/odpis ze skryptów szkoleniowych/

ZAGADNIENIA NAZEWNICZE

Opracował: Tadeusz Steć

Treść:

1. Podział nazw miejscowych.

2. Jak przywrócono polskie nazwy miejscowości na D. Śląsku.

3. Polskie nazewnictwo wodne dorzecza Bobra i Kwisy.

4. Polskie nazewnictwo miejscowe Sudetów Zachodnich.

5. Geneza nazwy Śląska.

6. Bibliografia.

7. Pytania i odpowiedzi.

/Załącznik: Artykuł prof. W. Taszyckiego: W obronie śląskich nazw miejscowych - „Zaranie Śląskie”, 1946r. - brak załącznika w skrypcie/

Jelenia Góra - 1967r.

1. PODZIAŁ NAZW MIEJSCOWYCH.

Jako podstawę przyjęto (skrócony i uproszczony) podział prof. W. Taszyckiego, ogłoszony w 1946r. Jako przykładów użyto aktualnych nazw miejscowych z terenu Polski (głównie z Dolnego Śląska) i to zarówno historycznych, jak i nowych, ustalonych dopiero po 1945r. Nazwy o trudniejszej etymologii opatrzono objaśnieniem w nawiasie.

I - NAZWY MIEJSCOWE POCHODZENIA TOPOGRAFICZNEGO

W skróceniu: „nazwy topograficzn

e

”: urobiono je od natural

n

ych elementów krajobrazu, rzeźby terenu, jego hydrografii (wód płynących, stojących, mokradeł), rodzaju gleby, zalesienia, flory, fauny.

Przykłady:

1. Rzeźba terenu: Chełmiec, Zachełmie, Karpacz (por. Karpaty), Góra, Wądroże, Skała, Kotlina, Górzyniec.

2. Wody: Cieplice, Łomnica, Kamienica, Bystrzyca, Międzyrzecze, Potok, Rzeczka, Jeziorna, Pleśno (od starop. pło, ploso, pleso - jezioro), Krynica, Źródła.

3. Bagna, mokradła: Barycz (od starop. bara - bagno, por. bażyna - roślina błotna), Brennik, Brynica (ogólnosłowiańskie, por. ros. biernije - błoto, polskie brnąć etc.), Kalisz, Kałusz (por. kalać, kałuża, zakalec), Błotnica, Mokradła.

4. Gleby: Sucha, Kamieniec, Piaski, Ruda, Bielice, Glinne.

5. Zalesienie: Leśna, Dąbrowa, Dąbrowica, Lasów, Gaj, Borów, Brzeziniec, Olszyna.

6. Flora: Jawor, Lipa, Trzcińsko, Bukowiec, Świdnik, Jawornik.

7. Fauna: Rybnica, Świny, Bobrów, Ruja, Zwierzyniec.

II - NAZWY KULTUROWE

Nazwy urobione od zmian dokonanych w krajobrazie przez człowieka: urządzeń obronnych, osad targowych, miast, budowli (świeckich, sakralnych), dróg, stawów, mostów, pojęć prawnych, religijnych, dni tygodnia i in.

Przykłady: Grodziec, Tyniec, Zasieki, Targowica, Miastko, Stary Zamek, Nowy Kościół, Cerkwica,Chałupy, Pątnów (od starop. pąć - droga, por. pątnik, ros. - put), Stawiska, Mościska, Zamość (Zamoście), Sądów, Wleń (d. Włan), Włóki, Zwrócona, Granica, Trójca, Krzyż, Święcko, Środa, Sobota, Zazdrość, Kłopot, Zawada.

III - NAZWY PATRONIMICZNE

Nazwy urobione od imienia, przezwiska, godności lub zawodu założyciela wsi. Początkowo nazwa oznaczała grupę ludzi będących potomkami np. Piotra i brzmiała Piotrowicy, później zaczęła oznaczać samą miejscowość, zaś końcówka -icy ustąpiła formie -ice: Piotrowice. Nazwy patronimiczne występują na Śląsku szczególnie licznie na terenach urodzajnych, dogodnych dla zespołowej gospodarki rolnej, co wskazuje, że są to zazwyczaj osady stare, sięgające często okresu wczesnofeudalnego, a nawet plemiennego.

Przykłady:

1. od imienia: Janowice, Wojcieszyce, Bolesławice,

2. od przezwiska: Brukalice, Wilczyce, Pilchowice,

3. od godności: Sołtysowice, Wójtowice,

4. od zawodu: Popowice, Kowalewice.

(przyrostek -ice jako bardzo produktywny był też używany przy nazwach innego typu - np. topograficznych, etnicznych, rodowych).

IV - NAZWY DZIERŻAWCZE

Tworzono je od imienia, przezwiska, godności lub zawodu właściciela wsi, w stosunku do nazw patronimicznych są to więc nazwy późniejsze, wiążące się z zaawansowanymi stosunkami feudalnych zależności. Początkowo nazwy te były przydawkami określającymi rzeczownik pospolity, np. Maciejowa (wieś), Bolków (gród, zamek), Proboszczów (gaj), Fossowskie (pole), Babin (folwark), później rzeczownik ulegał zanikowi. Nazwy dzierżawcze wykazują, zwłaszcza jeśli chodzi o przyrostki (końcówki) ogromne bogactwo form, przy czym niektóre formy są właściwe pewnym regionom (np. formy kończące się na -owo, -ewo są typowe dla Wielkopolski i Pomorza, formy na -sk - dla Mazowsza itp.).

