PSYCHOLOGIA PENITENCJARNA

Literatura:

• Ciosek, Izolacja więzienna

• Hołyst, Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie

• Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka

• Machel, Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej

• Sikora, Problemy resocjalizacji w świetle badań psychologicznych

• Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki

• Szymanowska, Więzienie, i co dalej

• Waligóra, Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej

Klawisz (clavi - klucz)

WIĘZIENIE:

• Jedna ze starszych instytucji

• Skutek tego, że żyjemy w grupie społecznej

Niektóre zbiorowości ludzkie - minimum 2 lub 3 osoby - to grupy społeczne:

• Konieczność posiadania norm (duże grupy społeczne)

• Cel akceptowany i wspólny

• Interakcje społeczne

• Struktura wewnętrzna

Zbiorowość → Zachowanie z góry określone:

• Standardy, wzorce = normy

Norma

• Wskaźnik zachowanie sprowadzony do 3 płaszczyzn:

• ja wobec innych osób

• ja wobec tego, co posiadają inni

• ja wobec praw innych ludzi (prawa podstawowe - do życia, do wolności, do przekonań)

• powoduje, że zachowania jednostek w grupie są przewidywalne (z góry określone)

• norma nakazuje uwzględnianie wartości innych ludzi

• nieprzestrzeganie norm prowadzi do rozbicia grupy - ANARCHIA (każdy myśli o sobie)

• w grupie - musi też występować konieczność przestrzegania norm

• obyczaje, przekonania, powinności i rytuały - regulują zachowanie w sytuacjach społecznych

• normy wynikają z systemu wartości ⇒ właściwość moralna, wyraz uznania, akceptacji tego co jest dobre a co złe

• normy służą realizacji dobra i niedopuszczeniu do zła (przy czym dobro i zło są tylko umowne - stąd mamy różne systemy wartości)

• przestrzeganie norm = przestrzeganie dobra = zachowania moralne
  
  

Przynależność do grupy jest niezbędna dla ludzi ⇒ rozwój (!), samoocena

Nie możemy zachowywać się jak nam się podoba - musimy zachowywać się tak jak to zakładają normy danej grupy społecznej

• nieprzestrzeganie norm - usunięcie (nawet na pewien czas) z grupy

• grupa nie toleruje osób nieprzestrzegających norm → bo mogą one zapoczątkować dążenie do anarchii (zagrażają istnieniu grupy)

WIĘZIENIE ⇒ dla tych, którzy nie chcą się podporządkować oczekiwaniom innych („miejsce kwarantanny”)

• dzisiaj - w więzieniu ma się naprawić

• kiedyś:

• złoczyńców traktowano dość ostro (założenie ostrych kar)

• „sprawiedliwa kara” - adekwatna do zła spowodowanego nieprzestrzeganiem norm (strach jest motywem, ale bodziec musi być coraz silniejszy)

• za nieprzestrzeganie norm opracowano pewien zestaw kar

• więzienie → wtedy siedzieli tam po to, żeby nie uciekli przed karą, np.: przed okaleczeniem)

• dopiero od średniowiecza umieszczanie, np.: w lochu było karą

• często kończyła się śmiercią, np.: głodową

• pojawia się idea traktowania więzienia jako miejsca odbywania kary

• wiek XIV/XV - pojawiają się instytucje - miejsca przetrzymywania osób łamiących normy

• kara była w zasadzie dożywotnia

• rewolucyjność - już nie zabijano, nie okaleczano, ale po prostu izolowano przestępcę od społeczeństwa

• „kara sprawiedliwa” - złoczyńca wie jakie zło wyrządził; wymierzający karę odczuwa satysfakcję, podwyższa sobie nastrój

• więzienie → zabezpieczenie społeczności przed złoczyńcą, eliminacja

KARA (kiedyś ale też teraz?)

