BARWY

Barwy podstawowe i pochodne

W wielkim zespole barw istnieją trzy barwy podstawowe oraz trzy pochodne. Barwy podstawowe to czerwona, żółta i niebieska (il. 1). Ich nazwa wzięła się stąd, że nie można ich uzyskać ze zmieszania farb o jakichkolwiek innych barwach. Ze zmieszania farby czerwonej z żółtą uzyskamy barwę pomarańczową, z połączenia farby czerwonej z niebieską - fioletową, a niebieskiej z żółtą - zieloną. Natomiast po nałożeniu na siebie trzech barw podstawowych uzyskamy barwę czarną.

1. Barwy podstawowe
   

Barwy pomarańczowa, fioletowa i zielona  p o c h o d z ą  z odpowiedniego zmieszania farb czerwonej, żółtej i niebieskiej. Stąd ich nazwa - pochodne (il. 2).

2. Barwy pochodne

Odcień, a tym samym i temperatura barwy pochodnej zależy od proporcji użytych farb o barwach podstawowych. Jeśli w połączeniu czerwieni z żółcieniem przeważać będzie żółcień - powstała farba pomarańczowa będzie miała odcień jaśniejszy niż wówczas, gdybyśmy zastosowali więcej czerwieni. Jeżeli w mieszance farby niebieskiej z żółtą użyjemy więcej tej pierwszej, zieleń okaże się ciemniejsza, bardziej chłodna niż wówczas, gdyby przeważała farba żółta itd.

Barwy dopełniające

Już wiesz, że mamy trzy barwy podstawowe: czerwoną, niebieską i żółtą oraz trzy pochodne: pomarańczową, fioletową i zieloną.
Czy wiesz, że barwy, które leżą na przeciw siebie w kole barw mają taką właściwość, że zmieszane ze sobą dają barwę szarawą, czyli wzajemnie dopełniają się do szarości i stąd ich nazwa - barwy dopełniające.

33. Koło barw

Barwy czyste i złamane

4. ANDRÉ DERAIN Most Westminsterski 1906

Wszystkie barwy podstawowe i pochodne należą do barw czystych. Obrazy namalowane takimi farbami są jasne i pogodne (il. 4) Przeciwieństwem barw czystych są barwy złamane. Gdy dodasz do każdej z farb o barwie podstawowej i pochodnej odrobinę farby o barwie dopełniającej ją: do czerwonej odrobinę zieleni, do pomarańczowej odrobinę niebieskiej, do fioletowej - żółtej itd., uzyskasz barwy przygaszone, smutne.

Spróbuj przeprowadzić małe doświadczenie. Będą ci potrzebne trzy białe arkusiki papieru wielkości kartki zeszytowej. Na lewej połowie każdej z nich narysuj kółko o średnicy np. dna szklanki. Następnie pomaluj te kółka: jedno na czerwono, drugie na żółto, trzecie na niebiesko. Teraz intensywnie wpatruj się z bliskiej odległości przez minutę w każde z namalowanych kółek, a potem nagle przenieś spojrzenie na prawą część arkusika. Na niezamalowanym, czystym polu widzisz przez chwilę kółko takiej samej wielkości jak to, które namalowałeś po lewej stronie arkusika - ale innej barwy. W pobliżu kółka czerwonego w twoich oczach pojawi się na chwilę kółko zielonkawe, w pobliżu żółtego - fioletowawe, w pobliżu niebieskiego - pomarańczowawe. Każda więc z trzech barw, w które wpatrywałeś się, wywołała na chwilę swoją barwę dopełniającą.

Doświadczenie to z pewnością potwierdziło znane ci zjawisko. Na pewno zdarzyło ci się oglądać zachodzące słońce. Gdy będziesz wpatrywać się w skłaniającą się ku horyzontowi czerwoną tarczę słońca i zamkniesz na chwilę oczy, pod powieką pojawi się wówczas na chwilę okrąg słońca, ale w barwie dopełniającej - zielonkawej. Podobne doświadczenie możesz przeprowadzić nie wychodząc z domu. Gdy będziesz wpatrywać się w żółte światło lampy, a potem spojrzysz nagle przez okno, mrok wieczoru wyda ci się niebieskofioletowy. Zjawisko to, zwane powidokiem, wynika z pewnych właściwości naszego wzroku i wykorzystują je często malarze.

5. PAUL SIGNAC Czerwona wieża. Widok Marsylii 1913

Francuski malarz impresjonista Paul Signac malując zalaną słońcem zatokę w Marsylii ukazał blask słońca w barwie złocistej, kontrastując ją z barwą dopełniającą: niebieskofioletową (il. 5). Cienie nie miały dla malarza barwy szarej czy czarnej, lecz taką, jaka pozostała w oku po dłuższym wpatrywaniu się w barwę ciepłą, żółtą. Skupiał całą uwagę na wzajemnych stosunkach plam barwnych, na harmonii barwnej całości dzieła.

Temperatura i względność barw

W świecie barw rozróżniamy barwy ciepłe i zimne. Do barw ciepłych zaliczamy czerwoną i pomarańczową oraz te, które w kole barw sąsiadują z nimi bezpośrednio. Do barw zimnych - zieloną i niebieską oraz te, które znajdują się najbliżej. Barwy ciepłe działają na ogół pobudzająco, a czasem nawet niepokojąco, podczas gdy barwy chłodne uspokajają i koją.

Gdy patrzysz na kolory, możesz poczuć się wesoły lub smutny, spokojny lub ożywiony. Kolor ma wpływ na twój nastrój. Malarz może zmieniać nastrój obrazów, stosując kolory jaśniejsze lub ciemniejsze. Nazywa się to zmianą tonacji obrazu.

