„Rola symbolu politycznego na Bałkanach”

Praca zaliczeniowa na przedmiot „Antropologia polityki”
Prowadzący: dr Monika Golonka Czajkowska
Autor: Katarzyna Pracuch
Kierunek: Etnologia, IV rok

Polityka jest taką sferą działalności społecznej, która używa zręcznej manipulacji powszechnie przyjętymi i zaakceptowanymi reprezentacjami. Przez to ma ogromny wpływ na ludzkie poczynania oraz percepcję opinii publicznej na otaczającą ją rzeczywistość. Przy pomocy mediów jak i znajomości kultury dominującej w danym kraju, osoba, w której rękach spoczywa największa władza posiada narzędzie swobodnej manipulacji społeczeństwem. Do takiej manipulacji służy właśnie symbol polityczny, który do swojej rangi urasta często poprzez celowe zastosowanie go do aktualnego stanu politycznego kraju. Takie pojmowanie polityki stosowane było najczęściej w krajach o ustroju totalitarnym. Aby symbol taki był skuteczny, musi być doskonale rozpoznawalny i używany przez wybitną w mniemaniu ludu jednostkę. Kontynuowany jest przez grupę rządzącą , która posługuje się nim jako usankcjonowaniem swojej władzy i prawa do niej. W tym miejscu, chcąc rozważać istotę symbolu politycznego na Bałkanach, odwołać można się do działalności Slobodana Miloševića, serbskiego prezydenta. W umiejętności takiej manipulacji doszedł on w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku do perfekcji. Nieważne jest w tym miejscu to, że doprowadził swój kraj do wojny i ekonomicznej ruiny. Ważna jest ranga symboli - przedmiotów czy odwołań do mitycznych wydarzeń, które wykorzystane zostały jako aparat do sterowania świadomością prostego ludu, który w ten sposób zagrzewany był do walki o swój kraj.

Problem symbolu w polityce bałkańskiej odżył na przestrzeni ostatnich lat, szczególnie w związku ze wzrostem zainteresowania tym, jaki wpływ miały one na świadomość narodową w kontekście ostatniej wojny w Jugosławii. Okazuje się, że wojna jest stanem, w którym ujawniają się najbardziej archaiczne i zakorzenione treści kulturowe. Następuje silna reminiscencja symboli narodowych, które są uzasadnieniem działania politycznego. Za dyskusją na temat symbolu politycznego idą rozważania na temat charakteru narodowego, które owe symbole w pewien sposób w moim pojęciu konstytuują. Aby jednak dokonać rozbioru owych reprezentacji, należy zrozumieć samą istotę symbolu i genezy pojęcia. Jest to bowiem niezbędne do całkowitego zrozumienia sposobu jego funkcjonowania w kulturze, szczególnie jeśli zajmować się będę tutaj tak powszechnym jego użyciem, jak to miało miejsce na Bałkanach, głównie w czasach wojny w Kosowie. Symbol polityczny stał się wówczas bowiem narzędziem w rękach nacjonalistów. Używany był często, aby walczyć ze wzrastającym wpływem mniejszości albańskiej, która w 1990 roku urosła w Kosowie do 90% całości ludności. Początkowo Albańczycy uzyskali autonomię, jednak ich późniejsze odrodzenie narodowe spowodowało obawy władz jugosłowiańskich i eskalację konfliktu między Serbami a Albańczykami w 1999 roku. Ludowa symbolika i pewne mity służyły ukonstytuowaniu prawa Serbów do własnego terenu i genezy ich pobytu na ziemi swoich przodków.