• funkcja odstraszania

• funkcja dążenia do sprawiedliwości

• funkcja zabezpieczenia grupy przed złoczyńcą

• współcześnie ⇒ element dyskomfortu w więzieniu - brak wolności

• więzień to osoba bezwolna - w dużym stopniu nie może o sobie decydować

• nie decyduje o tym co je, kiedy wstaje, co robi, kiedy wychodzi na spacer, z kim przebywa

• nie ma intymności, możliwości zaspokajania potrzeb, zainteresowań

• są jednostki, dla których te ograniczenia nie są tak dużym problemem (cecha indywidualna)

• kara - czas pobytu w więzieniu, nie standard więzienia

• ważny jest stopień demoralizacji - jakie przewinienie popełnił, jaką normę złamał, ale także kim jest - jaki jest (stopień niedostosowania społecznego)

• wykolejenie społeczne → niedostosowanie społeczne (ale to wykolejenie wynika z przyczyn motywacyjnych

• niedostosowanie - źle pełnią swoje role społeczne (np.: zły uczeń)

• powody niedostosowania

• zaburzone funkcjonowanie (osoby dysfunkcyjne z reguły są niedostosowane - niewidzący, niesłyszący, ale też osoby z niedorozwojem intelektualnym) ⇒ pedagogika specjalna - rewalidacja

• motywacje (bez dysfunkcji, ale też bez chęci „chęci” przestrzegania norm) - to są osoby wykolejone

• z reguły wykolejony jest zdemoralizowany:

• egocentryzm - osoba zdemoralizowana realizuje tylko własne potrzeby; będąc w grupie społecznej ignoruje innych, albo traktuje jak środki do osiągnięcia celu ⇒ cel uświęca środki

• współcześnie → czwarty cel kary: poddanie przestępcy resocjalizacji (specyficznemu oddziaływaniu)

• działanie ukierunkowane na motywację i jej zmianę

• CEL NAJWAŻNIEJSZY

Regulacje prawne to tylko szczególny przypadek norm.

Normy prawne - sformułowania mówiące o nakazach i zakazach w obrębie zachowania

Uprawnienia - nie są nakazami ani zakazami, dają pewną możliwość, z której może skorzystać ktoś, kto pod nie podlega.

Pozostała część zakazów i nakazów MUSI być przestrzegana.

Prawa muszą przestrzegać wszyscy, ale nie wszyscy ponoszą odpowiedzialność za jego łamanie:

• Jeżeli dziecko popełni przestępstwo, to nie ono ponosi za nie odpowiedzialność, ale jego prawni opiekunowie

• Osoby chore psychicznie lub w jakiś sposób ubezwłasnowolnione

• Posłowie - w czasie kiedy mają immunitet

Kogo pociągamy do odpowiedzialności karnej?

• Osobę pełnoletnią (powyżej 16 roku życia w chwili popełnienia czynu), zdrową

• 16 - 17 rok życia - za szczególnie ciężkie przestępstwa

• wszelkie inne - po 17 roku życia

• sprawcę przestępstwa ⇒ podstawą jest orzeczenie sądowe dotyczące winy

• orzeczenie o winie

• wina umyślna, nieumyślna, szczególnie brutalna itp. ⇒ rodzaj kary
  
  

Czym powinno być karanie ludzi popełniających czyny zakazane?

• teoria absolutna kary

• teoria chronologicznie najstarsza

• wyraz poglądu mówiącego, że głównym sensem karania jest zadośćuczynienie - sprawiedliwość

• kara ma być sprawiedliwa - ma dorównywać złu wyrządzonemu przez sprawcę

• zasada Talionu - „oko za oko, ząb za ząb”

• Szari'at w Krajach Arabskich

• kara za przestępstwo ma być co najmniej równa przestępstwu, może być większa

• ofiara, jej rodzina, społeczeństwo powinni odczuć zadośćuczynienie

• kara powinna działać odstraszająco (w mniejszym stopniu wobec sprawcy, bo była to zwykle kara ostateczna, ale wobec potencjalnych złoczyńców)

• wykonywanie kary było obowiązkiem - wszyscy musieli być jego świadkami

• kara w zasadzie eliminacyjna - 90% przestępców umierało

• kara eliminuję sprawcę ze społeczeństwa i w ten sposób społeczeństwo zostaje oczyszczone ze złych ludzi

• dominowała przez wiele lat i do dziś w niektórych krajach obowiązuje, np.: niektóre miejsca w Rosji

• najwięcej kar śmierci - U.S.A. i Chiny

• teoria względna kary

• w pewnym sensie przeciwieństwo teorii absolutnej

• w teorii absolutnej nie mówiło się o dobrze sprawcy

• wiara w to, że człowiek może się zmienić, że można go wychować; człowiek jest istotą czującą i może refleksyjnie dojść do pewnych rzeczy jeśli tylko stworzy mu się ku temu odpowiednie warunki

• pojawiła się na początku odrodzenia

• humanizm - człowiek jako najwyższa wartość, więc bez podania mu pomocnej dłoni nie można z niego zrezygnować