Przykłady:

Przyrostek -ów: Bolków, Staniszów, Szczepanów, Kraków,

Przyrostek -owa: Maciejowa, Częstochowa, Proszowa, Warszawa (d. Warszowa)

Przyrostek -owo: Janowo, Chrzęstowo, Puszczykowo,

Przyrostek -ew: Karczew, Pleszew,

Przyrostek -ewo: Zbyszewo, Marczewo, Kroczewo,

(-owo, -ew i -ewo to formy dla Śląska nietypowe, w średniowiecznych zapisach występuje jedynie przyrostek -owo, który potem ulega zanikowi)

Przyrostek -in, -ino: Goduszyn, Siedlęcin, Babin, Lubin, Dunino, Wróblino,

Przyrostek -sk: Czersk, Płońsk, Kramsk, Łask (forma dla Śląska nietypowa),

Przyrostek -sko, -cko: Radomsko, Olecko,

Przyrostek -skie: Fossowskie

Nadto nazwy urabiane od imion dwuczłonowych, z drugim członem -mir, np. Sędomir, Gniewomir, Dobromir, przybierały dzierżawcze zakończenie -mierz, np. Sandomierz, Gniewomierz, Dobromierz. Podobnie imionom dwuczłonowym typu: Radogost, Miłogost, Bydgost, odpowiadają formy dzierżawcze typu: Radogoszcz, Małogoszcz, Bydgoszcz.

V - NAZWY SŁUŻEBNE

Nazwy te określały początkowo grupę ludzi zobowiązanych do pewnych określonych zajęć na rzecz zwierzchności feudalnej (księcia, biskupa) i brzmiały: Piekarze, Psarze, Złotnicy etc. Później zaczęły oznaczać samą osadę przybierając formę: Piekary, Psary, Złotniki. Osady takie występują zazwyczaj w pobliżu wielkich grodów książęcych i kasztelańskich, ponieważ powstanie wsi służebnych wiąże się z jednolitym systemem wczesnopiastowskiej organizacji grodów kasztelańskich (XII-XIII w.), więc też i nazwy służebne Dolnego Śląska są identyczne z tymi, jakie spotykamy w okolicach Krakowa, czy Poznania.

Przykłady: Piekary, Psary, Rzeszotary, Świniary, Szczytniki, Złotniki, Komorniki, Łagiewniki, Świątniki, Bobrowniki, Sokolniki, Strzelce, Kopacz (d. Kopacze) itp.

VI - VII - NAZWY ETNICZNE I RODOWE

Określały pierwotnie grupę ludzi od ich narodowości, języka, miejsca pochodzenia, właściwości terenu, gdzie mieszkali lub skąd przybyli.

Przykłady:

1. Węgry, Tatary, Niemcza (d. Niemcy), Włochy, Czechy, Pomorzany, Krakowiany, Mazury,

2. Lasowice (d. Lasowicy - tj. ludzie mieszkający w lesie), Zagórzyce (mieszkający „za góra”), Grzybiany.

VIII - NAZWY DEMINUTYWNE

Początkowo były to ośmieszające określenia nadawane mieszkańcom osady przez zwierzchność feudalną lub sąsiadów, potem przechodziły na samą miejscowość.

Przykłady: Czarnowąsy, Rybojady, Konojady, Sobiejuchy, Kurozwęki (ten typ nazw w szczególnie dosadnej formie występuje u Czechów: Drzewogryzy, Tłustowąsy, Kozołupy, Kozojady, Kosmonosy, Sobiechleby, Trzaskołupy, Świnomazy itp.)

IX - NAZWY CIEMNE I DWUZNACZNE

Zalicza się tu wszystkie nazwy o wątpliwej i wieloznacznej etymologii i formie, jest to zazwyczaj wynikiem albo sędziwego wieku nazwy, albo silnych zniekształceń, jakim ulegała, albo wreszcie może to być nazwa przyswojona obcego pochodzenia.

2. JAK PRZYWRÓCONO POLSKIE NAZWY MIEJSCOWOŚCI NA D. ŚLĄSKU.

Opracowanie niniejsze nie dotyczy wszystkich nazw miejscowych, a jedynie tych, którym po wojnie przywrócono dawne polskie brzmienie, a więc nazw historycznych polskich. Ze względu na to, że materiał tu zebrany ma służyć jako pomoc w pracy przewodników po Sudetach Zachodnich - w przykładach stosowano przede wszystkim nazwy z obszaru Sudetów Zachodnich i ich północnego przedpola (po Legnicę), nazwy z innych regionów Śląska stanowią jedynie niewielki procent. Równocześnie pamiętać należy, że nie ujęto tu całego polskiego obszaru, a jedynie najbardziej typowe przykłady.