Zanim jednak przedstawione zostaną konkretne symbole polityczne, zapoznać się należy z samym pojęciem, które jest tutaj kluczowe. Wychodząc holistycznie od rozważań czymże jest symbol w kulturze ogólnie, dojdziemy do konkretnych przykładów. Słuchając teorii takich klasyków antropologii jak Mircea Eliade, Ernst Cassirer czy Paul Ricoeur, oddać należy symbolowi jego kluczowe i uprzywilejowane miejsce w naukach o kulturze. Zrównywane jest z nim pojęcie znaku symbolicznego, który jest najważniejszą kategorią znaków. Oznacza zjawiska na zasadzie arbitralnego ustalenia, w kontekście danej kultury. Jest to więc znak konwencjonalny, którym nadawca znaku posługuje się świadomie i celowo. Kluczową intencją tutaj jest chęć zakomunikowania pewnej treści po to, aby wpłynąć na jakiegoś odbiorcę, ku któremu intencja ta jest skierowana. Znak ma pokazać zachodzenie jakiegoś stanu. Tworzą się systemy znakowe, które mogą być albo proste albo rozbudowane. Najprostszym przykładem takiego systemu jest język. Według Eliadego pojęcie symbolu wiąże się z jakąś hierofanią, czyli manifestacją sacrum w obrębie profanum. Przykładem hierofanii może być kamień, piec czy też słup jako symbol wszechświata. Wszystko, co zawiera w sobie coś z kosmogonii danego ludu jest w stanie urosnąć do rangi symbolu czegoś poprzez odwołanie do konkretnej cechy czy symilarnośći wyglądu z wyobrażeniem jakiegoś stanu. Przedmioty, które są symbolami, przenoszą człowieka do świętej sfery, którą symbolizują. Dzięki symbolizacji człowiek nawiązuje stały kontakt ze sferą sacrum. Dzięki przedmiotom - symbolom, przenieść się można do świata, który one symbolizują. Człowiek niekoniecznie uświadamia sobie tę zależność, jest ona wpisana w jego naturę, nabyta niejako naturalnie. Podkreślić w tym miejscu należy, iż wszystko może stać się symbolem i wyrażać jednocześnie kilka znaczeń. Symbol reprezentuje przede wszystkim pojęcia abstrakcyjne, które przyjęte są kulturowo - w innej społeczności określony przedmiot może oznaczać coś innego. Eliade zaznaczał zwartość symboliki, która dla niego była przedłużeniem hierofanii, czyli manifestacji świętości. Jest ona też nieodzowną częścią polityki, którą w tym momencie potraktować możemy na równi z systemem religijnym czy też magicznym, bowiem one najczęściej przywoływane są w rozważaniach o symbolice jako takiej. Symbolika polityczna jest swego rodzaju językiem, który wyraża stanowisko historyczne i psychiczne grupy używającej jej, w tym przypadku np. Serbowie mają specyficzną dla siebie symbolikę polityczną, która świeckie zapatrywania na dany przedmiot czy zdarzenie przekształca w jednoczącą naród, scaloną strukturę. Jeden archetyp zaadaptowany jest dla całej grupy społecznej, która używając i rozpowszechniając między sobą, utrwala go. Podkreślić należy, iż istotą symboliki jest to, iż jest ona przejrzysta, integruje symbole w spójny system, wyraża konstrukt historyczno - kulturowy. Według Levy Straussa wymiana symboliczna pozwala na tworzenie więzi społecznej. Cassirer mówił z kolei o przestrzeni symbolicznej (abstrakcyjnej). Człowiek jest tutaj animal symbolicum, które żyje nieustannie w świecie symboli, które sam tworzy. Świat symboli jest tutaj w opozycji do świata fizycznego. Symbol więc, jako sztuczny twór powołany do życia przez człowieka, jest częścią naszego uwikłania w świat form symbolicznych, dzięki którym porządkujemy i wyrażamy swój świat. Symbol polityczny służy do ustalenia granic pomiędzy tym, co związane z historią i tradycją, tą „naszą i odwieczną”, a tym co obce i mające nieadekwatny wpływ na świadomość polityczną obywatela. Według Cassirera to, iż posiadamy inteligencję symboliczną, odróżnia nas od zwierząt i czyni ludzki świat jakościowo odmiennym od tego jedynie biologicznego. Nadając znaczenie czy wartość pewnemu przedmiotowi, nadajemy mu też odmienny sens. Językiem symbolicznym jest sztuka, ale także i historia (tutaj umieściłabym zagadnienie symbolu w polityce) oraz nauka. Symbol, aby mógł rozwinąć się w coś pojmowanego szerzej, należy traktować w sposób twórczy, podporządkowując mu mit. Aby więc przedmiot czy mit mógł przekształcić się w symbol polityczny, musi powstać kontakt z pewnym uniwersum. Nie będąc uniwersalnym, mając wartość funkcjonalną pozwalającą człowiekowi na poznawanie i wyrażanie świata, symbol pozwala na nadawanie znaczenia ludzkiemu światu, powstawanie przestrzeni symbolicznej, w obrębie której odnajdujemy się i działamy, nadajemy kształt swoim intencjom i rekonstruujemy sobie świat. Odnosząc się do symbolu politycznego, bez znajomości jego genezy, wartości i przeznaczenia, nie jesteśmy w stanie odczytać jego ukrytego znaczenia. Jako antropolodzy próbujemy ogarnąć symbol, badając go fenomenologicznie czy też hermeneutycznie. Przy pierwszym podejściu rozumiemy symbol przez symbol, wydobywamy różne jego treści, tworzymy symbolikę i badamy inne przejawy sacrum. Podchodząc hermeneutycznie, interpretujemy dany symbol, jest on dla nas wskazówką do odczytania jakiejś kultury. Symbol podlega wówczas naszej twórczej interpretacji. Są to dwa podejścia stosowane najczęściej, służą one do głębokiego zrozumienia treści kulturowej, którą badamy.