• wyraz pogodnego stosunku do człowieka → trzeba dać mu szansę, żeby się podniósł

• powstały więzienia - miejsca pobytu

• nie odrzucono pojęcia surowego karania, ale trzeba tak karać, żeby wychowywać zarówno sprawcę jak i społeczeństwo (profilaktyka)

• uratowanie duszy człowieka - nadrzędne. Oznaką, że dusza się odnowiła było zachowanie świadczące o tym, że przestępca ma wyrzuty sumienia, że negatywnie ocenia siebie sprzed naprawy

• do więzień wchodzą „naprawiacze” - głównie reprezentanci duchowieństwa (zakonnicy itp.)

• „naprawa” polegała głównie na przybliżaniu złoczyńcy Pisma Świętego - wartość moralna Słowa Bożego → katechizacja z elementami pracy misjonarskiej ⇒ główne działania resocjalizacyjne + praca - odnawia człowieka i daje dochód

• powstanie nowożytnej postawy więziennictwa

• najczęściej wyroki były dożywotnie

• asceza, surowość warunków - dobry sposób na refleksję

• ALE kara musi być dolegliwa, bardzo sprawiedliwa

• Prekursor pierwszej teorii penitencjarnej ⇒ działanie w kierunku wywołania skruchy

• System celkowy

• teoria mieszana kary

• ekektyczne podejście do dwóch poprzednich teorii

• dominuje podejście wychowawcze

• kara głównie z myślą o przestępcy ⇒ ma spowodować resocjalizację

• kara być sprawiedliwa - dorównywać złu - ale pojęcie sprawiedliwości jest względne → nie można znaleźć usprawiedliwienia dla kary śmierci, bo kara nie może być nieodwracalna, ostateczna ⇒ zawsze istnieje możliwość pomyłki lub naprawy

• nie ma wyższej wartości niż życie człowieka

• dolegliwość więzienia - brak wolności

• pobyt w więzieniu:

• funkcja ochronna dla społeczeństwa

• funkcja profilaktyczna - forma pouczenia

Nowożytna koncepcja penitencjarna rozwinęła się w Holandii.

Penitencia - działania związane z pokutą

Koncepcja penitencjarna → wywołanie u sprawcy wyrzutów sumienia (możliwe tylko wtedy gdy jest dysonans - Freud)

XVI wiek → powstanie w Amsterdamie pierwszego „zakładu poprawy” - więzienia

• do tego czasu przeważała kara śmierci. Tu głównym założeniem było jej ograniczenie, szczególnie wobec bardzo młodych sprawców

• główny cel - moralna odnowa

• moralność - świadomość i respektowanie w działaniu dobra i zła. Każde działanie wynikające z systemu wartości jest działaniem moralnym

• podobne więzienia powstały później w

• Niemcy (Hamburg, Brema)

• Gdańsk

• Warszawa, Toruń

XVI - XVIII wiek - tendencja spadkowa, powrót do bardzo silnego rygoryzmu, brutalności w traktowaniu więźniów. Szczególnie w:

• Wczesnej Rosji Carskiej

• Niemczech

• Francji
  

Więzienie XVIII-wieczne - więzienie, w którym upodla się człowieka.

Więziennik - osoba zajmująca się administracją więzienną. Obecnie → funkcjonariusz SW, klawisz

Wyjątek stanowiła Twierdza Gandawska założona w 1775 roku

• Zwracano uwagę na klasyfikację więźniów - ze względu na stopień demoralizacji, wiek

• Bardzo dobra organizacja formalna

• Przestrzeganie reguł prawnych - jedyne w tym czasie praworządne więzienie europejskie

• Wzór architektoniczny

Instytucje więzienne w tamtych czasach były niezawisłe, samorządne. Jedynym problemem dla funkcjonowania więzienia były finanse.

Koniec XVIII wieku - Howard - fachowiec od idei więziennictwa, autor „O stanie więzień” (1797) - nowatorskiego dzieła w zakresie myśli teoretycznej dotyczącej penitencjarystyki. Główne postulaty:

• Podczas izolacji więziennej nie należy stosować kar, szczególnie takich, które odbierają chęć powrotu do społeczeństwa

• Praca, ale tylko przydatna dla innych → praca użyteczna, np.: opieka nad sierotami - bardzo dobry sposób na łamanie egocentryzmu więźniów w postawie wobec świata

• Więźniowie wykazujący poprawę (pracowici, zaangażowani na rzecz innych) powinni mieć skrócony pobyt w więzieniu

• Odmienne traktowanie więźniów upośledzonych umysłowo i chorych psychicznie.

