Zofia Trojanowiczowa,
Sybir romantyków,
Kraków 1992.
WSTĘP. „Jej dzieje na Sybirze…”.
Zsyłki.
główny trakt syberyjski: z Moskwy przez Kazań, Perm, Jekaterynburg, do stolicy Syberii Zach., To-bolska, a stamtąd dalej: do Omska, Sybirska, Irkucka. Tak zdążała większość polskich zesłańców. W Tobolsku rezydowała specjalna komisja zesłańcza, która sprawowała ścisła kontrolę nad wszys-tkimi zesłańcami politycznymi, a niekiedy decydowała nawet o miejscu ich przeznaczenia.
przy przekraczaniu Uralu - pożegnanie z Europą. Utrwalił to na płótnie Aleksander Sochaczewski (Na granicy Azji, inny tytuł: Pożegnanie Europy).
markiz de Custine: „Syberia zaczyna się od Wisły”, od Wisły zaczynał się obszar, na którym zsyłki były podstawowym narzędziem carskiego despotyzmu.
niejednokrotnie, zwłaszcza w przypadku bezterminowych zesłań na katorgę, skazani żałowali, że uniknęli kary śmierci.
rodzina, także sam zesłaniec, na ogół nie znali wcześniej dokładnej daty opuszczenia więzienia. Wywózki - często nocą, bez świadków.
pożegnania skazanych, w szczególności pozbawionych kontaktów z rodzinami, więc i pomocy finansowej z ich strony, organizowały w l. 40. warszawskie Entuzjastki: Anna Skimborowiczowa, Narcyza Żmichowska, Wincenta Zabłocka.
nazywano: Syberią albo z rosyjska - Sybirem, „ziemią przeklętą”, „lodowym piekłem”, „krainą, gdzie nie ma nadziei”, „krainą wiecznych śniegów i wiecznej tęsknoty”, „dzieckiem nieszczęść, łez i cier-pień Rosji i Polski”, „czyśćcem odkupienia”, „ziemią milczenia i grozy”.
ludzi deportowanych nazywano: Syberiakami, Syberianinami, Sybirakami. W Polsce Sybirak = ze-słaniec; człowiek, który przeszedł przez zesłanie.
Polacy = osiedleńcy ziem zauralskich od końca XVI wieku. Pierwsze polskie warstwy osiedleń-cze = jeńcy wojenni z czasów Batorego, Wazów, Stanisława Leszczyńskiego.
2. połowa XVIII wieku - kolejne fale zesłańcze, związane z konfederacją barską i powstaniem koś-ciuszkowskim. Poeci romantyczni skłonni są rozpoczynać dzieje Polaków na Sybirze od niewoli barszczan i powstańców kościuszkowskich. Konfederaci szli na wygnanie jako jeńcy wojenni, duża część pieszo, bito ich, upokarzano i głodzono, wielu pomarło w drodze Podróż konfederacka na stacyje podzielona.
większość wróciła do kraju: po I rozbiorze, na mocy „ukazu” Katarzyny II z 1773 r., część po amne-stii z 1781, na mocy rozporządzenia cara Pawła z 1796, po amnestii 1815.
polityka wynaradawiania narodu, godząca w osoby, instytucje, ośrodki konspiracji i niezależnej my-śli. Wyrok zesłańczy poprzedzało uciążliwe zazwyczaj śledztwo.
od l. 20. XIX wieku zsyłki na Sybir - nieprzerwanie. 2 kulminacyjne fale: po klęsce powstań 1830 i 1863. 1824 sprawa filomacka. Uniw. Wileński poniżany, upadlany. Nowosilcow objął kuratorstwo na miejsce Czartoryskiego. Najbardziej „winni” (z 20 filomatów i filaretów) - Tomasz Zan, Adam Suzin, Jan Czeczot - ukarani więzieniem rocznym bądź półrocznym, po odbyciu kary zobowiązani do za-mieszkiwania w Orenburgu (Czeczot w Ufie). Rozgłos: pisarstwo Lelewela, III cz. Dziadów.
