Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów ICD-10 podaje jeszcze dodatkowe dwa pojęcia istotne dla diagnozowania choroby alkoholowej. Są to: "zaburzenia związane z piciem napojów alkoholowych" oraz "picie szkodliwe". Wg ICD 10 w opisie zaburzeń powinny się znaleźć informacje dotyczące natury i stopnia zaawansowania uzależnienia, rodzaju i stopnia nasilenia niesprawności oraz stopień nasilenia czynników tak indywidualnych jak i zbiorowych mających wpływ na problem alkoholowy. Z kolei picie szkodliwe odnosi się do takiego sposobu picia, który prowadzi do szkód zdrowotnych czy psychicznych.
2.2 FAZY CHOROBY ALKOHOLOWEJ
W przebiegu choroby alkoholowej możemy wyróżnić następujące fazy:
Faza 1. - wstępna (tzw. picie towarzyskie)
Spożywanie alkoholu sprawia przyjemność, ma się wrażenie że alkohol dobrze wpływa na funkcjonowanie, pojawia się coraz częstsza ochota na picie, można przyjmować coraz większe ilości alkoholu bez oznak upicia się.
Faza 2. - ostrzegawcza
Coraz częściej szuka się sposobności do picia, zwiększa się zapotrzebowanie na alkohol, alkohol rozładowuje napięcie emocjonalne i stres, coraz silniejsze są objawy abstynencyjne, zaczyna pojawiać się zjawisko "klinowania' - przyjmowania alkoholu dla osłabienia skutków abstynencyjnych.
Faza 3. - krytyczna
Alkohol zaczyna być stawiany na pierwszym miejscu - zaniedbana zostaje rodzina, praca, wygląd. Coraz częściej spożywanie alkoholu prowadzi do upicia się. Pojawiają się różne wytłumaczenia dla picia, wzrost agresji wobec otoczenia. Dochodzi do coraz większej utraty kontroli nad piciem, pojawiają się ciągi alkoholowe.
Dochodzi do rozpadu więzi społecznych, pojawiają się problemy seksualne.
Faza 4. - chroniczna
Pojawiają się coraz większe trudności z utrzymaniem dłuższej abstynencji, ciągi alkoholowe dochodzą do kilkunastu dni. Pojawia się potrzeba przyjmowania alkoholu rano oraz picie w samotności. Spada tolerancja na alkohol. Skutkiem abstynencji jest delirium, padaczka, halucynozy.
2.3 WSPÓŁUZALEŻNIENIE
Współuzależnienie jest to pewnego rodzaju współudział w uzależnieniu osoby, z którą łączą nas bliskie emocjonalne relacje. Wspóluzależnienie znajduje swoje odbicie zarówno w psychice jak i w zachowaniu osoby współuzależnionej. Osoba wspóluzależniona jest przekonana o możliwości kontroli picia, charakteryzuje się bardzo wysoką (zwiększającą stres) kontrolą emocjonalna. Przekonania te przekładają się na takie zachowania jak uporczywe próby wywierania wpływu na zachowanie osoby uzależnionej czy brak umiejętności fizycznego i psychicznego zdystansowania się do relacji. Jako charakterystyczne dla osoby współuzależnionej podaje się:
ograniczenie własnych potrzeb, koncentracja wokół zachowań osoby uzależnionej
rozwinięty system iluzji i zaprzeczeń (mąż nie jest alkoholikiem)
przejmowanie kontroli nad relacją uzależniony - alkohol (co w konsekwencji oznacza ograniczenie odpowiedzialności osoby pijącej)
zaburzenie życia emocjonalnego (jak np. huśtawka emocjonalna czy też stany lękowe i depresyjne)
zakłócenia procesów poznawczych (nierealistyczne oczekiwania, brak poczucia sensu i celu)
kompulsywne przywiązanie i coraz większa tolerancja dla destruktywnych zachowań)
zaburzenia psychosomatyczne
nadużywanie substancji psychoaktywnych
Szczególnie trudne jest życie w rodzinie alkoholowej dla dziecka. Dzieci przyjmują różne postawy wobec nałogu rodzina, wchodzą w różne role.