Przechodząc do sedna rozważań, rozpocznę od tezy iż na Bałkanach pojęcia symbolu politycznego nie można zdefiniować bez zakorzenienia go w kontekście pojęcia narodu jako konstruktu samego w sobie. Naród, który jest wspólnotą wyobrażoną, wymaga odpowiedniej formy narracji. Symbol polityczny ma służyć umocnieniu władzy politycznej w świadomości narodu. Te symbole odżyły na nowo w czasach ostatniej wojny, w pewien sposób usprawiedliwiając postępowanie ich nosicieli, szczególnie Serbów. Stały się ważną częścią dyskursu politycznego, który wiąże rzeczywistość współczesną z tradycją i przeszłością. Dyskurs polityczny jest jak baśń, jeden wielki mit, struktura podpięta pod nową rzeczywistość, opowieść podlegająca reinterpretacji. Ogromną rolę odgrywają tu serbskie mity etno - nacjonalistyczne, podkreślające szczególną wagę ducha narodu serbskiego. Wpływ miały one również na badaczy literatury, którzy w czasie rozpadu Jugosławii ulegali propagandowym wpływom, w swoich badaniach odnosząc się do takich pojęć jak „niebiańska Serbia”, „kosowski grób” i podkreślając powagę swoich studiów nad wyróżnionym „serbskim narodem”. W tym czasie dokonywano reinterpretacji pewnych treści kulturowych narodów przeradzających się w „byłą Jugosławię”. Nawet naukowcy, próbujący dokonać syntezy pewnych kluczowych elementów kulturowych, eksponowali wybiórcze fakty dziejowe, wybierali pewne elementy tradycji, podlegali mitomanii, zniekształcając przy tym obraz Bałkanów i utrwalając pewne istniejące stereotypy. Była to swoista kulturowa wojna o wyższość jednego narodu nad drugim, podsycana polityczną retoryką (jak to się działo podczas wojny z Chorwacją i Bośnią i Hercegowiną). Pewne mity, urastające potem do rangi symbolu, jak np. mit założyciela kościoła prawosławnego - św. Savy, mieszają dwie rzeczywistości - tą religijną i tą polityczną, tworząc religijnonarodową wizję dziejów państwa. Stwarza to zagrożenie przemieszania dwóch rzeczywistości, ponieważ propaganda polityczna połączona z folkloryzmem i elementami religijności, tworzy niebezpieczną mieszankę mitów narodowych, urastających do rangi symbolu, wykorzystywanych dla nie całkiem pozytywnych celów przez najważniejszych polityków w państwie.