UWAGI WSTĘPNE

W 1946r. Instytut Śląski powołał pod przewodnictwem prof. Witolda Taszyckiego (językoznawcy) i prof. Władysława Semkowicza (historyka) specjalną komisję, której zadaniem było ustalenie poprawnych nazw dla Śląska, w skład komisji wchodzili ponadto inni wybitni fachowcy (historycy, językoznawcy, geografowie).

Zadania historyków:

1. Zebranie dla każdej nazwy możliwie największej ilości (prawidłowo ze starych dokumentów odczytanych) średniowiecznych zapisów.

2. Możliwie bezbłędne umiejscowienie średniowiecznych zapisów, tj. odniesienie ich do konkretnych, istniejących obecnie miejscowości, wzgl. ich części, pomocą były tu: żywe tradycje nazewnicze (zwłaszcza w okolicach, gdzie przetrwała ludność mówiąca po polsku), oraz identyfikacje dokonane uprzednio przez badaczy niemieckich (Knie, Adamy, Grünhagen, Schulte etc.).

Zadania językoznawców:

1. Selekcja materiału dostarczonego przez historyków (wybór zapisów najbliższych pierwotnej nazwy polskiej).

2. Interpolacja: na podstawie znajomości ortografii średniowiecznej (często chwiejnej i niekonsekwentnej) oraz prawideł językowych, wg których nazwy polskie ulegały zniekształceniom w ustach cudzoziemców - należało ustalić: pierwotny temat oraz pierwotną formę nazwy polskiej (np. nie było obojętne, czy od tematu „wilk” urobiona była forma rodowa „Wilki”, patronimiczne „Wilczycy”, czy dzierżawcze „Wilków”, bo z każdą z tych form wiązała się inna treść historyczno-społeczna).

3. Zaproponowanie takiej wersji, która by - nie naruszając istotnego historycznego wątku nazwy - równocześnie uwzględniała jej rozwój historyczny i odpowiadała współczesnemu poczuciu językowemu: np. typowa dla dawnych nazw patronimicznych końcówka „icy” musiała ustąpić współczesnej „ice”, a więc nie dawne „Wilczycy”, a „Wilczyce”, podobnie dawna służebna nazwa „Strzelcy” musiała przybrać współcześnie potoczną „Strzelce”, archaiczna forma przyimkowa „U Kwiatka”, „U Mazura” musiała przybrać postać patronimiczną: Kwiatkowice, Mazurowice itp.

Historyczne nazwy polskie w zależności od sposobu ich repolonizacji można podzielić na 3 zasadnicze grupy: nazwy bezsporne, nazwy oczyszczone ze zniekształceń, nazwy przywrócone.

1. NAZWY BEZSPORNE

Są to nazwy, które w praktyce języka polskiego miały od wieków nieprzerwanie pierwotną polską formę, bez względu na oficjalną wersję niemiecką (która mogła być tylko zniekształceniem, albo nawet zupełną zmianą dawnej nazwy polskiej).

Przykłady:

Wrocław - Breslau

Opole - Opoln

Oleśnica - Ols

Głogów - Glogau

Trzebnica - Trebnitz

Świdnica - Schwiednitz

Sroka - Neumarkt

Syców - Gross Wartenberg

Olesno - Rosenberg

Kożuchów - Freistadt

Góra - Guhrau

2. NAZWY OCZYSZCZONE ZE ZNIEKSZTAŁCEŃ

Większość historycznych nazw polskich zachowała (przynajmniej do l. 1934-37) swój podstawowy, pierwotny wątek nazewniczy, wątek ten ulegał jednak na przestrzeni wieków różnym zniekształceniom mającym swe źródło albo w obcej wymowie albo obcej ortografii (zmiany kancelaryjne). Przypadkowe podobieństwo zniekształconej nazwy polskiej do jakiegoś słowa niemieckiego powodowało, że nazwa nabierała czasem pozornie niemieckiego znaczenia (tzw. adideacja) np.:

Wilczyce - Wildschütz (Wild = dziki + Schütze = strzelec)

Świecie - Schwerta (Schwert = miecz)

Wądroże - Wandriss (Wand = ściana + Riss = szczelina)

Rzeszotary - Rüstern (Rüster = wiąz) itp.

W zależności od stopnia zniekształcenia, nazwy z zachowanym polskim wątkiem możemy podzielić na 3 grupy:

1. Nazwy o niewielkich zniekształceniach, łatwe do odczytania bez sięgania do starych dokumentów, a jedynie na podstawie wersji używanej przez Niemców:

Jannowitz - Janowice (jel.)

Lomnitz - Łomnica (jel.)

Reibnitz - Rybnica (jel.)

Kemnitz - Kamienica (jel.)

Kopatsch - Kopacz(e) (złot.)

Gröditz - Grodziec (złot.)

Schlottnig - Złotniki (leg.)

Rackwitz - Rakowice (lwów.)

Jauer - Jawor (jaw.)

Leipe - Lipa (jaw.)

Bohrau - Borów (jaw.)

