16 - Imperium osmańskie i stosunki na Bałkanach w XIX wieku
Wiek XVIII to osłabienie imperium osmańskiego; dotkliwe straty terytorialne, jakie poniosła Turcja w wojnach z Rosją to konsekwencja narastającego zapóźnienia w stosunku do modernizujących się państw europejskich - pozostaje więc imperium w stagnacji. Usamodzielniają się powoli odleglejsze tereny imperium; postępuje kryzys stambulskich władz centralnych i dezorganizacja osmańskiej administracji - ustrój ulega degradacji.
Wpływ Europy był nikły; chciano nawet przejmować wzorce europejskie ale robili to bardzo nieudolnie. Ludność była bardzo zróżnicowana pod względem etnicznym co było wielkim problemem.
Szczególną pozycję zajmowali Grecy - społeczność wyróżniająca się wysokim poziomem kultury. Zajmowali wysokie stanowiska urzędnicze, byli kupcami, bankierami. Była to grupa w pewnym stopniu uprzywilejowana, ale podlegająca decyzjom muzułmańskich władców co było powodem wielkich frustracji. Na przełomie wieków zaczynają powstawać tajne stowarzyszenia zwane heteriami, które podjęły ideę wyzwolenia Grecji spod władzy Stambułu. Za swojego sojusznika uważali Rosję. Petersburg deklarował, że obrona prawosławnych Greków stanowi ich obowiązek. Okres napoleońskich stworzył klimat sprzyjający Grekom: zwycięska dla Rosji kampania z 1812 roku umacniały wiarę w potencjalnego protektora.
Zamiary te zostały zrealizowane w 1821 roku. Grecki arystokrata Aleksandros Ipsilantis generał w służbie rosyjskiej wkroczył do Mołdawii na czele oddziału złożonego z członków sprzysiężenia i wezwał do powstania przeciwko Turcji. W 1822 roku Zgromadzenie Narodowe ogłosiło niepodległość kraju i nadał mu konstytucję. Po kilku latach walk dopuszczano się masowych rzezi greckiej ludności, ale Grecy cieszyli się poparciem krajów Europy. Wielka Brytania i Francja nie chciały dopuścić do wzmocnienia Rosji kosztem Turcji, a Rosa nie chciała z nimi konfliktu. Monarchie zainterweniowały wspólnie i zmusiły Turcję do przyznania Gracji autonomii. Stambuł stawiał opór ale 20,10,1827 roku flota egipsko - turecka została zniszczona. Rosjanie rozpoczęli natarcie na Stambuł. Wojnę zakończył pokój podpisany 14.10.1827 w Adrianopolu. Grecja zdobywa suwerenność. Mołdawia i Wołoszczyzna otrzymawszy potwierdzenie autonomii stały się protektoratem Petersburga.
Serbowie korzystając z wewnętrznych konfliktów po stronie osmańskiej, wspierani przez Rosję, wywalczyli sobie spory zakres niezależności. Po trwających od 1804 roku krwawych walkach serbscy powstańcy zmusili ostatecznie w 1815 roku władze imperium do tolerowania ich względnej samodzielności. Imperium traci coraz większe terytoria
Egipt też staje się poważnym przeciwnikiem. Stambuł nie był w stanie o własnych siłach przeciwstawić się wojskom egipskim i uchronił się od klęski tylko dzięki pomocy państw europejskich. Słabość Turcji to jeden z problemów polityki europejskiej. Rosja i Austria rywalizowały ze sobą w strefie bałkańskiej. Podczas wojny krymskiej Turcję łączył sojusz ze zwycięzcami - wojna stała się kolejnym świadectwem upadku Turcji. Na mocy pokoju paryskiego z 1856 roku Rosja straciła uzyskane w Adrianopolu treny, a Turcja miała poprawić położenie chrześcijan.
W księstwach naddunajskich przeprowadzono w 1857 roku wybory do lokalnych przedstawiciel. Członkowie owych zgromadzeń opowiedzieli się za zjednoczeniem Mołdawii i Wołoszczyzny - dokonano tego w 1861 roku; nowe księstwo nazwano Rumunia.
W 1857 roku chrześcijańscy mieszkańcy Bośni i Hercegowiny wywołali antytureckie powstanie, zaś w roku następnym walki mają miejsce w Bułgarii, a Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji - w rejonach walk muzułmanie dokonują rzezi chrześcijan. Petersburg porozumiał się z Wiedniem (za cenę Bośni i Hercegowiny Rosja miała neutralność Austrii). W roku 1877 Rosja wkracza na teren Rumunii po wypowiedzeniu wojny Turcji.
Z początkiem 1878 roku Rosjanie przełamawszy opór przeciwnika, zbliżyli się do Tureckiej stolicy. W marcu 1878 roku zawarto pokój w San Stefano; Rosja ma nowe tereny, Rumunia - Dobrudżę, Serbia i Czarnogóra zostały państwami niezależnymi. Wielka Brytania i Austria nie chciały zaakceptować pokoju z San Stefano, więc zwołano do Berlina kongres w 1878 roku; na mocy traktatu berlińskiego Rosja zrezygnowała z części terytorium.
