Maria Janion, Gorączka romantyczna,
Warszawa 1975.
WPROWADZENIE
najwyższe wcielenie kultury symbolicznej dla romantyków - kultura średniowieczna i Orientu.
zarówno natura, jak i historia, są twórczyniami symbolicznych tekstów do odczytania.
rehabilitacja uczuciowa ludu; postawa emocjonalistyczna - szczególne znaczenie dla poezji.
epigonizm romantyczny; dwa kanony: tyrtejski i mesjanistyczny,
„W dziejach recepcji Mickiewicza - która jest modelem recepcji romantyzmu w Polsce - nie było miejsca na dialog, jak również na pamflet”, ciągłe ujednolicanie postaw, tłumienie i zata-janie konfliktów, za późno na rozprawę z Mickiewiczem, na jaką „niewątpliwie zasługuje”.
ROMANTYCZNA NOWOŻYTNOŚĆ
Romantyzm a początek świata nowożytnego.
Uniwersalizm kultury romantycznej.
polska nowożytność wraz z upadkiem niepodległości, romantyzm podjął wyzwanie niewoli, wizja przyszłości.
Paradygmat badawczy a system literacki.
Skandal poznawczy.
świat niewidzialny to podstawowy wymiar rzeczywistości romantycznej.
„Litewskie brednie”.
prowincjonalizm, brak ogłady intelektualnej i towarzyskiej, prymitywizm, barbarzyństwo, zabo-bony, ciemne wymysły ludu.
Spisek romantyczny.
Koźmian: romantyzm - program niebezpiecznej działalności wywrotowej; nieład i chaos.
Czy Mickiewicz jest „naszym poetą”?
warszawskie - polskie.
pozawarszawskie - wroga inność, Mickiewicz obcy (np. Sonety krymskie).
Dzieci i ojcowie familii.
„U nas poeci zastępują polityków, filozofów, nauczycieli, nawet ekonomistów…”.
„Powrót do natury”.
nowożytna kultura europejska w opozycji do kultury dworsko-feudalnej.
poezja jako nieskończona siła tworząca, tajemniczy symbolizm natury.
Nobilitacja kontrkultury.
kultura ludowa, pogańska, antylatyńska, słowiańska, północna.
tradycja jako zasób „wiedzy tajemnej”, którą ludzkość żywi się od wieków; lud.
antropologia filozoficzna: „człowiek wewnętrzny” mistyków chrześcijańskich; hinduska filozofia jaźni; gnostyczne idee poznania i świadomości; osobliwa wiedza „parapsychologiczna” (trady-cja ezoteryczna); szaleństwo, obłęd, upojenia narkotyczne.
Rewolucja młodości.
rozpad tradycyjnej rodziny i kształtowanie się nowych więzi - koleżeństwa, przyjaźni.
Nowożytna „hipoteza życia duchownego”.
dwie doktryny romantyczne - kosmosu (ponadindywidualna, pojednawcza) i buntu (indywidu-alna, tragiczna).
Romantyzm polski wśród romantyzmów europejskich.
Romantyzm „zapomniany” i „niezapomniany”.
Jarzmo wysoce cnotliwej dążności.
romantyzm krajowy - zniewolony.
Teoria i praktyka epigonizmu.
najbardziej uzasadnioną i rozwiniętą koncepcją epigonizmu krajowego - Chmielowski: niedo-kształcenie twórców i odbiorców.
temat: kolizja ideału i rzeczywistości, proces emocjonalizacji liryki.
„popularny romantyzm” stereotypy XX-wiecznej literatury popularnej.
Paraliż słowiański.
Druga i trzecia generacja romantyków.
romantyzm - naciski na „młodość” (por. „stary romantyk”!).
pierwsza generacja ur. do 1810 (+ Krasiński, ur. 1812) - epoka geniuszy i rewolucja w litera-turze, powstanie.
drugie pokolenie ur. 1815 a 1825, debiut ok. 1840, od obsesji winy do obsesji klęski, exodus polityczny, odrzucenie emigracyjnego mesjanizmu i rewindykacja przedlistopadowej idei zem-sty, głęboka więź między spiskiem a literaturą; Cyganeria Warszawska.
trzecia generacja ur. po powstaniu listopadowym, 1835 a 1840, debiut ok. 1860, powstanie styczniowe, patronem Słowacki.