Tschirnitz - Czernica (jaw.)

Mochau - Muchów (jaw.)

Peterwitz - Piotrowice (jaw.)

Baritsch - Barycz (jaw.)

2. Nazwy o większych zniekształceniach. Sięgnięcie do średniowiecznych zapisów było bardzo pożądane, gdyż oparcie się jedynie na niemieckiej wersji mogłoby prowadzić do mylnych interpretacji.

Przykłady:

Wersja niem. Ustalona n. polska Stare zapisy

Straupitz Strupice (jel.) Strupicz (1340)

Krommenau Kromnów (jel.) Crumpow (1305) Cromnov (1374)

Zobten Sobota (lwów.) Sobot (1268)

Plagwitz Płakowice (lwów.) Placuitz (1217)

Lähn Wleń (lwów.) Valan (1155) Wlan (1217) Wlen (1228)

Röchlitz Rokitnica (złot.) Rokitnic (1217)

Wildschütz Wilczyce (legn.) Wilczicz (1305)

Prausnitz Prusice (złot.) Prusicz (1253), Brus (1318)

Wederau Wiadrów (jaw.) Wedrow (1258)

Rohnstock Roztoka (jaw.) Rostok (1305) Rostoch (1318)

Schlaup Słup (jaw.) Zlup (1177) Slup (1202)

Maltsch Małuszów (jaw.) Maluts (1202) Maluch (1245) Maluce (1217)

Triebelwitz Przybyłowice (jaw.) Pribilouici (1217)

Kroitsch Krotoszyce (leg.) Krotoziz (1255), Crochositz (1305)

Wandriss Wądroże (leg.) Wandroz (1288)

Striegau Strzegom (świdn.) Ztrigom (1155) Ztregom (1203) Stregom (1242)

3. Nazwy bardzo silnie zniekształcone. Bez sięgnięcia do starych zapisów wszelka prawidłowa rekonstrukcja byłaby niemożliwa, zniekształcony bowiem został bardzo silnie sam polski rdzeń nazwy.

Przykłady:

Gotschdorf Goduszyn (jel.) Godussindorf (1305) Goduschindorf (1371)

Voigtsdorf Wojcieszyce (jel.) Woyczeczdorf (1305)

Tschischdorf Strzyżowiec (lwów.) Ztrisoua (1217)

Schwiebendorf Świeborowice (bol.) Svoboroviti (1305)

Uttig Otok (bol.) Otoc (1273)

Langenöls Olszyna (lub.) Olsze (1254)

Marklissa Leśna (lub.) Lesne (1274) Lesna (1329)

Tzschocha Sucha (Czocha) (lub.) Caychov (1329) Schochaw (1490)

Schwerta Świecie (lub.) Sveta (1329)

Ketschdorf Kaczorów (jaw.) Kaczindorf (1432)

Semmelwitz Zębowice (jaw.) Sambowitz (XIV w.)

Kolbnitz Chełmiec (jaw.) Chelmetz (1202)

Pombsen Pomocne (jaw.) Pomozin (1203)

Royn Ruja (leg.) Ruya (1289)

Rüstern Rzeszotary (leg.) Ryschatar (1281)

Dahme Dąbie (leg.) Dambe (1245)

Dohnau Dunino (leg.) Dunino (1202)

3. NAZWY PRZYWRÓCONE

Poczynając od XIII w. zdarzały się na Śląsku wypadki zmiany dawnych nazw polskich na nazwy niemieckie. Zazwyczaj wiązało się to z przeniesieniem starej polskiej wsi rządzącej się prawem polskim („ius Polonicum”) na nowe prawo niemieckie („ius Teutonicum”). Bardzo często stan etniczny ludności nie ulegał przy tym żadnej zmianie (por. T. Steć, W. Walczak, „Karkonosze”, str. 69-70 i 141). Przy okazji zmiany statusu prawnego wieś otrzymywała nową niemiecką nazwę, która albo była tłumaczeniem dawnej nazwy polskiej (tzw. „kalka kancelaryjna”), albo była tworem zupełnie nowym. Dzięki zachowanym szczęśliwie dokumentom można było część pierwotnych nazw przywrócić.

Przykłady:

Warmbrunn Cieplice (jel.) Calidus fons (1281, 88) Chepliwode (1318)

Mauer Pilchowice (lwów.) Pilchouic (1217)

Walterdorf Nielestno (lwów.) Nieleztno (1217)

Wiesental Bystrzyca (lwów.) Biztric (1217)

Probsthain Proboszczów (złot.) Probosthougay vel Probisthain (1206)

Harpersdorf Twardocice (złot.) Twardoczicze vel Hartprechtisdorf (1206)

Schweinhaus Świny (jaw.) Suini (1108) Zpini (1155) Suini (1245) Swyn (1288)

Swinino (1311)

Kulndorf Kobylice (jaw.) Cobilicza sive Culndord (1305)

Wilmansdorf Stanisławów (jaw.) Willa Stanizlai (1218)

Schadewinkel Lipnica (średz.) Lypnicza (1224)