Symbole, które zamierzam opisać pojawiały się głównie w kontekście konfliktu w Kosowie, choć nieobce były także w innych wydarzeniach i terenach poza Serbią. Są nimi m. in.instrumenty muzyczne takie jak gusle u Serbów, tamburica w Chorwacji oraz saz ( w Bośni) . Są one uważane za symbol tożsamości narodowej. Choć reprezentują skłócone ze sobą narody (gusle i tamburica ukazują konflikt serbsko - chorwacki) , wywodzą się jednak z jednego pnia kulturowego i posiadają wspólne pochodzenie. Niosą ze sobą wartości etyczne, niekiedy bywały przyporządkowane do jakiejś konkretnej partii, a grający na instrumentach nazywani byli guslarami, tamburasami czy też sazlije. Grane na nich były eposy związane z ważnymi wydarzeniami. Gusle służyły do rozbudzania nacjonalizmu w Kosowie, były medium publicznej komunikacji, które zawierało w sobie ideologię czasów współczesnych. Był to symbol wyzwolenia i walki, który miał rozbudzać patriotyzm obywateli poprzez swoją ogólnodostępność. Jako instrument narodowy zyskał funkcję narodowotwórczą, mając też funkcję mediacyjną. Pozwalał na pogodzenie ze sobą takich sprzeczność jak tradycja i nowoczesność, wieś i miasto, władza i lud, Bałkany i cywilizacja. Zagrzewał do walki, będąc symbolem oporu wobec Turków ( co było i jest dalej dla Serbów bardzo ważne) i oporu wobec islamu. Gusle mają likwidować różnice między Słowianami Południowymi, paradoksalnie uzurpując sobie wśród trzech wymienionych wcześniej instrumentów rolę najważniejszą. Mimo, iż instrument ten uważany był za ważny już w XIX wieku, apogeum kultu gusli miało miejsce między 1990 a 1995 rokiem, podczas konfliktu zbrojnego. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku istniał zwyczaj publicznego obdarowywania guslami, co miało być formą politycznej inicjacji (np. darowanie gusli przedstawicielom UNPROFORu - Sił Ochronnych Organizacji Narodów Zjednoczonych i UNHCRu - Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców). Gusle, instrument, który jak wierzono do Słowian przeszedł z Bizancjum, ustanawiały jedność między kulturą elitarną a ludową, wyrażając ducha narodu. Był to też symbol autochtoniczności kultury - jako, że ważna była rola wsi w historii, gdyż gusle były instrumentem typowo wiejskim. Potem te wzorce ludowe wykorzystywane były w propagandzie komunistycznej, rozsławiającej motyw walki za wiarę w dyskursie politycznym. W Chorwacji instrument ten traktowany był jako oznaka serbskiego prymitywizmu.

Z guslami związana była funkcja guslara, który był symbolem barda narodowego, śpiewaka eposów. Jego poezja miała polityczny charakter, zabarwienie aksjologiczne i propagandowe. Instytucja guslara istniała na Bałkanach oraz w Azji środkowej. Guslarstwo w Kosowie odrodziło się w latach 80 XX wieku. Jako bard, guslar miał rozbudzać nacjonalizm poprzez pobudzanie wrażeń patriotycznych w słuchaczach. Był żywym przekazicielem propagandy politycznej, należąc do subktultury guslari, dawał osobliwe spektakle, zwracając szczególną uwagę na nastrój słuchacza i dostosowując do niego swoją pieśń. Guslari byli manipulantami, wykorzystywanymi przez polityków do rozpowszechniania wśród ludu metodą ustnej komunikacji pewnych starych mitów, jak np. mit o Kosowym Polu. Lud ów zachwycając się pieśnią chłonął propagandę i traktował guslara jako nauczyciela. Guslari sprytnie wbudowywali treści polityczne w folklor ludowy (w postaci niebezpośredniej). Mieli swoją własną estradę, posługiwali się deseteracem (dziesięciozgłoskowcem). Opiewali wzorcowe czyny bohaterów ludowych (w trakcie wojny byli wykorzystywani podczas wystąpień politycznych, co umacniało widzów w przekonaniu o wadze danego wystąpienia). Obecność guslara powodowała powstanie atmosfery zabawy ludowej podczas wystąpienia politycznego. Taki „bard” reagował na zbrodnie, które działy się w Kosowie, przekazywał je, lecz bez wymieniania konkretnych nazwisk, a zastępując je metaforami. Był „partyjnym heroldem”, który występując odnawiał system wartości danej społeczności. Jednym słowem - guslari jest symbolem wyraziciela ducha narodu, dzięki któremu przywódca polityczny uzyskiwał status bohatera politycznego w guślarskiej pieśni. Opiewając junackiego ducha zagrzewał armię do boju, wzmacniając kult armiii powodując strach u wroga. Wpływ guslari na społeczeństwo był więc znaczący, ponieważ przekazując opowieści, dostosowując je do odbiorcy, miał niejednokrotnie większy wpływ na społeczność wiejską, aniżeli słabo docierająca na wieś prasa. Jako element czysto propagandowy, zachęcał mieszkańców wsi do oporu przeciwko wrogowi. Później udało się guslarzom przeniknąć do miast, gdzie pomagali uzyskiwać nowe wpływy polityczne, tłumacząc politykę na język przystępny dla mas ludowych.