po powstaniu listopadowym nadany Królestwu - w miejsce cofniętej konstytucji - Statut Organi-czny nie podtrzymywał zapisu o karze odbywanej na terenie kraju ( możliwości deportacji).
przeszło 50 tys. Polaków zesłano na Sybir, Kaukaz, linię orenburską po powstaniu listopadowym.
w okresie międzypowstaniowym zesłanie staje się dal wielu Polaków wariantem losu, który w każ-dej chwili może się urzeczywistnić.
we wrześniu 1856, z okazji wstąpienia na tron cara Aleksandra II, ogłoszono amnestię dla polskich wygnańców politycznych, zesłanych do imperium. Był to akt w znacznej mierze wymuszony na Ro-sji po przegranej przez nią wojnie krymskiej. Z amnestii w pierwszym rzędzie skorzystać mogli co zesłańcy, którzy spędzili na Syberii nie mniej niż 10 lat, byli żonaci i mieli dzieci, dalej ci, którzy do dnia koronacji przebyli na zesłaniu 5 lat. Szacuje się, że powracających było ok. 10 tys. Ich opowie-ści i zachowania potęgowały nastroje patriotyczne, lecz zmuszały również do refleksji nad dalszą drogą kraju. Większość Sybiraków powróciła do kraju z powziętą już na zesłaniu zdecydowaną nie-chęcią do wszelkich działań konspiracyjnych, nielegalnych.
kolejna fala masowych deportacji wiosna 1861-1866. Większość zesłańców postyczniowych wró-ciła do kraju, korzystając z kolejnych amnestii z końca l. 60., l. 70. i dużej amnestii z 1883.
Od l. 70 - l. 20. XX wieku systematyczne deportacje głównie socjalistów i socjaldemokratów.
* * *
do czasu zbudowania w l. 60. kolei żelaznej łączącej Warszawę z Moskwą drogę pokonywano kibi-tką, najczęściej pieszo. Jeśli więzień jechał kibitką, to też zazwyczaj nie do samego końca, a jedy-nie do Moskwy, Nowogrodu czy Tobolska. Kibitka - drewniany wózek bez resorów i żelaza, wąski, płaski, z podniesionym przodem, okryty budką.
wędrówka piesza: 2 dni marszu, dzień odpoczynku w ostrogu (= więzieniu etapowym). więźniowie polityczni zazwyczaj razem z przestępcami kryminalnymi. Groźniejsi kryminaliści dla łatwiejszego rozpoznania i uniemożliwienia ucieczki, oprócz charakterystycznie ogolonych głów, mieli czoła i po-liczki napiętnowane literami WOR (złodziej) lub KAT (katorżnik). Wielu więźniów pokonywało drogę w kajdanach ręcznych i nożnych. Niektórzy szli skuci po parze lub przymocowani do długiego, me-talowego pręta.
Typy kar i zsyłek - różne. Najsroższa kara = katorga, zesłanie na ciężkie roboty w kopalniach i hu-tach, w warzelniach soli i gorzelniach, przy budowach (najwięcej - Syberia Wschodnia). Odmiana katorgi: służba w cywilnych rotach aresztanckich (twierdze w Syberii Zachodniej). katorżnik podle-gał karom cielesnym, nie mógł wnosić o ułaskawienie, złożyć skargi, zakaz korespondencji z kra-jem. Gdy termin katorgi kończył się, status katorżnika zazwyczaj zmieniał się na status dożywotnie-go osiedleńca na Syberii ( zwalniało od ciężkich robót, większa możliwość poruszania się, szuka-nie na własną rękę pracy, domu). Najliczniejsza grupa zesłańców = skazani na dożywotnie osiedle-nie, z karą często - połączona konfiskata majątku i pozbawienie praw, więźniowie pochodzenia szlacheckiego otrzymywali od rządu niewielkie zapomogi. „Posielenie” często skazywało na samot-ne życie wśród tubylców i Rosjan, na ciągłe poczucie obcości.