Hundsfeld Psie Pole (wrocł.) Pzepole (1206)

Trachenberg Żmigród (mil.) Zunigrod (1155) Zmigrod (1245)

Ponadto dokumenty z XIII-XIV w. zawierają wiele nazw niewątpliwie polskich, których nie udało się jednak zidentyfikować; wsie bowiem albo zaginęły (na skutek moru, pożaru, powodzi), albo jako małe osady - weszły w obręb większych wsi, względnie też w okresie intensywnej kolonizacji na prawie niemieckim otrzymały nowe nazwy niemieckie, z tym że ślad owego przemianowania w dokumentach nie przetrwał. Nazwy te starano się zachować w ten sposób, że nadawano je osadom, które nie posiadały wprawdzie udokumentowanej historycznie polskiej nazwy, ale które czy to z racji swego położenia, czy charakteru, czy wreszcie zachowanych zabytków (zwłaszcza archeologicznych) na pewno istniały już przed kolonizacją niemiecką. Do takich właśnie nazw należą:

Skorzynice k. Grodźca (w 1203r. Scoriniche - wieś zaginiona koło Legnicy);

Wróblowo k. Wołowa (w 1218r. Wroblino - wieś zaginiona k. Legnicy);

Skarżyce k. Strzegomia (w 1245r. Zkarici - wieś zaginiona koło Świn) itp.

Historycznie udokumentowane polskie nazwy stanowią na Śląsku (wg badań niemieckich) ok. 70% ogółu podstawowego nazewnictwa miejscowego. Jest to jeden z najpoważniejszych argumentów potwierdzających historyczne prawa polskie do tej krainy, tym bardziej, że nazwy polskie są nie tylko liczniejsze, ale i starsze od niemieckich, skupiają się bowiem na najżyźniejszych, a więc najpierw zasiedlonych obszarach Śląska.

3. POLSKIE NAZEWNICTWO WODNE DORZECZA BOBRA I KWISY.

Obecna n. polska	Dawna n. niemiecka	Uwagi historyczno-etymologiczne
Bóbr Zadrna Świdnik Dębica Lesk Bobrek Łomnica Łomniczka Jedlica Płomnica (Płuknica) Kamienna (Ciekoń) Mała Kamienna Brocz (Pracz) Kamienica Kamieniczka Strzyżówka Kwisa Oldza Olszanka (Olsza) Iwnica	Bober Ziederbach Schweinlich Grundwasser Lassigbach Boberle Lomnitz Klein Lomnitz Eglitz Plamnitz (Plaknitz) Gross Zacken Kl. Zacken Bratsch (Pratsch) Kemnitz Neu Kemnitz Tschischdorfer Wasser Queis Ölse Olse Ivenita	„… POBER dicitur scalvonica, Castor latine… po słowiańsku zwie się Bóbr, po łacinie Castor” (wg kroniki Thietmara pod r. 1017); w 1086r. wymienione jest plemię Bobrzan („Pobarane”), zamieszkujące dol. średniego i górnego Bobra. ZADRNA (dok. z 1249r.) i może od tematu „drzeć”; raczej jednak od pradawnego rdzenia indoeuropejskiego „adr”, „uodr” oznaczającego wodę; por. Odra, wiadro, Adriatyk, Odr. (wielkie błoto na Polesiu) itp. SWIDNYK (bulla z 1254r.), od prasłowiańskiego tematu „świd” - światło, jasność, skąd też nazwa krzewu „świdwa” o jaskrawych czerwonych liściach oraz nazwa Świdnicy. DUPYEHA (dok. z r. 1245); forma urobiona pod wpływem czeskim („dub”). LESK (dok. z r. 1245); od tematu „las”, „les”; tyle, co leśny potok. - W 1305 wymieniona nazwa wsi „LOMPNICZ” od staropolskiego łomić - łamać; określenie na wartko płynący potok, pospolite w całej słowiańszczyźnie. - - Zapewne od słowa „płukać” (złoto); ślady działalności walońskich poszukiwaczy złota w Sowiej Dolinie sięgają średniowiecza. Cakuń (1281r.); ZACHUŃ; od polskiego „cieknąć” lub czeskiego „cakati” - kapać. W 1281r. PLESSENA; zapewne od staropolskiego „pło”, „ploso”, „pleso” - jezioro, przestrzeń wodna. Od „broczyć” (czerwono-brunatna barwa wody płynącej z torfowisk) lub „prać”. W 1242r. wspomniana wieś CHEMNICE, później Kemnicz (1370r.), Kamenicz (1371r.), Kempnica (1384r.) itd.; b. pospolita, ogólnosłowiańska nazwa dla potoku o kamienistym dnie. j. wyżej Od nazwy wsi, zapisanej w 1217r. jako ZTRISOVA. Nazwa zachodnio-słowiańska o niezupełnie jasnej etymologii. Na pochodzenie od tematu „kwiść” - kwitnąć - zdaje się wskazywać najstarszy zapis z 1241r. „rivus Quiz”, nazwa może również pochodzić od tematu „gwizd” lub „chwist” i oznaczać szumiący potok. Albo nazwa prasłowiańska od tematu „ali” - biały (por. Oława, Olza), albo nowsza, polska, od „olszy”. p. wyżej od ogólnosłowiańskiej nazwy wierzby - iwy.