Guslari posługiwali się epiką bohaterską, nazywaną dziesięciozgłoskowcem - deseteracem. Dlaczego umieszczam ją tutaj jako symbol polityczny? Niewątpliwie służył on agitacji i propagandzie, rozpowszechnianiu programów Partii wśród mas, wysławiał przywódców politycznych. Dzięki wojnie odrodził się na nowo. Był narzędziem ocen politycznych, miał wpływ na społeczne zachowania (była to ówczesna forma socjotechniki stosowanej w polityce). Pierwotnie epika była apolityczna, lecz później uległo to zmianie. Deseterac to inkarnowanie postaci z fokloru, czyli ukorzenienie bohatera we własnej kulturze.

Obok gusli kolejnym instrumentem, będącym narzędziem politycznym, była tamburica, symbol polityczno - narodowy Chorwacji, uznawany przez muzułmanów. To także symbol antyasymilacji Słowian w Monarchii Habsburgskiej oraz symbol oporu wobec dominacji politycznej, wobec kultury miasta, ucieleśnienie chłopskiej kultury ludowej nacechowanej pozytywnie w opozycji do „złej, brudnej, zdegradowanej” kultury miejskiej. Miasto uznawane było za miejsce grzeszne, dla Chorwatów to właśnie gusle symbolizowały miasto, ucieleśniające zachodni imperializm. Za pomocą tamburicy opiewano kulturę wiejską jako nieskalaną grzechem. Grał na niej tamburas - człowiek, który przez nie -Chorwatów uznawany był za naiwnego, niemęskiego i zacofanego politycznie. Tamburica służyła tu jako symbol przeciwstawienia się cywilizacji jako czemuś gorszemu, sławiła pokój, harmonię i miłość. Wracając do guslari (które w konflikcie guslari - tamburica jednak pokonały tą drugą pod względem popularności), nie należy zapomnieć o symbolu, który opiewały - symbolu mężnego junaka, noszącego w sobie cnotę junactwa. Junak był bohaterem, a częścią jego mitu była tragiczna śmierć, opisywana przez guslari jako zgon junaka. Był on chwilową personifikacją mitycznych przodków, zastosowaną na potrzeby współczesnej polityki. Najwspółcześniejszym przykładem junactwa byli: Boris Kraigher - polityk słoweński, Dragon Mance - piłkarz, a w opozycji do nich wymieniany był Josip Broz Tito, który określany był cnotą „junackiego ubóstwa”.

Najważniejszym jednak mitem, narosłym do rangi największego symbolu politycznego w Serbii był symbol Kosowskiego Pola i Kosowa jako miejsca uświęconego. Było to miejsce walki narodowowyzwoleńczej, nazywane „równikiem serbskiej planety” i traktowane jako znak tożsamości i duszy narodu. Dla Serba Kosowo jest kolebką państwowości, duchowym i kulturowym sercem serbskości. Ważne znaczenie ma tu odwołanie do Starej Serbii, jako pojęcia bezpośrednio nawiązującego do historii narodu jako trwającego już od wieków. Serbowie to naród postrzegający swoją historię w sposób symboliczny, przy każdej dobrej okazji nawiązujący do historycznej bitwy z 1389 roku, kiedy to w Bitwie na Kosowym Polu ponieśli klęskę, tracąc swojego księcia Lazara, który jest metaforą postawy cierpiętniczej. Broniono wówczas serbskiej cerkwii, przeciwstawiając się chrześcijanom. W późniejszych wiekach Serbowie stawali się mniejszością w kraju, który uważali za swoją kolebkę,a po grabieżach dokonanych przez Albańczyków i pogromach na Serbach, zemścili się dopiero w 1912 roku dokonując okupacji na narodzie albańskim podczas pierwszej wojny bałkańskiej. Po potyczkach Kosowa, które w końcu uzyskało autonomię w latach 70 - tych XX wieku, Albańczycy zaczęli dominować i z mniejszości etnicznej przerodzili się w większość, co było powodem odrodzenia się nacjonalizmu serbskiego, uzyskania popularności przez Slobodana Milosevicia, potraktowania Albańczyków jako wrogów śmiertelnych i w konsekwencji reaktywację mitu Kosowskiego Pola. Od tej pory mit ten staje się symbolem serbskiej ziemi, ofiary narodu, uprawomacnia system polityczny, który kładzie nacisk na etniczną genezę Serbów, stosowany jest także jako okrzyk bojowy dowódców politycznych, mający zagrzewać do walki. Kosowe Pole to metafora jedności narodowej wszystkich Serbów i symbol odnowy politycznego imaginarium, jak i znak obrony Europy przed Turkami. Twórcy Młodej Bośni (nurt literatury żyjący jako pokolenie międzywojenne) zwrócili uwagę na mitotwórczą moc tej legendy i wpływ romantyzmu na jej znaczenie. Doceniali aspekt kosowskiej legendy jako symbolu walki religijnej. Był to neoromantyczny symbol walki o wolność.