Największą dolegliwością katorgi (nie ciężka praca, nuda, jałowość) = ogólna dehumanizacja życia. System zakazów i nakazów egzekwowany często przez ludzi prymitywnych, przebywanie z krymi-nalistami, nędza. Bunty i próby ucieczek (na ogół nieudane). próby ucieczek zbiorowych.
siatki konspiracyjnego porozumienia. 1833 „sprawa omska”, przywódca spisku: ksiądz Jan Henryk Sierociński. Czerwiec 1866 powstanie zabajkalskie, 4 przywódców: Gustaw Szaramowicz, Narcyz Celiński, Jakub Rejner, Władysław Kotkowski.
Większość zesłańców nastawiona na przetrwanie, dążenie do podtrzymania narodowej wspólnoty, do samoorganizacji i samopomocy.
Świadectwa.
Pierwsze opublikowane relacje zesłańcze zaczynają się pojawiać w końcu XVIII wieku. Inicjuje je w 1773 wierszowana opowieść biskupa Józefa Załuskiego.
zapowiedź nowego w piśmiennictwie polskim rodzaju relacji pamiętnikarsko-podróżniczej, relacji „podróży z musu” (Maksymilian Jatowt).
Adam Mickiewicz wprowadził pojęcie literatury zsyłkowej, traktując ją jako odpowiednik literatury emigracyjnej.
Józef Kopć Dziennik podróży przez całą wzdłuż Azję…, Wrocław 1833, Józef Kobyłecki 1838, Ewa Felińska (zesłana w l. 1839-1844) Wspomnienia z podróży do Syberii (wyd. 1850-1853), Rufin Pio-trowski Pamiętniki (druk 1860-1861), Eugeniusz Żmijewski Sceny z życia koczującego (1859), Adolf Januszkiewicz Dziennik podróży po stepach kazachskich + listy z zesłania (1861), Maksymilian Ja-towt Obrazki caryzmu, Sołdat, czyli sześć lat w Orenburgu i Uralsku, twórczość syberyjska Agatona Gillera l. 1855-1860 (dziś podstawowe źródło wiedzy; jego najważniejsze dzieła: Podróż więźnia etapami do Syberii…, Opisanie zabajkalskiej krainy, zbiór artykułów Z wygnania).
pamiętnikarstwo syberyjskie - bardzo zróżnicowane, wielopostaciowe, poczucie misji. Podstawowa cecha tych wspomnień: pamiętnikarze chcą być świadectwem prawdy o własnym losie, o dziejach innych polskich zesłańców, o Syberii i jej mieszkańcach, o mechanizmach carskiego despotyzmu.
element porządkujący i organizujący opowieść: własny los - utrata wolności, podróż pod przymu-sem, pobyt na zesłaniu, powrót.
początkowe relacje bardziej osobiste, później pole obserwacji pamiętnikarza ulega znacznemu roz-budowaniu, dużo więcej miejsca poświęcają analizie carskiego despotyzmu, są jego oskarżyciela-mi. Główny nurt literatury zsyłkowej ma charakter wspomnieniowy. Pisano po uwolnieniu. Świado-mość, wrażliwość, emocje autorów wspomnień w czasie spisywania nie były takie jak na zesłaniu, podlegały naciskowi konwencji heroicznej, martyrologicznej.
poezja zesłańców - ani nazbyt obfita, ani szczególnie wysoko sięgająca: Gustaw Cieliński („posie-leniec”) poematy Samobójca, Kirkiz, Stepy, Karol Baliński, Gustaw Ehrenberg (= syn naturalny cara Aleksandra I), Edward Żeligowski. Twórczość zesłańców XIX-wiecznych = poezja próby; poszuki-wanie takiego języka poetyckiego, który potrafiłby wyrazić odrębność duchową doświadczenia sy-beryjskiego. = poetyckie świadectwo losu polskiego i stanu duszy zesłańczej.