Ponadto na obszarze Borów Dolnośląskich miedzy Węglińcem a Iłową bardzo liczne słowiańskie (łużycko-polskie) nazwy nizinnych potoczków: Czerna Wielka (Gross Tschirna), Lipsza (Lippscha), Śrem (Schrems), Ośnica (Hosnitz), Ziębina (Ziebe), Trzebiel (Triebel), Gumnica (Gumnicht), Gać (Gatsch) itp.

4. POLSKIE NAZEWNICTWO MIEJSCOWE SUDETÓW ZACHODNICH.

Niniejsze zestawienie zawiera jedynie te nazwy miejscowe, które swój polski rodowód nazewniczy mają poświadczony w średniowiecznych źródłach; nazw nowych, urobionych po 1945r. nie ujęto. Dla ułatwienia zebrano nazwy najpierw według naturalnych jednostek geograficznych, a dopiero w obrębie poszczególnych regionów podzielono na grupy nazewnicze. Pytajnikiem oznaczono nazwy o niezupełnie pewnej etymologii.

1. KOTLINA JELENIOGÓRSKA

N. topograficzne: Cieplice, Łomnica, Kamienica, Kamienica Mała, Nowa Kamienica, Rybnica, Strupice (?).

N. kulturowe: Kromnów (?).

N. patronimiczne: Janowice, Wojcieszyce, Pilchowice.

N. dzierżawcze: Goduszyn, Staniszów, Broniów, Raszków, Strzyżowiec.

2. DOL. BOBRA OD PILCHOWIC PO BOLESŁAWIEC

N. topograficzne: Nielestno, Bystrzyca.

N. kulturowe: Wleń, Sobota, Płakowice (?), Otok, Łaziska, z. Grodziec.

N. patronimiczne: Żerkowice, Rakowice, Włodzice, Kraszowice, Jaroszowice, Świeborowice, Bolesławice.

N. dzierżawcze: z. Pirszyn (?), Kruszyn, Dobra.

3. DOL. KWISY

N. topograficzne: Leśna, Świecie, Sucha, Olszyna, Zabłocie.

N. kulturowe: Osieczna.

N. patronimiczne: Parzyce.

N. dzierżawcze: Rębiszów, Wojciechów, Lubań, Łagów.

4. DOL. NYSY ŁUŻYCKIEJ

N. topograficzne: Ostróżno, Łomnica, Pieńsk, Lasów.

N. kulturowe: Opolno, Osiek, Zgorzelec, Ujazd, Trójca, Żarki, Żarska Wieś.

N. patronimiczne: Tylice, Radomierzyce, Koźlice.

N. dzierżawcze: Porajów, Turoszów, Niedów (?), Świechów, Kunów, Koźmin, Gronów, Ruszów.

N. rodowe: Lasowice.

5. DOL. KACZAWY DO ZBIEGU Z NYSĄ SZALONĄ

N. topograficzne: Twardocice, Rokitnica, Brennik.

N. kulturowe: Pielgrzymka, Grodziec.

N. patronimiczne: Prusice, Krotoszyce, Wilczyce, Szymanowice, Pyskowice.

N. dzierżawcze: Kaczorów, Wojcieszów, Pomocne (?), Muchów, Proboszczów, Brochocin, Czeszków.

N. służebne: Kopacz(e), Ławniki, Złotniki.

6. DOL. NYSY SZALONEJ

N. topograficzne: Lipa, Świny, Wiadrów, Roztoka, Borów, Chełmiec, Jawor.

N. kulturowe: Grobla, Słup, Tyńczyk.

N. patronimiczne: Bolkowice, Siekierzyce, Zębowice, Paszowice, Piotrowice, Kłonice, Raszyce, Bolkowice, Przybyłowice.

N. dzierżawcze: Bolków, Dzierżoniów, Myślibórz, Stanisławów, Sichów, Krajów, Dunino, Babin, Małuszów, Brachów.

5. GENEZA NAZWY ŚLĄSKA.

„Rdzeń” ŚLĘG - (mokry, wilgotny), charakterystyczny był w nomenklaturze fizjograficznej zachodniosłowiańskiej na oznaczenie terenów podmokłych i rzek bagiennych płynących po równinnych terenach” (Rospond).

Rdzeń ten przechował się w wielu gwarowych słowach pospolitych: ślągwa, śląganina (słota, deszcz ze śniegiem); ślęgnąć (moknąć); prześlągły (wilgotny, przemoknięty); ślęgać; zaślęży się; prześlągwa (rodzaj zielska) itp.

Od tego rdzenia urobione zostały nazwy topograficzne i etniczne:

Góra ŚLĘŻA (dawniej ŚLĘZ lub ŚLĘDZ); SLENZ (1242); SLENZ (1245); ZLENZ (1247); MONZ SILENRII (1149 - forma zlatynizowana).