Mogą to być takie role jak:
bohater rodziny - jest to dziecko o którym można powiedzieć że przedwczesne dorosło, stara się ono zapewnić względny spokój i równowagę w domu. Stara się zapewnić wsparcie dla rodzica, który nie pije. Jest to dziecko nad wiek odpowiedzialne, pilne, wywiązujące się z obowiązków. W dorosłym życiu posiada często wysoka potrzebę kontroli, jest perfekcjonistą. Raczej unika alkoholu.
niewidzialne dziecko (lub aniołek) - dziecko to nie sprawia kłopotów wychowawczych, stara się być niezauważone. Dużo czasu spędza samotnie na fantazjach i marzeniach. Jest często smutne i wylęknione. Ma problem z nawiązywaniem bliższych relacji. peryferiach wszystkich związków.
kozioł ofiarny - jest impulsywne i agresywne, skupia na sobie uwagę odciągając ją od alkoholika. W późniejszym życiu często wchodzi w kolizję z prawem czy też zostaje alkoholikiem.
maskotka - jest to dziecko które z pozoru sprawia wrażenie wesołego i niefrasobliwego. Jednakże w istocie towarzyszy mu lek i potrzeba akceptacji, o którą usilnie zabiega. Uczucie szacunku opiera na tym jak je traktują inni ludzie a nie na poczuciu własnej wartości. Niezbyt dobrze układa im się w dorosłości w życiu osobistym. Poszukując poczucia aprobaty i akceptacji często zmieniają związki.
FORMY POMOCY W CHOROBIE ALKOHOLOWEJ
W pierwszych dniach po odstawieniu alkoholu aby zapobiec wystąpieniu zespołu abstynencyjnego organizm osoby uzależnionej poddaje się odtruwaniu - jest to tzw. detoksykacja. Podaje się wówczas pacjentowi środki farmakologiczne- leki uspakajające, przeciwdrgawkowe albo antydepresyjne, nasenne, glukozę i witaminy oraz płyny uzupełniające elektrolity.
W przypadku stosowania terapii uczulającej podaje się pacjentom anticol lub esperal w celu stworzenia bariery chemicznej. Skutkiem tego ma być zmniejszenie chęci picia alkoholu w obawie przed wystąpieniem negatywnych doznań jakie pojawią się jeśli substancja uczulająca zetknie się z alkoholem.
Ważnym punktem w leczeniu osób z chorobą alkoholową są indywidualne spotkania z terapeuta - to wówczas ma nastąpić motywowanie pacjenta to podjęcia i podtrzymywania leczeniu.
3. NIKOTYNIZM
Tyton jest znany w Europie już niemal od 500 lat. Początkowo przypisywaniu mu nawet właściwości lecznicze - wierzono że palenie liści tytoniu może zapobiegać zarażeniem się cholerą. Jednak pod koniec dziewiętnastego wieku pojawiły się pierwsze informacje że palenie tytoniu może być przyczyna chorób. Z tego czasu pochodzą też badania nad zależnością pomiędzy występowaniem nowotworów złośliwych a paleniem tytoniu. Dane z badań epidemiologicznych (przeprowadzonych również w Polsce) wskazują że wraz ze wzrostem spożycia papierosów w populacji następuje wzrost wskaźników zachorowań na takie choroby jak nowotwory złośliwe gardła, krtani, płuc oraz wzrost zachorowań na choroby sercowo naczyniowe. Naukowo stwierdzono również, że w dymie papierosowym są zawarte substancje działające niekorzystnie na organizm - substancję które przyczyniają się do powstania komplikacji zdrowotnych bądź też wywołują liczne choroby. Do tych substancji szkodliwych zalicza się:
nikotynę, która jest niezwykle silną trucizną. Kropla czystej nikotyny wprowadzona do krwioobiegu człowieka może spowodować zgon. Z kolei nikotyna, która jest zawarta w dymie papierosowym odkłada się w organizmie człowieka. Negatywne oddziaływanie nikotyny na organizm człowieka nie musi nastąpić ze skutkiem natychmiastowym, może być ono odroczone w czasie - skutki jej negatywnego oddziaływania mogą się pojawić po kilku czy kilkunastu latach palenia.