Wieszcz i słuchacze.
poeci krajowi wobec Mickiewicza: odrzucenie, epigońskie naśladownictwo lub propagowanie tylko utworów tyrtejsko-politycznych; ziewończycy zarzucili Mickiewiczowi naśladowczą nie-naturalność i sztuczność zagranicznych transplantacji.
Forma gotycka Gombrowicza.
Prywatny rodowód Opętanych.
Tajemnice sobowtóra.
Mojżesz i szlachcic formy.
Zbrodnia.
Wódz tajnych marzeń.
Dlaczego w Polsce nie ma powieści gotyckiej?… I właśnie jest!
ROMANTYCZNE GŁĘBIE I PRZESTWORZA
„Kuźnia natury”.
„przedmiotem badania i poznania staje się nie Natura, lecz idea Natury”; romantyczny sto-sunek do natury: „naturocentryczny” - skupiający się na samej naturze, uznający jej autono-mię, oddający naturze to, co do niej przynależne; naturalizm mistyczny (lub romantyczny).
dwa procesy poznawcze: otwieranie kosmosu (na jego wieczność i nieskończoność) oraz droga od mechanizmu do organizmu (natura racjonalistyczna a jako żywy organizm).
Schellig: człowiek koroną stworzenia, bez niego natura nie mogłaby być odkupiona; królestwo człowieka rozciągało się wewnątrz królestwa natury - dlatego romantycy nadali naturze indy-widualność, wyposażyli w osobowość, przyoblekli w duchową postać.
„język natury” (mówi i pisze) - księga otwarta dla wszystkich, ale nie przez wszystkich rozu-miana; romantyk pośrednikiem, komentatorem; stosunek romantyków do natury ambiwalen-tny (od uwielbień do oskarżeń).
„list o naturze” Wertera (z 18 sierpnia 1771) - falowanie nastawień.
wizja natury jednocześnie tworzącej i niszczącej.
człowiek nieodwołalnie uzależniony od natury, droga do samopoznania jako umiejętne odczy-tanie jej wskazówek.
Winckelmann: „Natura może być uchwycona tylko za pomocą symbolów”.
dialog duszy z naturą prowadzony jest w języku symbolicznym, w języku correspondances, natura - siła rodząca symbole, kamień węgielny nowej poetyki.
język poetyckie romantyzmu poprzez „symbole” dążył do rewelowania związków - odpowied-niości natury i ducha, do zbliżenia, zrównania i połączenia tego, co „zewnętrzne”, i tego, co „wewnętrzne”, tego, co jawne, i tego, co ukryte, tego, co na powierzchni, i tego, co w głębi - do przekazania tajemnicy całości kosmicznej.
analiza idei-symbolów-obrazów-tematów z natury: ziarno, grób, ciemność i wiosenne zmar-twychwstanie oraz wulkan, ogień wewnętrzny, ogień podziemny i wybuch wulkanu.
zstąpienie w głąb kopalni było zarazem odkryciem podświadomości, erotyka mieszała się z obłędem; (w powieściach grozy) demonizm; badanie duszy, wyprawa speleologiczna, „ar-cheologia psychologiczna”; eksploatowanie rozległego mare tenebrarum, rozciągającego się w głębi człowieka i ludzkości; zstępowanie w głąb + odkrycie, rewelacja, ujawnienie czegoś, co do końca nie daje się (nie może) się ujawnić.
wnętrze ziemi odsłaniało ruiny miast i cywilizacji, ruiny, które romantykom zawsze dawały tyle do myślenia o przemijalności i trwałości zarazem dzieł ludzkich.
XVIII wiek Vico i inni Niemcy: zrównanie natury i historii.
świat cały stawał się kosmiczną kuźnią, a człowiek - kowalem wykuwającym rzeczywistość.