Mit.
doświadczenie Sybiru - charakter przeżycia zbiorowego, doświadczenie całego narodu. Porażenie masowością i okrucieństwem zesłań.
w przeciwieństwie do Mickiewicza, który nie wątpił w zmartwychwstanie narodu, Niemcewiczowska wizja przyszłości (dziennik z l. 1831-1834), była wizją ogromnie pesymistyczną.
dramatyczne położenie wyodrębniało Polaków z rodziny narodów europejskich, wspólny los = szczególnie doniosły element więzi narodowej. Nową historię utrwalały inne pamiątki, symbole, znaki: twierdze, więzienia, Sybir.
do czasu wielkiej amnestii z 1856 - sprawy i okoliczności życia Polaków na Syberii z trudem prze-nikały do kraju i na emigrację. O spisku księdza Sierocińskiego (1833-1835) dowiedziano się dopie-ro w 1854 z opublikowanych wówczas w „Przeglądzie Poznańskim” fragmentów wspomnień Rufina Piotrowskiego.
pierwsze zorganizowane formy pomocy dla zesłanych w kraju - l. 40.: Warszawa środowisko Entu-zjastek; na Ukrainie wokół Salomei Rakowskiej; w środowisku wołyńsko-podolskim, Ksawera Gro-cholska, Róża Sobańska. Trudności przy organizowaniu pomocy: brak informacji o miejscu i warun-kach odbywania kary, o najpilniejszych potrzebach, o uprawnieniach do prowadzenia koresponden-cji. Z czasem drogi korespondencji przetarto. Grochowska i Sobańska własna siatki korespon-dentów i mężów zaufania.
akcje pomocy - dyskretne. Neutralizowały grozę Sybiru.
Istotny czynnik świadczący o procesie mityzacji Sybiru = skłonność do podporządkowywania nazwy geograficznej (Syberia, Sybir) jej przenośnemu znaczeniu: miejsce odludne, dzikie, zimne. W języ-ku filomatów „sybiryzm” = synonim dzikości i barbarzyństwa. Nazwy Syberia, Sybir - związane z przestrzenią zesłania, niekoniecznie z obszarem geograficznym (też przeduralska Rosja).
Polscy zesłańcy = „narodowej sprawy męczennicy”. O swoistości romantycznego mitu Sybiru decy-dował jego martyrologiczny charakter.
klimat duchowy Sybiru - przedmiot marzeń, tęsknot, pragnień, zwłaszcza dla emigrantów.
Anhelli - wizja Sybiru odmienna od stereotypowych idealizacji.
polski Sybir przeżywany jako miejsce ładu moralnego, realizowania się w cierpieniu ludzkiej i naro-dowej wspólnoty, figuralnego wypełniania Golgoty Chrystusa; potwierdzał zapowiedź zmartwych-wstania narodu.
martyrologiczny charakter romantycznego mitu wypierał pamięć o najwcześniejszych zesłaniach i wiązał początki historii polsko-syberyjskiej z konfederacją barską.
locus horridus - charakter miejsca przerażającego; skojarzenia: kibitka, kajdany, chłosta, knut, mi-na, taczka, „posielenie”, katorga, lody, śniegi… Im bardziej świat ten był przerażający, tym wyżej w swojej świętości sięgał.
brama z napisem z dantejskiej bramy piekieł: „kto wchodzi do mnie, żegna się z nadzieją” - często w utworach o tematyce syberyjskiej, znak przekroczenia granicy; Przedświt Krasińskiego: „Jak Dant przez piekło przeszedłem za życia!”. Boska Komedia - źródło dla wyrażenia przeżyć Sybiru. dla opisu swoich doświadczeń syberyjskich po raz pierwszy posłużył się Dantem ksiądz Faustyn Cie-cierski.
* * *
Mickiewicz: Sybir to piekło polityczne.
2 naprawdę wielkie utwory syberyjskie: Dziady cz. III (1832) i Anhelli (1838).
Dziady - język poetycki, brak obrazów życia na Syberii, tylko ich zapowiedź. U Mickiewicza Sybir / piekło = miejsce udręczeń, męki bólu, nie odwetu, świat godny politowania niż potępienia, litość i współczucie, nadzieja na zbawienie miała pozostać ich wiarą żywą i najważniejszą. „Sybir zbliżył wszystkie stanu narodu”, inaczej niż emigracja, związek z narodami słowiańskimi, także z Rosjana-mi.