Palenie dostarcza chwilowych, przyjemnych doznań. Nikotyna działa na organizm człowieka w sposób lekko pobudzający, wywołuje także dobre samopoczucie (poprzez podniesienie poziomu glukozy we krwi). Jednakże pozytywne odczucia są doraźne - w chwilę po wypaleniu papierosa następuje spadek poziomu glukozy - jest to tzw. hipoglikemia tytoniowa. Następuje silniejsze pobudzenie nerwowe z którym palacz radzi sobie poprzez sięgnięcie po następnego papierosa. W ten sposób poprawia sobie nastrój i wpada w pułapkę uzależnienia. Wskaźnikami uzależnienia (jego stopnia) są: czas w jakim palacz po przebudzenia sięga po pierwszego papierosa, umiejętność zrezygnowania z zapalenia pierwszego papierosa, ilość wypalanych codziennie papierosów, palenie pomimo występowania ostrych czy też przewlekłych chorób układu oddechowego, częstotliwość z jaką palący zaciąga się dymem tytoniowym w trakcie wypalania papierosa.
Tlenek węgla - czyli tzw. czad. Stanowi on około 4,5% dymu papierosowego. Jest związkiem niezwykle niebezpiecznym dla zdrowia człowieka. W organizmie wchodzi on w związek z hemoglobiną, której zadaniem jest transportowanie tlenu. "Zajęta" w ten sposób hemoglobina przestaje spełniać swoja funkcję- w konsekwencji prowadzi to do tego, że mniejsza ilość tlenu jest rozprowadzona w organizmie. Objawami tego zjawiska mogą być bóle głowy i zawroty. Co ciekawe gdyby umieścić człowieka na dwie minuty w pomieszczeniu, gdzie stężenie tlenku węgla wynosi 4,5% (tyle co w dymie papierosowym) doszłoby do śmiertelnego zatrucia w wyniku zablokowania znacznych ilości hemoglobiny (ponad 70 %). Palacz nie doznaje tak drastycznych konsekwencji gdyż po zaciągnięciu się
ciała smołowate, które w głównej mierze odpowiadają za rozwój nowotworów (będących wynikiem palenia). Składniki rakotwórcze gromadzą się w głównej mierze na błonie przewodów oskrzelowych. Powodują najczęściej takie nowotwory takich narządów jak: krtani, warg, jamy ustnej czy puc.
kwasy które mogą prowadzić do powstania przewlekłego nieżytu oskrzeli , zaburzają one również oddychanie, wywołują efekt porażenia układu oddechowego
Nikotyna zalicza się do najbardziej rozpowszechnionych środków psychoaktywnych - zarówno wśród osób dorosłych jak i wśród dzieci i młodzieży. Sięgnięcie po pierwszego papierosa następuje nierzadko w bardzo wczesnym wieku. Szacuje się, że pierwsze próby palenia mają miejsce w wieku siedmiu - ośmiu lat w przypadku chłopców i w wieku dwunastu - trzynastu lat w przypadku dziewcząt.
To co różnicuje nikotynę jako środek psychoaktywny od innych tego rodzaju substancji , to to ze nikotyna nie powoduje zmian w zachowaniu ani nie zaburza funkcjonowania (inaczej rzecz się ma przy zażywaniu narkotyków czy alkoholu). Sam mechanizm uzależniania jest w ogólnym zarysie podobny chodzi o zapewnienie sobie pozytywnego nastroju a na późniejszych etapach o unikniecie negatywnego nastroju który pojawia się po odstawieniu używki. Podsumowując, możemy powiedzieć że negatywne działanie papierosów polega na :
znacznym podniesieniu ryzyka chorób serca
znacznym podniesieniu ryzyka nowotworów
obniżeniu odporności organizmu na przeziębienia
podniesieniu ryzyka zaburzeń ze strony układu pokarmowego (wrzody żołądka, rak)
Leczenie tego nałogu jest niezwykle trudne. Proponuje się formy pomocy oparte na farmakologii, terapii psychologicznej, hipnozie, akupunkturze. Jednak decydujące znaczenie w walce z nałogiem ma motywacja do zerwania z paleniem samego uzależnionego.