Niesamowite bogactwo symboli przynosi nawiązanie do pojęcia narodu i narodowości. Pierwszym takim ważnym symbolem jest grób oraz cmentarz - jest to symbol granicy nacji. To miejsce, gdzie Serbowie tracili życie w walce o swój naród, ale też miejsce, gdzie naród ma się odnowić. Istnieje więc w tym symbolu swoista dychotomia „żywe - martwe”. Odwołując się do ludowej wizji świata grób to miejsce graniczne, w którym stykają się dwa światy, jest więc podatne na wszelkie transcendentne odniesienia. Przez swoją sakralność i tabuizację, jest to miejsce szczególnie, gdzie ziemia daje życie, odradza się duch narodowy, ale też łączy żywych z umarłymi, którzy jako przodkowie stworzyli kraj i zapuścili korzenie pod ziemię do świata podziemnego. Mamy tu więc kolejną symbolikę - tym razem roślinną. Zmarły posiada korzeń, który jednocześnie wiąże go ze światem podziemnym, a z drugiej strony pozwala na wypuszczanie pędów na zewnątrz świata, przez co łączy się ze światem swoich potomków i oddaje swoje dziedzictwo. Przez to zmarli w serbskiej tradycji mają szczególny status. Innym symbolem jest ciało, które wyznacza granicę. Naród jako ciało funkcjonuje jako żywy organizm, posiadający tkanki, które się odnawiają bądź obumierają. Elementy geograficzne to części ciała. Serbska ziemia spersonifikowana została jako olbrzymia kobieta - matka, która jest symbolem narodu ( który to z kolei wywodzi się z animizmu - symbolika terra mater). Wspomina się o „Matce Serbii” i jej synach, rzadziej siostrach. Kiedy mówi się o obronie czci matki, w kontekście politycznym oznacza to obronę granic własnego kraju. „Dzieci Serbii” są „serbskim stadem”, reprezentującym swoją matkę, ich rolą jest obrona jej granic i czci. Innym określeniem na ten symbol polityczny jest „Matka Jugovidów”. Ze względu na porównanie nacji do żywej tkanki, istnieje strach przed amputacją jakiejść części tego ciała. Bośnia jako kraj bywa porównywana do skóry lamparta, co symbolizuje rany oraz cierpienie, przez które przeszedł naród bośniacki.

Innym ciekawym symbolem jest Niebiańska Serbia, która ma reprezentować największe państwo w niebie, przepełnione przodkami, którzy zmarli za kraj. Jest to echo owej postawy cierpiętniczej prezentowanej przez księcia Lazara, który w obliczu klęski udał się do królestwa niebieskiego. Jest to symboliczne sprzeciwienie się „królestwu ziemskiemu”, które nie daje wolności za sprawą Turków. Także niechęć wobec Albańczyków wiąże się z tym, iż w słynnej bitwie stali oni po stronie Turków.

Inne symbole odnoszące się do wierzeń ludowych to piec - jako dom, kraj, mający funkcję ochronną przed obcymi. Serb jest tu strażnikiem pieca, który reprezentuje tak naprawdę Serbów przygranicznych, mających strzec bezpieczeństwa granic własnego kraju. Powyższe przykłady są dowodem na symbolikę Serbów jako „narodu wybranego”, za jaki sami siebie uważają. To neoromantyczna idea ducha narodu jako tworzywa tożsamości etnicznej. Naród jest porównywany do świata natury - to, co narodowe jest naturalne. Symbole neoromantyczne to także przywiązanie do ziemi przodków, do samych przodków jako tkanki tradycji i walki o niepodległość, obyczajów ludowych, stroju ludowego czy gęśli (które to przywiązanie manifestował Radovan Karadzić).