Anhelli: Słowacki nie potępiał narodu, ostrzegał raczej przed wizją narodu, jaką miał za zmistyfiko-waną i prowadzącą do samozaspokojenia. Metafora wiązał sybir z piekłem dantejskim: Szaman, jak Wergiliusz, oprowadza Anhellego piekle ziemskim Polaków, piekło ludzi skazanych na zatracenie, o których Szaman mówi: „dobrzy z nich ludzie w szczęściu, ale je nędza przemieni w ludzi złych i szkodliwych”. Szaman wybrał jednego z zesłańców, czystego i niewinnego, Anhellego, na „ofiarę serca”. Anhelli aż do śmierci nie wie, czy Bóg ją przyjmie. Anhelli = głos rozpaczy, jakiego nie wydał nikt. Poemat Słowackiego liczne i wyraziste elementy zesłańczego kolorytu lokalnego”, krąg mo-tywów wiążących się bezpośrednio z losem wygnańców. Krajobrazowi sybirskiemu i dziejom wyg-nańców narzucił jednaką posępność, melancholijność, rozpacz. Słowacki - reinterpretacja romanty-cznego mitu, z przestrzeni zesłania uczynił fenomen bez analogii. Umieszczając polskie piekło na Sybirze - uczynił z niego symbol polskiej historii i niszczycielskiego gwałtu popełnionego na całym narodzie, symbol polskiej bezsilności wobec wyroków historii. Świat wygnańców w Anhellim = świat posępny i melancholijny, tragiczny. poemat = opowieść o postępującym kryzysie wartości, o darem-ności usiłowań wygnańców, ich bezsilności i zagubieniu wobec losu. Anhelli: ujawnia postępujący wśród Polaków kryzys cywilizacji chrześcijańskiej; dezorientacja moralna, relatywizacja chrześcijań-skich norm i zasad.
Fantazy: (1866) - Sybir realny i konkretny, zbieżny z widzeniem Mickiewicza. najwyższe wartości, najdalej idącą przemianę ducha prezentuje w dramacie Major (rosyjski zesłaniec). dzieje jego i Ja-na = ilustracja wizji, roli Sybiru według Mickiewicza - narzędzia naprawy moralnej, zbliżenia sta-nów, wytworzenia węzłów jedności między Polakami i Rosjanami. Obraz Sybiru - głównie wspom-nienia zesłańców. Śmierć Majora - nie gest rozpaczy, jest świadomą ofiarą z siebie dla innych, ofia-rą na podobieństwo ofiary Chrystusa. Ojczyzna, kraj utracony = kolejny przedmiot iluzji i deziluzji.
Zygmunt Krasiński Ostatni - o losach więźnia-Polaka zesłanego w głąb imperium; przebywa tam od 20 lat. Całość = przedśmiertny monolog uwięzionego poety, opowieść o jego życiu. Krasiński miał rodzaj obsesji Sybiru. Ostatni - powiązanie z Więźniem Chillonu Byrona. Krasiński stworzył poemat o polskim więźniu-zesłańcu.
Norwid Syberie (wiersz).
* * *
Stanisław Wokulski, zesłaniec styczniowy powrócił z Irkucka do Warszawy na jesieni 1870. Bole-sław Prus przedstawia syberyjskie doświadczenia swojego bohatera z innej niż martyrologiczna perspektywy.
po 1870 stosunek do polskich zesłańców zmieniał się na korzyść. Sybir późnych romantyków zdaje się podporządkowany jednemu, podstawowemu celowi: chce przybliżyć martyrologię zesłańców, upowszechnić ją, utrwalić w świadomości czytelników. Ich Sybir w większym stopniu był hołdem, przykładem, potwierdzeniem martyrologii narodu, w mniejszym - próbą całościowego ogarnięcia złożoności polskiego losu czy szukaniem nowego światła dla tajemnic historiozoficznego przesła-nia. I z istoty swej był Sybirem szczelnie zamkniętym przed nowym typem doświadczenia zesłań-czego, przed doświadczeniem Stanisława Wokulskiego.
po powstaniu styczniowym misję organizowania syberyjskiej wyobraźni narodowej przejęło malar-stwo i ono przez jakiś czas było głównym wyrazicielem tego przeżycia Sybiru, które inspirowali wiel-cy romantycy, a dopełniali konkretem ich poetyccy następcy oraz coraz liczniejsi w drugiej połowie wieku autorzy wspomnień zesłańczych.