4. NARKOMANIA
podobnie jak inne uzależnienia tak i narkomania jest chorobą zarówno "duszy" jak i ciała. Często spotykamy się z opiniami że u jej podłoża leży brak zaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka - bezpieczeństwa, miłości , akceptacji. W naukowych opracowaniach zajmujących się ta problematyką wskazuje się że szczególnie na ten nałóg są narażone osoby którym brak pewności siebie, osoby którym umiejętności asertywnego zachowania czy też umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (stresującymi). Jako motywy sięgnięcia po narkotyk po raz pierwszy wskazuje się:
- nudę, brak umiejętności zagospodarowania wolnego czasu
- modę
- chęć zaspokojenia ciekawości
- presje ze strony środowiska
- niedojrzałość emocjonalną
Sprzyjające warunki dla pojawienia się nałogu mogą tworzyć różnego rodzaju "nieprawidłowości" w środowisku społecznym. Nieprawidłowości te mogą występować zarówno w obrębie rodziny, szkoły czy grupy rówieśniczej. Powstaniu nałogowi mogą sprzyjać takie zjawiska występujące w rodzinie jak : brak więzi emocjonalnej, źle kontakty interpersonalne, patologie, zła komunikacja, nieumiejętność wspierania w sytuacjach kryzysowych. Także niepowodzenia szkolne, stres związany z edukacją, odrzucenie przez rówieśników czy też przynależność do grup dewiacyjnych mogą być rozwiązywane za pomocą narkotyków.
Bardzo często sięgając po narkotyki ludzie chcą osiągnąć szybko pozytywny stan psychiczny (nastrój) czy też liczą na łatwe rozwiązanie jakiegoś problemu.
Sposób w jaki narkotyk oddziałuje na człowieka jest zależny od rodzaju przyjętego środka - różne środki różnie wpływają na organizm. Znaczenie ma nie tylko rodzaj przyjętego środka ale także zażyta dawka, sposób w jaki narkotyk jest zażywany (czy jest to np. użycie jednorazowe czy ciągłe).
Sięgając po narkotyki człowiek z reguły nie zastanawia się jakie to będzie nieść za sobą konsekwencje. A ryzyko związane z uzależnieniem pojawia się bardzo szybko. Jeśli narkotyk stal się skutecznym sposobem poradzenia sobie z trudna sytuacja czy emocjami (oczywiście pozornego poradzenia sobie) w przypadku gdy pojawia się kolejne trudności czy niedogodności będzie istnieć pokusa by rozwiązać je za pomocą używki. W dalszej perspektywie czasowej, po kilku kolejnych zażyciach środka pojawi się nie tyle pokusa dalszego brania co po prostu przymus. Wszystko co do tej pory miało znaczenie z czasem pogłębiania się uzależnienia będzie trącić na wartości. Zarówno zainteresowania rodzina jak i przyjaciele. Jedyna wartość będzie narkotyk, zapewnienie sobie kolejnej porcji - pomimo postępującej degradacji społeczne, psychicznej i fizycznej. Całym światem narkomana staje się narkotyk.
