Polski drogi

do

wolności

Daniel Rutkowski

Wstęp

Okres II wojny światowej był koszmarem dla wielu narodów. Szczególne miejsce wśród pokrzywdzonych zajmują Polacy. Nasz kraj został zniszczony w ogromnym stopniu, czy to na skutek działań militarnych, czy też z powodu zamierzonej akcji dewastacyjnej okupanta. Ucierpiały też żywotne siły narodu - 6 mln ludności straciło życie, w dużej mierze z powodu okrutnej polityki zaborcy. Los nie obszedł się łaskawie z Polakami i ich ojczyzną. Co więcej, także sojusznicze kraje prowadziły politykę, która nie do końca odpowiadała interesom Rzeczypospolitej. Sprzymierzeńcy zachodni zobowiązywali się do obrony Polaków, ale już nie chcieli udzielić gwarancji dla granic sojusznika. Także w Polsce, gdzie batalia o suwerenność i niepodległość toczona była od pierwszych dni wojny - najpierw z okupantem niemieckim, później sowieckim - udało się komunistom, przy dużej pomocy Kremla i jego zbrojnego ramienia, wypracować przewagę nad pozostałymi ugrupowaniami.

Przebieg czasów 1944-1981

W 1944 r. Armia Czerwona, odpierając wycofujących się Niemców, weszła na terytorium Polski, wcześniej celowo nie pomagając powstańcom w Warszawie . Koniec okupacji niemieckiej oznaczał nowy czas zniewolenia przez Rosję. Rosjanie przystąpili do rozprawienie się z działaczami niepodległościowymi oraz żołnierzami Armii Krajowej. Władzę w Polsce oddali popierającym ich komunistom. Następnie ZSRR powiększyło się kosztem Polaków o ziemie na wschodzie. Odzyskaliśmy jednak zachodnie Pomorze , Śląsk , Warmię , Mazury. Jeszcze w 1943 roku premier Rządu Emigracyjnego w Londynie, Stanisław Mikołajczyk, miał okazję porozumieć się z ośrodkiem komunistycznym i samodzielnie sformować rząd, jedynie przy udziale komunistów. W 1944 i 1945 roku szansę tę stracił bezpowrotnie i to Moskwa i jej wysłannicy dyktowali warunki, decydując o kształcie powojennej Polski. 31 grudnia 1944 roku Krajowa Rada Narodowa zdecydowała się na powołanie Rządu Tymczasowego, na którego czele postawiono Edwarda Osóbkę-Morawskiego. Już 4 stycznia 1945 roku gabinet został uznany przez Związek Radziecki. W ślady Moskwy poszła Czechosłowacja (31 stycznia) i Jugosławia (31 marca). Działający na emigracji rząd, legalny przedstawiciel państwa polskiego, zdecydował się na ostre protesty, jednakże wobec utraty znaczenia rządu kierowanego przez socjalistę Tomasza Arciszewskiego, akcja dyplomatyczna nie miała większego znaczenia. Alianci zachodni przychylali się już do postulatu Stalina, aby spór rozstrzygnąć po myśli Związku Radzieckiego. Ostatecznie, w kwestii polskiej, stanęło na tym - granica na linii Curzona i reorganizacja Rządu Tymczasowego z uwzględnieniem środowisk emigracyjnych. W ostatniej sprawie brano pod uwagę przede wszystkim Stanisława Mikołajczyka, który wprawdzie funkcji premiera już nie sprawował, jednak