pierwszy zaktualizował romantyczne przeżycie Sybiru Artur Grottger; cykl Lithuania, szkice z 1867 Ciosanie krzyża, Dźwiganie krzyża. Jacek Malczewski - źródła inspiracji: autentyczne świadectwa zesłańcze, pamiętniki, ustne opowieści, Śmierć wygnańca. Aleksander Sochaczewski - własne do-świadczenia wygnańcze.
wyobraźnię malarską angażowały w szczególności wątki anhelliczne i zbiorowość zesłańcza. Zwra-ca uwagę powtarzalność niektórych tematów, jak śmierć Ellenai, pochód na Sybir, sceny w kopalni.
TEKST
„…My z niego wszyscy”.
Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III - „Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, / zapomnij o mnie -”
Adam Mickiewicz, Dziadów cz. III, Ustęp.
„…Nasze do Polski westchnienia”.
Tomasz Zan, Wygnaniec.
Gustaw Zieliński, Odjazd.
Gustaw Zieliński, Do mojej myśli.
Gustaw Zieliński, W imionniku St[anisława] D[utkiewicza].
Gustaw Zieliński, Wiersz na pomięszkanie Adolfa J[anuszkiewicza].
Gustaw Zieliński, Stepy - „Ha! to kurhany, pomnik jedyny, / Że człowiek gościł śród tej krainy”. „Koniu!… leci-my, tu nikt nie wstrzyma, / W tych grobach nasion przyszłości nie ma”.
Gustaw Ehrenberg, Podróż na Syberię.
Gustaw Ehrenberg, Do braci posieleńców.
Gustaw Ehrenberg, Ego dormivi et Soporatus sum.
Gustaw Ehrenberg, Stella Maris.
Karol Baliński, Pożegnanie.
Karol Baliński, Do majowego wietrzyka.
Karol Baliński, Czy pamiętasz? (Piosnka): „Pamiętasz Sybir? tę ziemię przeklętą? / Stokroć przeklętą, choć już w niej nie gnijem, / Naszymi łzami i krwią przesiąkniętą, / Braci poległych pod moskiewskim kijem! / Pamię-tasz Irkuck, gdzie Skiba spoczywa! / Miny Nerczyńska głośne polskim młotem! / Tam Piotr! tam oni - tam wszystko nas wzywa! / Ach bracia! Wiecznie pamiętajcie o tem -”.
Aleksander Krajewski, Katechizm sybirski.
Edward Żeligowski, [Błądzę w dzikiej pustyni…].
„Jeśli zapomnę o nich…”.
Tomasz August Olizarowski, Poczta rosyjska.
Stefan Garczyński, Grobowiec na granicach Syberii.
Wincenty Pol, Obóz moskiewski pod Kownem.
Juliusz Słowacki, Kordian. Spisek koronacyjny.
Juliusz Słowacki, Anhelli.
Zygmunt Krasiński, Ostatni.
Kornel Ujejski, Ustęp z powieści sybirskiej.
Kornel Ujejski, Na zgon rozstrzelanych w Irkucku.
Teofil Lenartowicz, Z północy.
Teofil Lenartowicz, Odstawny.
Teofil Lenartowicz, Cienie syberyjskie. Z opowiadania powracającej z wygnania.
Mieczysław Romanowski, Sołdat z Cudnowa.
Mieczysław Romanowski, Dziaduś.
Józef Bohdan Zaleski, Pod krajobrazem sybirskim. Do Br. Z.
Cyprian Norwid, Syberie.
Cyprian Norwid, „Ołówkiem” na książeczce o Tunce.
Franciszek Olechnowicz, W kopalni: „Straszny to wyrok dla żyjących ludzi / Zstąpić do grobu, gdy duch jesz-cze włada, / Gnić - konać w ziemi, gdzie chyba Bóg zbudzi, / I czuć noc wieczną, jak na oczy spada”.