Barska poezja romantyzmu.
barscy mściciele, jeszcze nie męczennicy.
konfederacja barska: podział między rozumem a wiarą, polską wolnością a rosyjskim despo-tyzmem, ludźmi rozsądnymi a szalonymi, czującymi, dawnym a nowym.
powodem klęski był brak wiary (bez ujmy dla honoru narodowego), walka barszczan uznana za świętą (król Stanisław August Poniatowski do dziś czarnym charakterem).
konfederacja - początek walki o niepodległość powstanie listopadowe.
sarmatyzm i „prosta wiara” barszczan; dwa typy literackie: rycerza i starego szlachcica (połą-czenie: Horsztyński, Gruszczyński i Miecznik Malczewskiego); relikwie, np. czapeczka z Baru, tzw. konfederatka; gawęda: dystans starości do młodości, „relacja” jako sposób opowiadania, aktor lub świadek; motywacja ludowo-regionalna i patriotyczno-mesjanistyczna; ks. Marek Goszczyńskiego; góry jako miejsce patriotycznych objawień.
Bar - pierwsze święte miejsce Polski, kolebka nowej ojczyzny.
Kozacy i Górale.
kozacy i Górale, obdarzeni szczególnym „instynktem niepodległości”, wolny lud polskich ro-mantyków; Seweryn Goszczyński od Zamku kaniowskiego do Dziennika podróży do Tatrów, tatrzańska powieść poetycka pt. Kościelisko (niedokończona); Goszczyński lubił wcielać się w śpiewaka ludu, w lirnika z torbanem, trudzić się przekazywaniem głosu, śpiewu, mowy ludu.
podczas pracy nad Kościeliskiem Goszczyński powracał do doświadczenia ukraińskiego, do-świadczenie organicznej i harmonijnej poezji ludowo-romantycznej; Nebaba to bohater koza-cko-romantyczny z rozdartą świadomością, buntownik romantyczny (tragizm) i hajdamacki (fatalizm); Janosz z rozbójnika wybawiciel ludu, kochał idylliczną Kasię.
folklor polski zawiera niewiele pierwiastków demonicznych.
Wiersze sieroce Lenartowicza.
Prometeusz, Kain i Lucyfer.
Wielka Rewolucja Francuska ogłosiła doktrynę o samozbawieniu człowieka, czyniąc go twór-cą własnego losu: tytanicznym, prometejskim buntownikiem, który sam wydziera przeznacze-niu to, co mu się należy; ubóstwienie zła, rehabilitacja Szatana.
lucyferyzm romantyczny dwa bieguny: mistyczny Słowacki (optymista) i Byron (pesymista).
poznanie i rebelia - świadomość tragicznego buntu.
romantyzm - rozległy literacki „język rewolucji”.
Romantyczna wizja rewolucji.
Inferno rewolucji.
koliszczyna, rzeź humańska 1768 r. - Zamek kaniowski Goszczyńskiego, dwa powody: racje i argumenty gnębionego ludu oraz piekło.
rewolucja jako rozpętanie żywiołów, spontaniczna, zwierzęca, instynktowna krwiożerczość lu-dzi, świat stale zagrożony przez zło.
Nie-Boska Komedia - drugie tajemnicze i wieloznaczne dzieło o rewolucji jako orgii i powrotu do chaos w celu odnowienia; historia ludzka - nie-boska, rezultat złego użytku, jaki ludzie czynią z wolności.
Poryw ducha i poryw masy.
profetyzm Mickiewicza - styl i ideologia (raczej: aksjologia).
Krasiński - katastrofista, Mickiewicz prorok optymista (mało krwi jak na rewolucję); Mickie-wicz: czyn, działanie, wyjście naprzeciw zła, burzenia starego świata są wartościami najwyż-szymi; odwrotnie niż Krasiński w 1848 nazwie go „Pankracym”; dla Mickiewicza liczy się tylko triumf, nie cierpienia, dla niego tchórz = reformator (i odwrotnie), pochwalał Rewolucję Francuską.
Anioł mieczowy.
mistyczny Słowacki - „Anioł”, przekonanie o misji zleconej do wypełnienia, pojedynek anio-łów: Słowacki i Krasiński; Słowacki jako poeta, demiurg i misjonarz, duch i sztandar; objawie-nie (inaczej niż u Mickiewicza) dotyczące poezji i w poezję się obraca; ruch-postęp stanowi o sensie świata; cierpienie wzmaga doskonałość; niedorzeczne okrucieństwa Zamku kaniow-skiego, mistyczny optymizm Snu srebrnego Salomei.