4.1 WPŁYW NARKOTYKÓW NA ORGANIZM
Odczuwanie przyjemności które bywa w również określane nagrodą jest bardzo istotnym czynnikiem w uczeniu się człowieka, w przystosowywaniu się do środowisk a także w zapewnianiu biologicznego przetrwania. Generalnie ludzie mają tendencje do powtarzania tych zachowań które dostarczają im przyjemności. Z kolei czynności które są źródłem negatywnych emocji czy przeżycia będą w przyszłości unikane. Jednymi z istotniejszych z biologicznej perspektywy zachowań które dostarczają przyjemności jest np. jedzenie oraz seks. Są one istotne zarówno dla przetrwania jednostki czy dla przetrwania gatunku. Również środki psychoaktywne oddziałują na te ośrodki w mózgu, które są odpowiedzialne za doświadczanie przyjemności . Z tym że przyjemność dostarczana za pomocą tych substancji jest przyjemnością sama w sobie - w biologicznym sensie nie ma ona żadnego znaczenia. Właściwie środki psychoaktywne stymulują jedynie do dalszego ich zażywania. Można powiedzieć ze psychostymulanty w pewien sposób zmieniają mechanizm działania określonych struktur mózgowych - tak wiec uzależnienie jest procesem patologicznym także w biologicznym sensie. Większość substancji psychoaktywnym zaburza funkcjonowanie neuroprzekaźników. Niektóre z tych substancji - takie jak SLD czy heroina naśladują działanie określonych neuroprzekaźników. Z kolei PCP (czyli fencyklidyna) blokują receptory niektórych neuroprzekaźników - tym samym zaburzają ich
Z kolei kokaina wpływa na funkcjonowanie białek, które transportują neuroprzekaźniki z powrotem do synaps. Amfetamina i metaamfetamina powodują uwalnianie przez synapsy większej ilości neuroprzekazników niż ma to miejsce w normalnym stanie organizmu.
Długotrwałe zażywanie narkotyków może powodować znaczne i nieodwracalne zmiany w funkcjonowaniu mózgu. Zakłada się, że mózg niejako przestawia się z normalnego funkcjonowania na funkcjonowanie wymagające zapewnienia dopływu substancji psychoaktywnej. Czas w jakim dochodzi do takiego przestawienia się mózgu i stopień zmian jest różny u różnych osób - jednak z reguły prowadzi do powstania uzależnienia. Wraz z powstaniem uzależnienia osiągnięty zostaje punkt z którego trudno będzie wrócić do normalności - człowiek staje się narkomanem.
Długotrwale zażywanie narkotyków może też prowadzić do zaburzeń funkcjonowania układu krążenia, układu mięśniowo szkieletowego, układu wydzielania wewnętrznego, układu oddechowego, układu nerwowego.
W obrębie układu krążenia w wyniku zażywania narkotyków mogą następować takie zaburzenia jak niedokrwienie mięśnia sercowego (także zawał), zaburzenia rytmu serca, tętniaki, nadciśnienie tętnicze oraz kardiomiopatia.
W obrębie układu nerwowego w wyniku zażywania narkotyków dochodzi zazwyczaj do zmian w móżdżku .Objawiają się one drżeniem mięsni, dysmetrią (czyli brakiem właściwiej miary w ruchach - ruchy są wykonywane ze zbyt duża albo ze zbyt mała siła), oczopląsem, zaburzeniami koordynacji ruchowej. Przyjmowanie substancji psychpowaktywnych może również prowadzić do powstania neuropatii obwodowych - czyli zaburzeń funkcji nerwów obwodowych. Objawami neuropatii są : drętwienie kończyn, uczucie kłucia i mrowienia, utrata masy mięśniowej czy osłabienie kończyn. Na powstanie neuropatii wpływ ma z reguły kilka czynników: niedobory pokarmowe (szczególnie brak witamin z grupy B), oddziaływanie substancji psychoaktywnej, ucisk nerwów obwodowych.
W obrębie układu oddechowego mogą występować w wyniku przyjmowania narkotyków następujące zaburzenia: pneumokokowe zapalenie płuc, nieżyt oskrzeli, rak płaskonabłonkowy, utrudnienie wymiany gazowej w pęcherzykach płuc, gruczolak płuc.
Wynikiem oddziaływania narkotyków na neurotransmisję w obwodowym układzie nerwowym mogą być zaburzenia wydzielania wewnętrznego. Najczęściej występującymi zaburzeniami z tej grupy są: zaburzenia cyklu miesięcznego u kobiet, niepłodność (powodowana miedzy innymi spadkiem ruchliwości plemników), hipogonadyzm wraz z opóźnionym dojrzewaniem, wzrost wydzielania hormonów tarczycy
Zażywanie narkotyków prowadzi do bardzo poważnych konsekwencji w obrębie układu mięśniowo szkieletowego. Wskazuje się tu na takie zaburzenia jak: martwica mięśni poprzecznie prążkowanych (jej objawami są : senność, nadwrażliwość na dotyk, mięśniobóle, spadek ciśnienia krwi, wzrost temperatury ciała), zapalenie kręgów - głównie lędźwiowych, zapalenie stawów - głównie krzyżowo biodrowych.