W opozycji do symboliki narodowej stoi symbol Europy, a właściwie słowo - symbol, będące określeniem na wszystko co złe. „Zgniła Europa” to wróg, obrzydliwy stwór, który jest stworzony tylko po to, by czerpać korzyści materialne. Serb nie jest wówczas traktowany jako Europejczyk, ponieważ reprezentuje czyste wartości, skierowane ku duchowości i walce o naród, a nie o dobra materialne. Jednak jest on strażnikiem pierwotnej europejskości i znakiem tego, że Serbia jest matką Europy, która jednak zeszła na złą drogę.

W obrębie politycznej symboliki na Bałkanach istnieje panteon bohaterów narodowych, których sława urosła do rangi zbawców narodu. Jest to efekt propagandy kultu takich bohaterów, bezpośrednie nawiązanie do tożsamości etnicznej, fokloryzacja pewnych przedstawień, przez co są one tak powszechne, że mają ogomny wpływ na świadomość ludu. Takimi bohaterami są m.in. św. Sava, car Dusan, książę Lazar czy Matka Jugovidów jako symbol serbskiej Matki. Jedno jest pewne - aby zostać symbolem bohatera narodowego, nie należy mieć cech dwuznacznych, rozpowszechnianie wizerunku takiego bohatera odbywa się jak w typowym schemacie upowszechniania wizerunków idoli w popkulturze - przez media, obrazki na ścianie, płyty. Tego typu podejście do mitów wybitnych jednostek jest efektem transformacji starych opowieści na nowy grunt w rzeczywistości przemian społeczno - politycznych. Wiąże się to z awangardowym paradygmaten bohatera, który uznawany jest za zbawcę. Jest to nowoczesna maska nałożona na stary mit zbawcy - rodowitego Słowianina. Warto tutaj wspomnieć o chorwackim „Barbarogeniuszu”, bohaterze kontrkulturowym, anarchistycznym, zwycięzcą kryzysu kultury, w pewnym sensie mrocznym geniuszem. Jest to konstrukt rewolucjonisty - zbawcy, który niesie ludowe posłannictwo. Innym tego typu symbolem jest kobieta - wilk i ogólnie człowiek w postaci wilka (to znaczenie słowa „vuk”, czyli „wilk” i jego odniesienie, może udowadniać kult Vuka Karadzicia, który obok swego potomka, Radovana, był z najsłynniejszych Serbów). Wilk to także zwierzę apokalipsy, jako podobny do psa ma atrybut boskości, a przemiana w psa jest oczyszczaniem - zmianą w archetypicznego bohatera - herosa i nadczłowieka. Wilk jest oznaką nieustraszonej odwagi, koncentracji na wojnie, „krwi junackiej”, symbolem wojownika. Ów wojownik to w kulturze Słowian Południowych znak męskości i odwagi (co jest też silnie wykorzystywane jako element propagandowy). Oznacza to, że udział w wojnie jest udowodnieniem swojej męskości. Istnieje także propaganda skierowana do mężczyzn - to kobieta wojowniczka. Z tym symbolem wiąże się również określenie „dziewczęcej duszy” - prawdziwy wojownik musi uwolnić się od swoich popędów, odrzucić seksualność i skupić się na na walce.

Jak widać zapoznanie się z kulturą Słowian zamieszkujących Bałkany, a w szczególności Serbów, o których mowa było najwięcej, konieczne jest, aby poznać kontekst kulturowy pojawiania się pewnych specyficznych symboli politycznych. Już po zakończeniu konfliktu na Bałkanach zaczęto analizować sposoby wykorzystywania takiej propagandy, a zajęli się tym literaturoznawcy, historycy czy antropolodzy. Aby zrozumieć serbskie mity i hasła polityczne należy zapoznać się nie tylko z historią regionu, ale także z jego realiami etnograficznymi, poznać folklor oraz obyczaje, który na wytwarzanie się symboli politycznych miał niemały wpływ. Mimo, iż w pewnym momencie kryzysu zaistniała próba obalenia pewnych systemów wartości, aspekt symboliczny był doskonale wykorzystywany przez władzę, która stosowała wobec ludu pewnego rodzaju przemoc symboliczną. Wokół zjawiska nacjonalizmu i pojmowania etnosu jako cechy spajającej społeczność, narosło swoiste imaginarium polityczne, zasób wyobrażeń specyficznych dla danej tożsamości narodowej. Na Bałkanach tego typu symboli mamy nagromadzenie, wymienić tu należy oprócz Serbii takie kraje jak: Chorwacja, Albania czy Bułgaria. Czasem symbol polityczny bywa przedmiotem konfliktu (jak np. przypisywanie sobie postaci Aleksandra Wielkiego przez Macedończyków i Greków, czy też macedońsko - bułgarsko - grecki spór o Cyryla i Metodego). Pewne z tych symboli były groźne, ponieważ uprawomocniały akty okrucieństwa, z których słyną np. Serbowie, jednak dzięki nim osiągano zamierzone cele. Jedno jest pewne - mimo iż spokój osiągnięty w regionie całkiem niedawno pokazał, iż cechy narodowe można okiełznać, a symbole polityczne w pewnym momencie pokrywają się patyną czasu, jest coś w stwierdzeniu, że pewne siły drzemią w charakterze narodowym i odradzają się co jakiś czas. Należy mieć nadzieję, iż przeważy retoryka pokojowa i każdy z narodów bałkańskich odnajdzie swój kawałek Niebiańskiej Serbii czy Wielkiej Rumunii w obrębie tak wielkiego i bogatego kulturowo regionu, jakim jest Półwysep Bałkański.