nadal pozostawał najbardziej odpowiednim kandydatem do rozmów, forsowanym przy tym przez Brytyjczyków i Amerykanów. Sam Mikołajczyk początkowo dość niechętnie odnosił się do kwestii porozumienia z komunistami, jednakże nie widział innej możliwości ratowania niepodległości. Dodatkowo w powrocie do kraju upatrywał szansę odniesienia sukcesu w szykowanych w krótkim czasie po wojnie wyborach parlamentarnych. Polskie Stronnictwo Ludowe, którego był członkiem i faktycznym przywódcą, cieszyło się sporym zaufaniem ludności polskiej. Nie było zatem podstaw obawiać się, iż wolne i nieskrępowane wybory, a o odbyciu takich zapewniono Polaków w ustaleniach jałtańskich, nie przyniosą zwycięstwa obozowi demokratycznemu, opozycyjnemu względem ośrodka lubelskiego. Dlatego też w kwietniu, przy pośrednictwie premiera Churchilla, Mikołajczyk przystał na radzieckie warunki porozumienia między obydwoma krajami, akceptując wreszcie formułę polskiej granicy wschodniej na linii Curzona, i oczekiwał zaproszenia na rozmowy dotyczące utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Całą sprawą zajmowała się powołana po konferencji jałtańskiej Komisja Trzech, w której skład weszli przedstawiciele trzech mocarstw. Pierwsze skrzypce grał w niej Wiaczesław Mołotow i to właśnie do Sowietów należeć miało ostatnie słowo w rozgrywce o objęcie władzy w powojennej Rzeczpospolitej. Tymczasem w Polsce nowa władza zaprowadzała nowy porządek, zgodny z głównymi wytycznymi jej polityki. W miastach instalowały się Urzędy Bezpieczeństwa i posterunki Milicji Obywatelskiej, które w pierwszej kolejności przeciwdziałały reakcji, czyli wszystkiemu co w mniemaniu komunistów wymierzone było w ich władzę. Rozprawiano się również z istniejącym jeszcze Polskim Podziemiem, które likwidowano bezwzględnie. Byłych członków Armii Krajowej represjonowano i więziono. Było to jawne pogwałcenie wszystkich umów, do jakich zobowiązywała się Wielka Trójka. Działalność Rządu Tymczasowego i jego podwładnych nijak miała się do szczytnych ideałów ustalonych w Karcie Atlantyckiej, nie miała nic wspólnego z wynikami konferencji w Teheranie i Jałcie. A był to dopiero początek terroru i gwałtu na społeczeństwie polskim, tym razem popełnionego przez rodaków, z poduszczenia Moskwy. Idealnym przykładem zbrodniczej działalności, tym razem samych Sowietów, było aresztowanie szesnastu przywódców Polskiego Podziemia, których następnie osądzono w czerwcu 1945 roku w Moskwie. Oskarżano ich o działalność wywrotową na tyłach Armii Czerwonej. Nie pomogły protesty ani Rady Jedności Narodowej, ani Rządu Emigracyjnego - świat zachodni postanowił nie reagować i przejść wobec tego obojętnie. Podpisanie niemieckiej kapitulacji w dniu 9 maja 1945 nie było zatem końca zmagań Polaków o wolność, suwerenność i niepodległość, bowiem wkraczali oni w trudny okres.