Bardzo często wśród osób nadużywających narkotyków spotyka się wirusowe zapalenie wątroby typu A, zapalenie wątroby typu B-w konsekwencji może prowadzić do marskości wątroby czy też do zmian rakotwórczych. Często występuje również zapalenie wątroby typu C - z reguły przyjmuje ono postać przewlekłą, może również prowadzić w konsekwencji do powstania raka.
Wśród osób które przyjmują narkotyki poprzez podawanie dożylne mogą występować różnego rodzaju choroby skóry. Do najczęściej spotykanych zalicza się: bakteryjne zakażenia skóry takie jak ropnie czy czyraki, wypryski mające tendencje do przeradzania się w owrzodzenia, zmiany grzybicze oraz różnego rodzaju choroby pasożytnicze skóry takie jak świerzb czy wszawica.
4.2. CHARAKTERYSTYKA ŚRODKÓW ODURZAJĄCYCH
Teraz pokrótce postaram się omówić różnego rodzaju środki odurzające.
Inhalanty - w skład tej grupy wchodzą takie środki odurzające jak : kleje, lakiery, benzyna, rozpuszczalniki. Ponieważ środki te są powszechnie dostępne i bardzo tanie łatwo trafiają w ręce dzieci. Środki te są zażywane poprzez wdychanie. Prowadza one bardzo szybko do poważnych uszkodzeń w obrębieorganizmu - komórki nerwowe w mózgu ulęgają degradacji , podobnie komórki wątroby. Objawami zażycia tego rodzaju substancji są : zawroty głowy, stan pobudzenia - rozweselenie czy euforia, zaburzenie równowagi. Do objawów zażywania tego rodzaju środków zaliczają się także halucynacje. Zażywanie przez dłuższy okres czasu tego rodzaju substancji może prowadzić do zaburzeń koncentracji, bezsenności - może również wywoływać stany depresyjne czy zachowania agresywne. Narkotyzowanie się oparami rozpuszczalników czy klejów może być wbrew pozorom bardzo niebezpieczne - bardzo często w konsekwencji dochodzi do zatrucia, uduszenia się czy tez niewydolności serca. Osoby które odurzają się za pomocą różnego rodzaju lotnych substancji chemicznych można rozpoznać po takich objawach jak : zaburzenia równowagi, częste bóle oraz zawroty głowy , wymioty, nudności czy krwawienie z nosa. Często również utrzymuje się "na nich ' zapach używanej substancji.
Ponieważ narkotyki wziewne łatwo rozpuszczają się w tłuszczach to bardzo szybko dostają się do krwioobiegu oraz mózgu. W bezpośredni sposób oddziałują one na nerwy obwodowe, mózg, rdzeń przedłużony oraz niektóre narządy wewnętrzne. U osób długotrwale zażywających inhalanty występują znaczące zmiany w mózgu, Dochodzi do zmniejszenia kory mózgowej, móżdżku czy też pnia mózgu - w konsekwencji prowadzi to do zaburzeń psychofizycznych: zaburzeniu ulega myślenie oraz motoryka. Część tych zmian może być powodowana uszkodzeniem mieliny (substancji osłaniającej włókna nerwowe i ułatwiającej przebieg impulsów) - utworzona jest ona z tłuszczu , łatwo wchłania narkotyk i ulega uszkodzeniu. Zaburzone zostaje mechanizm przekazywania impulsów nerwowych.
Zażywanie rozpuszczalników poprzez uszkodzenie mieliny oraz wyniszczenie aksjonów może powodować polineuropatie (uszkodzenie nerwów obwodowych). Tak więc w wyniku zażywania substancji wziewnych może dochodzić do nieodwracalnych uszkodzeń procesów motorycznych, procesów myślenia oraz procesów pamięciowych.