System celkowy:

• Cele

• pokuta

• odstraszanie innych

• poprawa → resocjalizacja

• Specyficzne zachowanie więźniów

• destruktywne (bunty, niesubordynacja, akty samobójcze)

• bardzo wysoka agresja

• Chorobę psychiczną wiązano ze skłonnością do przestępczości ⇒ zdecydowanie więcej osób niezrównoważonych → obłąkanych

• W więzieniu siedzi się aby zasłużyć na niebo

• Najsłabszy punkt w systemie celkowym - więzień nie miał żadnych powodów do aktywności prowadzącej do poprawy ⇒ więzień powinien mieć wpływ na swoją dolę w więzieniu

Przyczyny patologii zaczęto upatrywać w samym systemie więziennictwa:

• bardzo ciężkie warunki

• wyczerpująca praca

• brak kontaktu z ludźmi

• zakaz rozmów (czasami)

• wolne chwile - czas dla naprawy duszy

• bieda, nędza

System progresywny - system zbudowany na bazie systemu celkowego

• Główne założenie - część rzeczy dotyczących sytuacji więźnia powinna zależeć od niego samego, np.: lżejsza praca pod warunkiem „współpracy” w pracy nad sobą

• Istnieje możliwość progresji - polepszenia

• Więzień przestaje być przedmiotem systemu penitencjarnego ⇒ staje się podmiotem

• Na pierwsze miejsce wysuwa się cel wychowawczy

• Stwarza możliwość motywowania więźniów do resocjalizacji

• Klasyfikacja więźniów - typologia

• stopień demoralizacji

• wiek - im człowiek młodszy tym na więcej go stać. Możliwości człowieka maleją wraz z wiekiem, dlatego młodszym należy dać większą możliwość poprawy (im człowiek starszy tym bardziej schematyczny, częściej posługuje się stereotypami). Z reguły im starszy więzień, tym bardziej zdemoralizowany.

• humanizm - podmiotowe traktowanie więźnia ⇒ związane z respektowaniem praw człowieka

• dostęp do lekarza

• dostęp do informacji

• dostęp do wiary

• indywidualizacja - branie pod uwagę podstawowych cech indywidualnych człowieka

• płeć

• młodociani przestępcy (wyżywienie, kary)

• osoby niepełnosprawne

• 
  osoby uzależnione
  

• samorząd więzienny

• nauczanie więźniów

• przymus dla tych, którzy nie potrafią udokumentować ukończenia szkoły podstawowej

• dla pozostałych - dobrowolne, np.: kursy zawodowe, szkoły zawodowe, technika, a nawet zdawanie matury, studia

• Z faktu humanizacji i indywidualizacji wynika zasada klasyfikacji samych więźniów

• wiek

• dla dorosłych

• dla młodocianych

• płeć

• dla kobiet

• dla mężczyzn

• stopień demoralizacji

• 
  zamknięte

• otwarte dotyczy wewnętrznej sytuacji w więzieniu

• półotwarte

• kara się czyn a nie człowieka ⇒ kara nie może być traktowana jako dezaprobata człowieka

• powszechność - w całej Europie, Australii, prawie całej Ameryce, powoli zbliżające się podejście również w krajach Azjatyckich (tu na razie ogromny rygoryzm wynikający z przekonania, że im surowsza kara tym lepsze efekty - głównie Rosja)

Jednym z przejawów cywilizacji jest sposób traktowania więźniów.

Idea progresji jest podstawą współczesnego systemu więziennictwa

• np.: kara od 4 (minimum) do 8 (gdy całkowity brak współpracy) lat

Krytyka instytucji więzienia

• Humanizm ⇒ początek

• prawno - etyczny kierunek krytyki

• dopuszczalność do pozbawiania wolności ⇒ więzienie łamie podstawowe prawa człowieka

• obszar psychologii, socjologii, kryminologii

• demoralizująca rola instytucji więzienia - atmosfera wynikająca z faktu pozbawienia wolności, głównie w sferze deprywacji potrzeb, jest stwarzaniem sytuacji, w której możemy się spodziewać jedynie agresji