Kartka na mleko ( z lewej) i peerelowska kolejka

Wobec terroru , propagandy komunistycznej i prześladowań partia PSL, będąca jedyną legalną opozycją, nie miała szans zwyciężyć. Po sfałszowaniu wyborów do sejmu zlikwidowano Polskie Stronnictwo Ludowe. W 1950 zostało zawarte porozumienie pomiędzy Kościołem a komunistycznymi władzami państwowymi zatwierdzające ze strony Kościoła dokonane już de facto przez przejęcie ziemi Kościoła, zakonów i majątku „Caritas”. Porozumienie zawarte przez prymasa Stefana Wyszyńskiego gwarantowało jednocześnie niezależność struktury Kościoła i trybu powoływania jego władz od administracji państwowej . 22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucję lipcową). Państwo polskie zmieniło wówczas nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953-1956). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze PZPR (uwięzienie Gomułki w 1951).W czerwcu 1956 roku w Poznaniu robotnicy rozpoczęli strajk, który zamienił się w demonstracje i walki z milicją komunistyczną. Zryw tłumiono przez 3 dni. Polacy jednak ciągle domagali się zmian , a władze wkrótce ustąpiły. Władzę w komunistycznej partii przejął Władysław Gomułka. Poprzedzony krytyką metod rządzenia, zwłaszcza po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (luty 1956) oraz krwawo stłumionym buntem robotników, dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny. Na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych, I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, wypuszczonego w lecie 1956 roku z więzienia. Już jednak w 1957 PZPR zaczęła odchodzić od postulatów październikowych. Próby reformowania gospodarki w końcu lat 60., w warunkach rosnących dysproporcji i opóźnień, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. Nasilenie nastąpiło w latach 1965-1966 (obchody Milenium chrztu Polski, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie, głównie wśród inteligencji, z polityki społecznej i kulturalnej. W marcu 1968 rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji, a także w obliczu walki o wpływy między poszczególnymi frakcjami w PZPR, rozpętano krótkotrwałą kampanię antysemicką . W tym okresie także nastąpiły zmiany w kierownictwie PZPR i władz państwowych (wyeliminowanie zwolenników liberalizacji systemu politycznego). W sierpniu 1968 jednostki Ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Dowodził nimi generał Florian Siwicki. Warunki życia były trudne - nastąpiły problemy z żywnością , brakowało mieszkań, zdobycie podstawowych urządzeń kosztowało wiele starań. W grudniu 1970 r. podwyższenie cen artykułów spożywczych doprowadziło do wystąpień robotników na Wybrzeżu. Wysłano przeciw nim wojsko i milicję. Zabito wielu z protestujących robotników. Gomułkę, który utracił władzę zastąpił Edward Gierek. To on zdecydował się na zaciągnięcie kredytów w państwach zachodnich. Niedługo później sytuacja w kraju się pogorszyła. Doprowadziło to do protestów robotniczych w Radomiu, w 1976 r. Milicja ponownie pobiła i aresztowała setki ludzi. W obronie aresztowanych stworzono Komitet Obrony Robotników (KOR). Karol Wojtyła w 1978 r. został wybrany papieżem. Polacy przyjęli entuzjastycznie nowego papieża Jana Pawła II. Jan Paweł II w 1979 r przyjechał z pielgrzymką do ojczyzny. Powitały go tłumy i przywódcy partyjni. W lipcu/sierpniu 1980 wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem czego były masowe strajki w całym kraju, zapoczątkowane w Lublinie (tzw. Lubelski lipiec 80'), potem na Wybrzeżu i Śląsku. Zakończyły się one podpisaniem porozumień społecznych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju, w których uznano słuszność protestu robotników i przyjęto ich postulaty (m.in. zgoda na tworzenie związków zawodowych).W 1981 roku rząd gen. Jaruzelskiego poinformował Klub Paryski o wstrzymaniu spłat zadłużenia zagranicznego w wysokości 25,5 miliardów USD oraz 3,1 miliardów rubli transferowych(ok. 2,5 miliard USD) z powodu niewypłacalności PRL. Wraz z narastającym kryzysem gospodarczym i rosnącym zadłużeniem zagranicznym (ok. 24 mld dolarów) sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. 1 lipca 1980 władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. Było to bezpośrednim impulsem do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Strajki robotnicze wybuchły w lipcu 1980 w Lublinie, , obejmując stopniowo cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku .Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpień 1980. 14 sierpnia wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku. W Gdańskiej stoczni zostało przedstawionych 21 postulatów, w których domagano się swobód demokratycznych i powstania wolnych związków zawodowych. Na czele tego strajku stał Lech Wałęsa. Partia podpisała z robotnikami porozumienie. Wtedy powstał NSZZ. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który zrzeszał strajkujące zakłady na terenie całej Polski. Efektem strajku były Porozumienia sierpniowe podpisane w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju. W porozumieniu znalazły się postulaty ekonomiczne, ale także polityczne, z których najważniejszym było utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. We wrześniu 1980 roku, na VI Plenum PZPR, pod presją wydarzeń zmuszony do ustąpienia został I sekretarz KC Edward Gierek po zawale serca odsunięty od władzy, którego na tym stanowisku zastąpił Stanisław Kania. W partii tworzyły się różne frakcje, które albo przyjmowały twarde stanowisko licząc na interwencję radziecką dla stłumienia kontrrewolucji lub bardziej umiarkowane, które liczyły na stopniowe „obłaskawienie” i demontaż tworzącej się opozycji społecznej .W pewnej fazie akcji strajkowej, robotnicy uzyskali znaczące poparcie, ze strony grupy dysydentów głównie związanych z KOR-em. Doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS) w Gdańsku byli między innymi: Lech Kaczyński, Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Wielowieyski.