Konopie indyjskie (czyli tzw. marihuana) . Jak większość środków psychoaktywnych tak i marihuana wywołuje pozytywne doznania- lekka euforię i poczucie zrelaksowania. Jednak również jak wiele środków psychoaktywnych niesie ona ze sobą wiele zagrożeń dla zdrowia człowieka. Co ciekawe dym z palenia marihuany zawiera dużo więcej rakotwórczych substancji niż dym z tytoniu papierosowego. Jest on również dłużej zatrzymywany w płucach. Tak więc ryzyko zachorowania na raka płuc jest dużo większe wśród palaczy marihuany niż wśród palaczy tytoniu. Długotrwałe czy częste zażywanie marihuany może prowadzić do negatywnych zmian w obrębie psychiki - pojawia się apatia, zobojętnienie, zaburzenia koncentracji, pojawia się również spadek motywacji. Objawy te często ustępują po zaprzestaniu przyjmowania środka i po oczyszczeniu organizmu.
Wskaźnikami tego ze ktoś jest pod wpływem marihuany mogą być takie oznaki jak lekko powiększone źrenice czy przekrwione spojówki zmiany w zachowaniu - zmiany nastroju, obniżony czas reakcji, gadatliwość. Czasami czuć także charakterystyczny zapach.
Składnikiem marihuany który najsilniej oddziałuje na organizm człowieka jest tetrahydrokanabinol (THC) - miedzy innymi wywołuje euforie. W organizmie człowieka są specyficzne receptory - tzw. receptory kanabinoidowe - THC wiąże się z tymi receptorami i pobudza je. Obszary mózgu odpowiedzialne za takie funkcje psychiczne jak myślenie, pamięć, koncentracja, koordynacja ruchowa, poczucie czasu i przestrzeni zawierają liczne receptory kanabinoidowe. Tak więc zażywanie marihuany wpływa na te wszystkie funkcje.
Do psychostymulantów zaliczamy takie środki jak:
Amfetamina - środek silnie pobudzający, likwidujący zmęczenie. Amfetamina z tego względu ma renomę środka pomagającego w uczeniu się - bywa stosowana jako i "doping" przed sprawdzianami czy egzaminami. Jest ona białym proszkiem - zażywana bywa doustnie, poprzez wciągniecie nosem a czasami dożylnie. Po zażyciu amfetaminy w zachowaniu pojawiają się takie zmiany jak : gadatliwość, nadpobudliwość czy bezsenność. Długotrwale zażywanie amfetaminy może prowadzić do pojawienia się stanów lękowych, halucynacji. Czasami pojawia się również psychoza amfetaminowa (od "zwykłej" psychozy różni się tym ze po odstawieniu środek jej objawy zwykle ustroju). Do klasycznych objawów występujących po zażyciu środka zaliczamy: powiększone źrenice, słowotok, zaburzenie myślenia, wysokie pobudzenie.
Działanie amfetaminy jest związane z zaburzeniem w wydzielaniu neuroprzekaznika zwanego dopomina. Amfetamina stymuluje synapsy do wzmożonego wydzielania tego neuroprzekaźnik (wnika do pęcherzyków z dopamin znajdujących się w synapsie i stymuluje uwalnianie się substancji) - dodatkowo hamuje jego wychwyt zwrotny, w wyniku czego powstaje " duże natężenie' dopaminy w mózgu. Duże natężenie dopaminy jest odczuwane jako euforia.
Amfetamina oddziałuje również na funkcjonowanie niektórych narządów wewnętrznych. Może powodować trudności w oddychaniu, podnosić ciśnienie krwi, zaburzenia żołądkowo jelitowe, bóle w klatce piersiowej , podnosić temperaturę ciała. Zażycie dużych dawek może doprowadzić do zgonu.