Romantyczni jakobini.
dwie obsesje Krasińskiego: rewolucja i jakobinizm; spotkanie Krasińskiego i Dembowskiego w 1846 r. (dla Krasińskiego jakobin).
Od zemsty ludu do domu umarłych.
Gustaw Ehrenberg, syn Heleny Weroniki z Dzierżanowskich Rautenstrauchowej, kochanki cara Aleksandra I (ojciec?), ur. 1818, staranne wykształcenie, dyskretne poparcie finansowe cara, 1833 członek tajnego Stowarzyszenie Akademickiego, 1835 członek Zboru Głównego Stowarzyszenia Ludu Polskiego, lewica konspiracyjna, studia z zakresu literatury i filozofii.
pisma polityczne, przełożył początek ody Augusta Barbiera La Curée.
Boże Narodzenie - wykorzystanie pieśni religijnej dla celów rewolucyjnej propagandy.
Szubienica Zawiszy - piękny, prosty wiersz o żołnierskiej śmierci.
1838 aresztowany, rok śledztwa, proces, skazanie na śmierć (z Aleksandrem Wężykiem), „w drodze łaski” - bezterminowe ciężkie roboty na Syberii.
Podróż na Syberię - ironiczny dystans, przełamany stereotyp „męczennika wolności”.
w 1858 zezwolono mu na powrót do Polski.
Wspomnienia z domu umarłych (1839-1842), własna wersja stoicyzmu (syberyjskiego) + chrześcijanizm.
do Warszawy, 1859 ślub z Felicją Pancerówną, po jej rychłej śmierci z jej siostrą, Emilią; le-galna działalność polityczna, współpraca z „Gazetą Polską”, „Gazetą Warszawską” i „Bibliote-ką Warszawską”, 1868-1870 kierownik Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, do Krakowa, praca w banku, wykłady z literatury powszechnej, tłumaczenie z angielskiego i włoskiego.
złamany śmiercią żony i córki, odsunął się od ludzi, zm. 1895.
Czyn i klęska. Rzecz o tragizmie.
dzieje Polski tragiczne?
Brodziński: nie, idylliczność (zaleta).
Słowacki: nie, brak tragiczności - gorzka krytyka dziejów ojczyzny i charakteru narodowego.
Krasiński: nie, brak historii polskiej, epopei, tragedii.
Brzozowski: nie, tragizm narzędziem krytyki narodu szlacheckiego i jego spadkobierców, tra-giczny czyn - twórczość.
motyw oczyszczenia (katharsis).
trzy schematy tragizmu:
skazana na niepowodzenie walka człowieka z jakimiś nieznanymi siłami.
kolizja równouprawnionych racji.
nieuchronna zagłada wielkich wartości.
ideał zemsty - zemsta na panach.
u Krasińskiego heroizm bierności, hrabia Henryk - poznać determinizm, aby go wypełnić do końca, w ten sposób zachowując odwagę i dumę.
Irydion - tragedią bardziej gorzką niż Nie-Boska Komedia, tragizm klęski.
dla Brzozowskiego - tragiczny czyn, nie klęska.
ZAMKNIĘCIE. Badania literackie nad XIX stuleciem.
wiek XIX - wiek narodów i proletariatu, idee indywidualizmu i historyzmu, naczelne kategorie estetyczne: tragizm i ironia.
zbudowano solidny fundament dla nowoczesnej wiedzy o wieku XIX.
potrzeby w zakresie podstawowych problemów badawczych:
Dzieje prądów literackich w wieku XIX.
Kształtowanie się polskiego nowożytnego systemu literackiego ze szczególnym uwzględ-nieniem romantyzmu oraz krytyków romantyzmu.
Historia idei XIX-wiecznych, związki literatury z ideami wieku oraz z procesem historycz-nym.
Historia XIX-wiecznych doktryn estetycznych, kategorie estetyczne romantyzmu i pozyty-wizmu.
Historia głównych form artystycznych XIX wieku.
Socjologia literatury romantyzmu i pozytywizmu.
Ujęcia komparatystyczne literatury XIX-wiecznej.
Współczesna recepcja literatury romantyzmu i pozytywizmu.
Historia wieku o wieku XIX.
5