Włodzimierz Wolski, Marsz sybirski: „Ostro po mrozie stąpamy w szeregu, / jako straż przednia męczarni i nę-dzy. / Jeżeli który zmarzły padnie w śniegu, / Nie płaczmy po nim, on odpocznie prędzej. / A my pod kolbą, pod batem sołdatów / Na długo, długo pójdziem w step daleki, / Zanim pod knutem dzikszych jeszcze katów / Nie odpoczniemy w kopalni na wieki”.
„Kto na ich mogiłach nie poszanuje Polski…”.
Maurycy August Beniowski, Dziennik podróży i zdarzeń hrabiego Maurycego Augusta Beniowskiego na Sybe-rii, w Azji i w Afryce.
Józef Kopeć, Dziennik podróży Józefa Kopcia przez całą wzdłuż Azją lotem, od portu Ochocka oceanem przez Wyspy Kurylskie do Niższej Kamczatki, a stamtąd na powrót do tegoż portu na psach i jeleniach.
Faustyn Ciecierki, Pamiętnik księdza Ciecierkiego, przeora dominikanów wileńskich, zawierający jego i towa-rzyszów jego przygody doznane na Sybirze w latach 1797-1801: pisany kilka lat po powrocie, nie był znany romantykom, wydany w 1865, zapoczątkował motywy i idee literatury sybirskiej, przewodnia myśl o opiece Bo-ga nad jego losem, infernalna metaforyka, zapisy dotyczące kanonów postępowania na zesłaniu, plany ucie-czki do Chin.
Konstanty Wolicki, Wspomnienia Konstantego Wolickiego z pobytu w Cytadeli warszawskiej i na Syberii: nie są wybitnym tekstem, nic nowego nie wnoszą.
Ewa Felińska, Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie: przekład na angielski i duński, nie mają martyrologicznego charakteru (cenzura rosyjska), koncentracja na codziennych wydarze-niach, konsekwentność, konkretność. Podstawą prowadzony na bieżąco w Berezowie i Saratowie dziennik. Bogato opisane: szamanizm, zorza polarna, opowieści o Ostiakach, okolicznościowe zajęcia (polowanie, ku-lig).
Justynian Ruciński, Konarszczyk (1838-1878), Pamiętniki z zesłania na Sybir: duża wartość dokumentacyjna; kontakty polskich wygnańców z dekabrystami.
Eugeniusz Żmijewski, Sceny z życia koczującego: jeden z pierwszych badaczy złóż mineralnych Syberii Za-bajkalskiej, żywy język, nasycenie dialogami, wyprawy poświęcone poszukiwaniu złota, sporo informacji geo-graficznych, kultura tamtych ludów; niewiele o metodach poszukiwania kruszców, brak tematów politycznych - cenzura.
Adolf Januszkiewicz, Listy ze stepów kirgiskich: duże walory literackie, plastyka, wnikliwość spostrzeżeń, dow-cip.
Rufin Piotrowski, Pamiętniki z pobytu na Syberii: informacje geograficzne, o klimacie, historii Syberii, Kirgi-zach, starowiercach. Martyrologia polska. Wszechmoc cara („swoim ukazem i wyrokiem może z najszlachet-niejszego serca, z najszlachetniejszej duszy, wyrzucić wszystkie wzniosłe uczucia, zamienić człowieka w byd-lę”).
Rafał Błoński, Pobyt na Syberii Rafała Błońskiego przez niego samego w Rzymie opisany w roku 1865: skro-mnych rozmiarów relacja, sporo obserwacji o nadużyciach administracji rosyjskiej, o rolnictwie i przemyśle na Syberii, o rosyjskim prawosławiu (-).
Szymon Tokarzewski, Siedem lat katorgi. Pamiętniki 1846-1857: podczas drogi niósł swojego chorego przyja-ciela na plecach, Józefa Bogusławskiego.
Adolf Jabłoński, Dziesięć lat niewoli moskiewskiej: pseudonim Jasieńczyk, zbliża się do powieści autobiografi-cznej.
Maksymilian Jatowt, Soldat, czyli sześć lat w Orenburgu i Uralsku.
Agaton Giller, Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberii: bogactwo i różnorodność informacji, dokumentowanie, chęć upowszechnienia informacji o carskim systemie politycznym, przybliżenie gospodarczego i kulturalnego oblicza ważnej części Syberii.
6