Okres od powstania i rejestracji związku zawodowego „Solidarność” do wprowadzenia stanu wojennego był bardzo burzliwy. Był to okres wytężonej aktywności społecznej i politycznej milionowych rzesz Polaków, który zaowocował powstaniem szerokiego, obejmujące różne warstwy środowiska, ruchu społecznego skupionego wokół Solidarności. Było to gremialne przeciwstawienie się systemowi komunistycznemu. W zdecydowanej większości zakładów pracy (oprócz jednostek zmilitaryzowanych) powstawały komórki wolnych związków zawodowych, a prorządowe związki zostały spychane na dalszy plan. Wkrótce powstała „Solidarność Rolnicza”, a także reprezentacja środowisk studenckich - „Niezależne Zrzeszenie Studentów” (NZS).Władze próbowały przeciwdziałać i hamować rozwój ruchu społecznego. Działacze byli aresztowani, nasilała się propaganda skierowana przeciw Solidarności. Po stronie związku też pojawiały się grupy niewahające się przed konfrontacją. W okresie napięcia, bliskiego konfrontacji 10 listopada 1980 doszło do rejestracji NSZZ Solidarność. Powstał Tygodnik Solidarność, którego pierwszym redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki .Prawdopodobnie grudzień 1980 był pierwotnym terminem wprowadzenia stanu wojennego w Polsce .Nieco wcześniej odbyła się druga część Plenum KC na którym zdecydowano o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu PZPR.11 lutego 1981 generał Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej, objął także stanowisko premiera. W Sejmie apelował w swoim wystąpieniu o 90 spokojnych dni.17 marca 1981 w kraju i przy polskich granicach przeprowadzono ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego Sojuz-81, a komuniści przyjęli kurs konfrontacyjny wobec Solidarności. Miała miejsce tzw. prowokacja bydgoska. Siły milicji pobiły trzech działaczy Solidarności (m.in. Jana Rulewskiego). Władze związku zażądały wyjaśnienia przyczyny i przebiegu zajść, grożąc przeprowadzeniem strajku generalnego. W wyniku mediacji prymasa Stefana Wyszyńskiego doszło do spotkania Lecha Wałęsy i wicepremiera Rakowskiego. Zawarto porozumienie, które mówiło, że Solidarność odwołała strajk. W kwietniu Jaruzelski i Kania udali się z wizytą do Moskwy. 7 kwietnia w kraju zakończyły się manewry Sojusz 81, ale radziecka obecność wojskowa w Polsce była poważnym zagrożeniem stłumienia siłą ruchu solidarnościowego. 12 maja 1981 zarejestrowano Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. Była to organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych. Wywalczyli oni konstytucyjne zagwarantowanie prawa do indywidualnej własności ziemi .IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR. W lipcu 1981 potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych .W październiku 1981 I sekretarzem KC PZPR został Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 Rada Państwa, nielegalnie wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowało się WRON, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski. Rozpoczęło się tłumienie siłą dążeń niepodległościowych Polaków.

Wóz milicji w czasach PRL . Przemówienie gen. Jaruzelskiego.

,. gdy pomimo braku działań wojennych, musieli zmagać się z widmem kolejnej okupacji.

---