W Turcji pojawiają się zwolennicy reform na wzór zachodnioeuropejskich. Za panowania Adbulmecida I stworzono już podstawy nowoczesnej administracji państwowej, zmieniano organizację wojska, zakładano nowego rodzaju szkoły. Reformy te zwane były tanzymat; przyniósł on jednak konsekwencje społeczne, uformowała się nowa warstwa ludzi wykształconych - większość z ich studiowała w Europie Zachodniej. Powstaje ruch młodo osmański, zainspirowany zachodnim liberalizmem i propagujący ideę zasadniczej modernizacji imperium - Turcja ma być świecką monarchią konstytucyjną. Tanzymat okazał się bardzo kosztowny; Turcja popada w kłopoty finansowe. Lata 1875 - 76 to wybuchy powstań wspieranych przez Rosje uwidoczniły one słabość i kryzys imperium. Obalono sułtana Adbulmecida I w maju 1876 - u władzy jest Midhat pasza (reformator). Nowy sułtan Abdulhamid I zgodził się na pomysł Midhata by ogłosić konstytucję.
Proklamowano ją w 1876 i stwierdzała, że władza sułtańska ma określone podstawy prawne, górował on nad dwuizbowym parlamentem. Pojawiały się tam gwarancję swobód obywatelskich stojące sprzeczności z prawem wydawania sądów przez sułtana. Sułtana Abdulhamid II odsunął odpływu na rządy Midhata paszę - parlament to element dekoracyjny. Sułtan rozwiązał go w 1878.
Przegrana wojna pogłębiła niechęć do tego co jest niezgodne z muzułmańską tradycją. Na czoło wysuwała się kwestia religijno - etniczna; uwidoczniło się uniezależnienie się Serbii, Czarnogóry i Rumunii. Tradycyjne antagonizmy religijne się zaogniły. Każde z nowo powstałych państw uważało się za organizm narodowy, propagowano ideał etnicznej wspólnoty.
Pozycja Ormian była dość mocna, ale uznawani byli jako chrześcijanie za niższą warstwę ludności. Stosunki z muzułmanami pogarszają się w dobie wojen. W Armenii oddziały muzułmanów prześladowały Ormian - wielkie rzezie ludności ormiańskiej. Spowodowało to destabilizację sytuacji politycznej w strefie bałkańskiej. W 1897 roku wybucha na Krecie antyosmańskie powstanie poparte przez Grecję. Turcja zawarła pokój na mocy którego Kreta zyskała autonomię.
Ogniskiem niepokojów była też Macedonia. Ten region to żywe zainteresowanie Bułgarii, Serbii i Grecji które rościły sobie do tych terenów pretensje. Wiosną 1902 roku bułgarscy partyzanci zaatakowali stacjonujące w Macedonii wojsko osmańskie. Akcja ta załamała się. Walczyły ze sobą oddziały osmańskie, bułgarskie, greckie i serbskie. Władza Stambułu w Macedonii powoli słabła. W korpusie oficerskim imperium rodzi się opozycja wobec sułtana. Razem z ruchem młodotureckim zaczęto wzywać do obalenia Abdulhamida. Za niezbędne uznawano przewrócenie konstytucji, postulowano reformy.
Pogarsza się międzypaństwowe położenie Turcji. Niemcy wyrastali na ich sojusznika; szybki wzrost niemieckiej aktywności gospodarczej w tym rejonie. Wywołało to zaniepokojenie Londynu. W sierpniu 1907 Wielka Brytania zawarła porozumienie z Rosją
Oficerowie stacjonujący w Macedonii utworzyli Osmańskie Stowarzyszenie Jedności i Postępu - celem było wprowadzenie konstytucji. Abdulhamid przywrócił konstytucję. Spiskowcy wszczęli rewoltę w 1908 roku gdy poczuli się zagrożeni wszczęli rewoltę, dokonali próby przewrotu i zdetronizowali Abdulhamida.
Nowym władcą został Mahmed V, który bardzo szybko utracił wpływy na rządy. Kierownictwem państwa zajmowali się młodoturkowie.
W roku 1908 Austro - Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny, zaś Bułgaria proklamowała niepodległość. Włochy zajęły w 1911 roku Trypolitanię i Cyrenajkę; przenieśli swe działania na Bałkany zmuszając Stambuł do zawarcia pokoju. W tym też roku Turcję zaatakowały wojska bułgarskie, grecki, serbskie i czarnogórskie. Pod koniec roku podpisano zawieszenie broni.
Klęska pchnęła do działania Turków: w 1913 roku grupa oficerów dokonała przewrotu, którego konsekwencją stało się ustanowienie nieformalnej dyktatury trzech młodotureckich przywódców: Mehmed Talat, Enver pasza, Cemal pasza.
Sojusz przeciwników Turcji okazał się bardzo nietrwały; już w 1913 roku wraz z bułgarskim atakiem na Serbię i Grecję rozpoczęła się druga wojna bałkańska. Przeciwko Bułgarii wystąpiły teraz Czarnogóra oraz Rumunia. W licu 1913 roku Turcja po wyparciu wojsk bułgarskich z części świeżo zajętych obszarów zdołali przesunąć nieco swoją granicę. Pokój bukareszteński z sierpnia 1913 roku sankcjonował powstrzymanie ekspansjonistycznych ambicji Bułgarii. Sporne tereny w Macedonii przypadły Grecji i Serbii.
Jednym z następstw pierwszej wojny bałkańskiej było utworzenie niezależnego państwa albańskiego. Po niemal zupełnym wyparciu Turcji z Półwyspu Bałkańskiego na terenie tym zaczęły ostro ze sobą rywalizować nie tylko wielkie mocarstwa, lecz również mniejsze państwa.