BIBLIOGRAFIA

^{Cassirer, E., Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, wyd. Czytelnik 1998}

^{Colović, Ivan, Polityka symboli, wyd. Universitas, Kraków 2001}

^{Eliade, Mircea, Obrazy i symbole, wyd. Aletheia 2009}

^{Gil Dorota, „Mediewistyka w służbie ideologii. Dzisiejsza reinterpretacja serbskiej tradycji kulturowej” [w:] „Współeczesne literaturoznawstwo slawistyczne”, pod red. L. Suchanka, PAU. Prace Komisji Kultury Słowian, t. III, Kraków 2004}

^{Mertus Julie A., Kosovo: how myths and truths started a war, University of California Press, London 1999}

^{Nowak Sylwia, „Kosowo - mit i historia w konflikcie serbsko - albańskim” [w:] „Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku”, Kraków 1999}

^{Levy - Strauss, C., Antropologia strukturalna, wyd. KR 2000}

^{Shay, Shaul, Islamic Terror and the Balkans, Transaction Publishers 2009}

^{„Transformacje mitu słowiańskiego zbawcy w awangardzie jugosłowiańskiej”, w: „Prace Historycznoliterackie”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 81, red. M. Bobrownicka, Kraków 1992}

^{Zanić Ivo, Oszukana historia. Gęślarska estrada, kult hajduków a wojna w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie w latach 1990- 1995, Zagrzeb 1998}

Shaul Shay, Islamic Terror and the Balkans, Transaction Publishers 2009

Mircea Eliade, Obrazy i symbole, wyd. Aletheia 2009

Claude Levy - Strauss, Antropologia strukturalna, wyd. KR 2000

E. Cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, wyd. Czytelnik 1998

Ivan Colović, Polityka symboli, wyd. Universitas, Kraków 2001

Dorota Gil, „Mediewistyka w służbie ideologii. Dzisiejsza reinterpretacja serbskiej tradycji kulturowej” [w:] „Współeczesne literaturoznawstwo slawistyczne”, pod red. L. Suchanka, PAU. Prace Komisji Kultury Słowian, t. III, Kraków 2004

Ivo Zanić, Oszukana historia. Gęślarska estrada, kult hajduków a wojna w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie w latach 1990- 1995, Zagrzeb 1998

Sylwia Nowak, „Kosowo - mit i historia w konflikcie serbsko - albańskim” [w:] „Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku”, Kraków 1999

Julie A. Mertus, Kosovo: how myths and truths started a war, University of California Press,

London 1999

„Transformacje mitu słowiańskiego zbawcy w awangardzie jugosłowiańskiej”, [w:] „Prace Historycznoliterackie”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 81, red. M. Bobrownicka, Kraków 1992

Ivan Colović, Polityka symboli, wyd. Universitas, Kraków 2001

Sylwia Nowak, „Kosowo - mit i historia w konflikcie serbsko - albańskim” [w:] „Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku”, Kraków 1999

Ivan Colović, Polityka symboli, wyd. Universitas, Kraków 2001

„Transformacje mitu słowiańskiego zbawcy w awangardzie jugosłowiańskiej”, w: „Prace Historycznoliterackie”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, z. 81, red. M. Bobrownicka, Kraków 1992

---