Temperaturę barwy w obrazie oceniamy głównie poprzez wrażenie, jakie w nas wywołuje. Przede wszystkim jednak temperatura każdej barwy zależy od tego, jaka barwa znajduje się obok niej.

Ilustracja 6

Ilustracja 7

Przeprowadź doświadczenie. Pośrodku kartki zielonego papieru połóż kwadracik lub kółko wycięte z papieru czerwonego. Następnie drugi, taki sam czerwony kwadracik lub kółko połóż pośrodku kartki papieru pomarańczowego. Przypatrz się czerwonym kwadracikom na obu kartkach. Jest to identycznie ta sama czerwona barwa, ale temperatura czerwieni na obu kwadracikach nie wydaje się jednakowa. W otoczeniu barwy zimnej - zielonej - czerwień ta wydaje się gorętsza niż w otoczeniu barwy ciepłej - pomarańczowej (il. 6 i 7). Teraz spróbuj postąpić tak samo z kwadracikami niebieskimi, kładąc jeden z nich na arkusz papieru zielonego, drugi - na arkuszu barwy pomarańczowej. Otóż barwa niebieska w otoczeniu innej barwy chłodnej wyda się cieplejsza niż wówczas, gdy otacza ją barwa gorąca (il. 8 i 9).

Ilustracja 8

Ilustracja 9

Temperatura jakiejkolwiek barwy jest zależna od temperatury barwy sąsiadującej. Im dana barwa wydaje się zimniejsza, tym gorętsze jest jej barwne sąsiedztwo.

Tą zależność barw od ich otoczenia nazywamy względnością barw.

Kontrast barwny

Co to jest kontrast? Wydaje się, że to przeciwieństwo dwóch odmiennych rzeczy, zjawisk albo wrażeń. Kontrast występuje np. wtedy, gdy po wyłączeniu światła zapada ciemność, a po wyłączeniu radia cichnie głośna muzyka. Spróbuj znaleźć kontrast w swoim najbliższym otoczeniu.

Ilustracja 10

Mamy także do czynienia z kontrastem równoczesnym. Ma to miejsce wtedy, kiedy dwie całkiem różne rzeczy albo zjawiska kontrastują z sobą w tym samym czasie. Weźmy zachód słońca. Na dole ziemia pogrążona jest w mroku, a niebo jaśnieje wspaniałą czerwienią. Albo nowoczesny dom ze szczytami gór na horyzoncie (il. 10). Pomiędzy budynkiem a otaczającą go przyrodą istnieje wiele kontrastów. Gładkim, rozległym płaszczyznom ścian i dachu budowli przeciwstawia się poszarpany rysunek koron drzew i niespokojny obrys gór. Mamy tu więc kontrast kształtów. Poza tym, dom jest biały, roślinność wielobarwna - od czerni do zieleni, woda jeziora, niebo, siniejące w dali szczyty mają różne odcienie błękitu. Mamy więc także kontrast barw.

I w przyrodzie, i w sztuce najsilniej kontrastują z sobą barwy dopełniające: czerwona z zieloną, niebieska z pomarańczową i fioletowa z żółtą, czyli te, które w kole barw leżą naprzeciw siebie.

Tak naprawdę, to różnych rodzajów kontrastów, silniejszych albo słabszych mamy bardzo dużo. Każda barwa ma wiele odcieni, więc też na przykład mocniejszy odcień barwy niebieskiej inaczej będzie kontrastował ze słabym odcieniem pomarańczowej niż z ciemniejszym odcieniem tej barwy; słaby odcień barwy zielonej da inny kontrast z ciemną niż z jasną czerwienią i tak dalej.

Gama kolorystyczna i akcent kolorystyczny

Oto dwa obrazy różniące się pod każdym względem. Jednak jest coś, co je łączy: oba zostały namalowane w wąskiej gamie barw. To znaczy, że do każdego z nich użyto barw jakby trochę do siebie podobnych, leżących w kole barw w pobliżu siebie. O pierwszym z nich, gdzie przeważa czerwień i pomarańcz, powiemy, że został namalowany w wąskiej gamie barw ciepłych (il. 11). O drugim, złożonym głównie z barwy zielonej, powiemy natomiast, że namalowano go w wąskiej gamie barw chłodnych (il. 12).

11. AD REINHARDT Obraz abstrakcyjny 1951

12. PABLO PICASSO Śniadanie na trawie według Maneta 1862

W obrazach malowanych w wąskich gamach barwnych, czy to ciepłych, czy chłodnych, kontrasty barwne muszą być delikatne.

O szerokiej gamie barwnej mówimy wówczas, gdy na jednym obrazie spotykają się barwy zupełnie odmienne, w kole barw bardzo od siebie oddalone, a zatem różniące się także i temperaturą, np. zieleń, czerwień, pomarańczowa, niebieska i inne. W takich obrazach kontrasty barwne muszą być silniejsze (il. 13). Ale bywa i tak, że artysta maluje swój obraz w wąskiej gamie i nagle spostrzega, że dziełu czegoś brakuje, że w jego odczuciu jest ono zbyt monotonne. Może wówczas ożywić dzieło, podnieść siłę jego oddziaływania przez dodanie nawet niewielkiej plamy kontrastującej z ogólną tonacją barwną obrazu. Na ilustracji 14 rolę taką spełnia głównie czerwone niebo nad horyzontem.

13. ROBERT DELAUNAY Okna 1911

14. ANDRZEJ WRÓBLEWSKI Szofer niebieski 1949

Taką plamę (czasami kilka plam) barwną, zazwyczaj o wyższej temperaturze, dodaną do wąskiej gamy barw chłodnych nazywamy akcentem barwnym.

---