Ecstasy - jest to pobudzający środek występujący w postaci tabletek, często z wygrawerowanymi 'rysunkami". Po jej zażyciu człowiek robi się bardzo otwarty na kontakty społeczne, czuje się tez niezwykle lekko. Długotrwale zażywanie ecstasy może powodować uszkodzenia wątroby, nerek, zmiany w układzie nerwowym oraz stany depresyjne. W połączeniu z dużym wysiłkiem fizycznym środek ten może doprowadzić do utraty przytomności a także do zgonu. Widoczne objawy w zachowaniu osoby która zażyła ecstasy są podobne do objawów po zażyciu amfetaminy - są to: rozszerzone źrenice , długotrwale pobudzenie po którym pojawia się senność, zaburzenia koordynacji ruchowej.
Kokaina - jest ona środkiem bardzo silnie pobudzającym. Po jej zażyciu człowiek wpada w stanie euforii, ma duże poczucie pewności siebie i siły. Jednak po zażyciu mogą pojawić się również negatywne odczucia takie jak lęk, drażliwość , niepokój. Czasami występują również zachowania agresywne Jest to jeden z silniej uzależniających narkotyków. Środek ten występuje w sproszkowanej postaci, może być wdychany lub tez podawany dożylnie
Objawami zażywania kokainy są :c przewlekle bóle gardła, ciągły katar, wahania nastrojów, krwotoki z nosa, wysoki poziom pobudzenia, rozszerzone źrenice a także agresywne zachowanie. Podobnie jak amfetamina zaburza ona gospodarkę w organizmie - hamuje jej wychwyt zwrotny. Oddziałuje ona na struktury mózgu odpowiedzialne za uczenie się i pamięć (np. na korę przedczołową czy ciała migdałowate).
Crack. - jest to środek który występuje w postaci krystalicznej , jest pochodna kokainy (o silniejszym niż kokaina działaniu). Zazwyczaj jest palony aczkolwiek bywa tez zażywany dożylnie, wdychany czy rozcierany na dziąsłach
Halucynogeny:
LSD (dwuetyloamid kwasu lizergowego) jest to narkotyk półsyntetyczny, o silnych właściwościach halucynogennych . LSD ma postać bezwonnego, bezsmarowego płynu. Na "czarnym rynku" najczęściej występuje pod postacią kawałeczków papieru nasączonych substancja. Rzadziej pojawia się w postaci kapsułek czy tabletek. Do fizjologicznych skutków zażywania tego narkotyku zaliczamy: wzrost częstotliwości skurczów serca i ciśnienia krwi, zwężone źrenice, drżenie, zimne, pocące się dłonie oraz, każdorazowo, dreszcze i nudności. Przyjmowanie LSD przez dłuższy okres czasu może doprowadzić do stanów depresyjnych, napadów lęku czy agresji.
Opiaty:
Heroina. - jest to środek o silnych właściwościach uzależniających . Początkowo występował pod postacią ciemnego płynu, obecnie jest sprzedawany raczej w postaci białego proszku czy tez kryształków. Zazwyczaj jest przyjmowany dożylnie. Zaczyna działać bardzo szybko po zażyciu. Pierwszym odczuciem po zażyciu narkotyku jest stan euforii, później pojawia się senności i rozleniwienie. Koordynacja ruchowa i mowa ulęgają zaburzeniu. W przypadku wystawieni głodu są odczuwane silne objawy zespołu abstynencyjnego - pojawiają się mięśniobóle, zaburzenia ze strony układu pokarmowego, nadmierna potliwość. Narkotyk ten może powodować liczne uszkodzenia w organizmie - uszkodzeniu może ulec mózg, serce, wątroba, czy tez nerki. Osobę używająca heroinę można rozpoznać po nakłuciach na ciele, zmniejszonych źrenicach, często pojawiającej się senności.
Zalecana literatura:
1. "Dlaczego narkotyki" - Piotr Popik
2. " Narkotyki - wiedzieć więcej" - Melanie McFadyean
3. "Nikotyna, alkohol, narkotyki. Profilaktyka uzależnień" - Krzysztof Zajączkowski
4. "Nałogowy człowiek" - Anna Dodziuk, Leszek Kapler
5. "Psychologia i życie" - Philiph Zimbardo
6. "Psychologia : podejścia oraz koncepcje" - Carol Tavris, Carole Wade