Rzeka ŚLĘZA (dawniej ŚLĘDZA); SELENZA (1155); ad fluvivum SLENZE (falsyf. z 1202r.); ZLENZE (1208)

ŚLĘŻANIE (plemię); SLENZANE (Geograf Bawarski, 1 poł. IX w.); ZLASANE (dok. ratyzboński, 1086r.).

Nazwę obszaru, kraju, urobioną od tego rdzenia spotykamy po raz pierwszy w formie zlatynizowanej pod r. 1017 u Thietmara: „in pago SILENSI”; nazwa ta nie dotyczyła jednak jeszcze całego Śląska, lecz najbliższych okolic góry Ślęży, a więc terytorium plemienia Ślężan. Gall Anonim (XII w.) na określenie dzisiejszego Śląska używa przeważnie terminów “provincia wratislawiensie” (prowincja wrocławska), „regio Wratislawiensie”, „ducatus wratislauencie” (księstwo wrocławskie); raz jeden występuje jednak określenie „regio ZLEZNENSI”. W dokumentach od 1175r. występuje termin łaciński ZLESIA utrzymujący się przez cały wiek XIII; później uciera się łacińska wersja SILESIA.

Przypuszczalna geneza obecnej nazwy „Śląsk” jest następująca:

Rdzeń	Nazwa plemienna II w.	Nazwa topograf. XI-XIII w.	Nazwa kraju XIII-XIV w.	Nazwy XVI-XVII w.	Nazwa obecna
ŚLĘG	ŚLĘŻANIE	ŚLEZA ŚLĘZ ŚLĘDZ ŚLĘZA (?)	ŚLĘŻYSKO (n. czeska: SLEZSKO)	ŚLĘSKO-ŚLĄSKO	ŚLĄSK

6. BIBLIOGRAFIA.

1. A. Brückner - Słownik etymologiczny języka śląskiego, W-wa 1957.

2. W. Taszycki - W obronie śląskich nazw miejscowych, „Zarania Śląskie”.

3. S. Rospond - Dzieje polszczyzny śląskiej, Katowice 1959.

4. E. Zych - Nazwy miejscowe Ziemi Jeleniogórskiej, „Rocznik Jeleniogórski”, 1966, str. 78-98.

5. J. Domański - Polskie nazwy osad w pow. Legnickim, „Szkice Legnickie”, I, 1962, str. 33-56.

6. T.Cieślak, F. Bizon - Słowiańskie nazwy miejscowe Ziemi Kłodzkiej, „Rocznik Ziemi Kłodzkiej”, IV-V, 1960, str. 233-261.

7. T. Steć, W. Walczak - Karkonosze, Warszawa 1967, str. 64-65, 69-70.

7. PYTANIA I ODPOWIEDZI.

1. Co to jest onomistyka i jak się dzieli?

Odp. Nauka zajmująca się nazewnictwem (imionami i nazwami własnymi).

Podział: Nazwy osobowe (antroponimia)

Nazwy geograficzne (toponomastyka)

1. nazwy gór (oronimia)

2. nazwy rzek (hydronimia)

3. nazwy miejscowości (miejscowe)

1. Jak dzielą się nazwy miejscowe: podać 8 grup oraz przykłady z obszaru Sudetów Zachodnich i ich przedpola.

Odp. Nazwy: 1) topograficzne, 2) kulturowe, 3) patronimiczne, 4) dzierżawcze,
5) służebne, 6) etniczne, 7) rodowe, 8) deminutywne, 9) ciemne i dwuznaczne.

2. Podać 10 przykładów historycznych nazw polskich:

1. z okolic Jeleniej Góry - Wlenia.

2. z dol. Kwisy i Podgórza Łużyckiego.

3. Pogórza Kaczawskiego (okolice Złotoryi, Jawora, Legnicy)

Odp. Patrz: skrypt IV.

3. Jaki procent stanowią historyczne nazwy polskie na Śląsku? Czy zagadnienie to badali uczeni niemieccy? Kiedy?

Odp. Nazwy polskie stanowią prawie 70% ogółu podstawowego nazewnictwa miejscowego na Śląsku. Zagadnienie pochodzenia nazw miejscowych było już w XIX w. przedmiotem zainteresowania, nie tylko polskich badaczy (J.S. Bandtkie, N. Damrot, J. Lompa), ale i niemieckich (Knie, H. Adamy); zwłaszcza znana jest praca tego ostatniego „Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstchung und Bedeutung” - „Śląskie nazwy miejscowe, ich powstanie i znaczenie”. Książka miała 2 wydania (1881, 1883) i cieszyła się dużą poczytnością. Autor nie tylko podzielił (na ogół trafnie) nazwy miejscowe na nazwy polskiego i niemieckiego pochodzenia, ale i próbował stworzyć (z mniejszym już powodzeniem) poprawne brzmienie każdej nazwy polskiej dodając nadto jej niemieckie znaczenie. Nazwy polskie zajmują w rejestrze H. Adamy'ego 81 stron, nazwy niemieckie - 31 stron.

4. Czy historyczne nazwy polskie układają się na Śląsku równomiernie? Jeśli nie, to na jakich obszarach występują szczególnie licznie? O czym to świadczy?

Odp. Nazwy polskie nie rozkładają się na Śląsku równomiernie, lecz skupiają się przede wszystkim na najżyźniejszych obszarach Niżu Śląskiego (okolice: Raciborza, Opola, Brzegu, Wrocławia, Strzelina, Środy Śl., Ślęży, Świdnicy, Legnicy, Jawora, Głogowa, Trzebnicy, Oleśnicy). Na obszarach piaszczystych oraz w miarę postępowania w głąb Sudetów - są rzadsze. Owa nierównomierność występowania wskazuje, że osadnictwo polskie jest pierwotne, zaś niemieckie - zajmujące przeważnie gorsze gleby - wtórne, późniejsze.

5. Ile polskich nazw miejscowych usunęły władze hitlerowskie w l. 1934-37? W jakim trybie? Podać kilka przykładów.

Odp. W trybie administracyjnym zmieniono w l. 1934-37 około 1600 nazw polskiego pochodzenia na typowo niemieckie; np. Topliwoda (Ciepłowody k. Ząbkowic) na „Lauenbrunn”, Tscherbeney (Czermna) na „Crenzeck”, Tscharnikan (Czerników k. Legnicy) na „Schwarz-rode”, Cawallen (Kowale - dzielnica Wrocławia) na „Feiedewalde” itp.

6. Podać kilka przykładów nazw polskich zmienionych w średniowieczu w okolicach Jeleniej Góry i Wlenia.

Odp. Cieplice (Ciepłowody - Cheplivode 1318) na Warmbrunn,

Pilchowice (Pilchowic 1217) na Mauer,

Nielestno (Nelestno 1217) na Waltersdorf,

Bystrzyca (Biztric 1217) na Wiesental etc.

7. Jakiego pochodzenia jest nazewnictwo rzeczne dorzecza Odry?

Odp. Nazwy Odry i jej głównych dopływów (Opawa, Olza, Strobrawa, Widawa, Osobłoga, Piława, Oława, Kaczawa, Nysa) są bardzo stare i zawierają w sobie wątki prasłowiańskie, a nawet sporadycznie praindoeuropejskie. Pozostałe nazwy - zwłaszcza mniejszych dopływów - są słowiańskie­ lub wprost polskie: Bystrzyca, Bóbr, Łomnica, Ślęża, Iwnica, Kamienica. Nazwy niemieckie nosiły jedynie drugorzędne strumienie i potoki (np. w samym tylko dorzeczu Bobra występuje ok. 30 polskich nazw rzecznych).

8. Wymienić kilka dawnych polskich nazw rzecznych dorzecza Bobra i Kwisy.

Odp. Patrz: skrypt III.

9. Podać genezę nazwy Karkonoszy.

Odp. Patrz: T. Steć, W. Walczak - Karkonosze, str. 56-59.

10. Podać przykłady pierwszego polskiego nazewnictwa w 1945r. (z tzw. okresu „dzikiego nazewnictwa”) na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej; przytoczyć przykłady dwoistości nazw i wyjaśnić tego przyczyny.

Odp. Nazwa obecna Pierwsze nazwy administracyjne Pierwsze nazwy stacji

kolejowych

KOWARY Krzyżatka, Kuźnice, Kuźnick

Kowalska Góra

BUKOWIEC Zejlandowo -

KARPACZ (Drogosławice) Krzywa Góra

MIŁKÓW Hlondów, Milików Jarantów

WOJANÓW Sarbiewo Szydłów

TRZCIŃSKO Rożniewo Trzcińsk

SZKLARSKA PORĘBA Szklarska Poręba Pisarzowice

PODGÓRZYN Popławy -

PRZESIEKA Matejkowice -

SOSNÓWKA Drewnica -

Przyczyny dwoistości nazw: patrz artykuł W. Taszyckiego.

11. Podać nazwiska przewodniczących Komisji Nazewniczej - ustalającej w 1946r. nazwy dla Śląska.

Odp. Prof. Witold Taszycki - językoznawca

Prof. Władysław Semkowicz - historyk

12. Jakie zasady przyjęła Komisja Przy ustalaniu nazw miejscowych na Śląsku?

Odp. a) Przywrócić - w miarę możliwości - wszystkie polskie nazwy miejscowe poświadczone przez źródła historyczne, a zniekształcone lub usunięte przez Niemców.

b) Zachować poświadczone przez źródła polskie nazwy miejscowości zaginionych przez nadanie tych nazw miejscowościom, które nazw polskich nie posiadały.

c) Ustalić dla pozostałych miejscowości nazwy nowe, utworzone zgodnie z zasadami polskiej onomistyki i cechami regionalnymi właściwymi nazewnictwu śląskiemu.

13. Podać genezę nazwy Śląska.

Odp. Temat „ślęg” - jego znaczenie i jego pochodne

1. nazwa góry Ślęży,

2. nazwa rzeki Ślęzy,

3. nazwa plemienia Ślężan

(szczegółowo patrz: skrypt V)

Opracował:

Tadeusz Steć

---