• Główne zarzuty

• więzienie stwarza sprzeczność ⇒ cele (naprawa) - środki służące do wykonania kary. Pozbawienie wolności, rygoryzm powodują, że więzienie jest najgorszym miejscem do resocjalizacji
  Sytuacja więzienna nie sprzyja resocjalizacji ponieważ ⇒ jest przymus a absolutnym warunkiem resocjalizacji jest całkowita wewnętrzna chęć - motywacja

• więzienie jest najbardziej nienaturalnym dla człowieka środowiskiem

• jest wiele antagonizmów

• potęguje poczucie zagrożenia - sytuacja stresogenna

• jest to środowisko patologiczne, stwarza kontynuację patologii

• podkultura więzienna - ogromne nasilenie emocji negatywnych, kult siły, przemocy

• więzienie jest w zasadzie miejscem, które generuje pogłębienie niedostosowania społecznego, wykolejenie

• aby przetrwać trzeba przestrzegać reguł, które nie są społecznie akceptowane

• nie jest to miejsce, w którym człowiek przygotowuje się do życia w warunkach społeczeństwa praworządnego

• wolność staje się abstrakcją → jest obca
  

• Propozycje

• kary poza więzieniem, np. w Skandynawii - kara niepenalna

• nadzór na odległość

• powrót do więzienia jedynie na noc; w dzień - praca, nauka

Dwie kategorie ludzi w więzieniu - dwie populacje przeciwstawione sobie, wrogie wobec siebie

• więźniowie

• strażnicy

Jest to również sytuacja, która pogłębia stan rozdźwięku społecznego - zdecydowanie nie sprzyja resocjalizacji.

Złodziej - każdy osadzony w więzieniu - w żargonie funkcjonariuszy

• Problemy w więzieniu są tym większe im ostrzejsze warunki.

• Więzienie nie stwarza warunków do normalnego funkcjonowania człowieka

• Jedyną funkcję jaką spełnia więzienie (dobrze), to rola depresyjna

• Psycholog jest w więzieniu osobą niezbędną, zarówno dla skazanych, jak i dla funkcjonariuszy

Resocjalizacja

• Proces, którego celem jest przywrócenie człowieka do normalnej sytuacji

• Resocjalizuje się osoby niedostosowane społecznie

• takie, które nie mają postaw prospołecznych (szacunku dla człowieka, jego mienia, poglądów)

• złe wywiązywanie się z ról społecznych (wyznacznik zachowania w związku z zajmowanym w danej grupie społecznej miejscem - rola społeczna) ⇒ grupa, w której pełni daną rolę nie jest z niego zadowolona - nie spełnia wymagań grupy ⇒ jeżeli to odchylenie od roli społecznej nie jest duże nie możemy mówić o niedostosowaniu społecznym.
  Przyczyny niewywiązywania się z ról społecznych:

• osoby dysfunkcjonalne - procesy istotne dla zachowania się są nieprawidłowe, np. u osób z zaburzeniami percepcji

• urazy, niedowłady, amputacje

• osoby dysfunkcjonalne intelektualnie - z wszelkiego rodzaju niedorozwojem intelektualnym

• BRAK woli zachowań z godnych z oczekiwaniami ⇒ WYKOLRJENI - mogą ale im się nie chce

• wykolejeni przestępczo ⇒ nierespektowanie oczekiwań prawnych

• wykolejeni obyczajowo - moralnie ⇒ nierespektowanie zwyczajów, obyczajów, np. prostytucja

• zachowanie tej osoby sprawia problemy zarówno dla dej osoby, jak i dla środowiska

• Pojęciem pierwotnym była socjalizacja - przygotowanie do pełnienia określonej roli w społeczeństwie

• Niemożność dokonania autokrytyki - możliwa jest zmiana

• Resocjalizacja to nie proste ponowienie procesu socjalizacji

• resocjalizuje się osoby zdemoralizowane ⇒ trzeba dokonać pewnej destrukcji wewnętrznej

• ma w sobie wiele z psychoterapii, socjoterapii

• wymaga doskonałej diagnozy

• działanie, które ma spowodować, żeby osoba, która znalazła się za kratkami (niedostosowana społecznie, wykolejona, zwykle przestępczo) zechciała dobrze pełnić swoją rolę obywatelską, zechciała przestrzegać prawa

• zwłaszcza ci bardzo zdemoralizowani ⇒ cięższe przestępstwa, większa ich ilość ⇒ recydywiści → wykolejenie przestępczo z największym nasileniem czynnika demoralizacji

• wymagana jest zgoda wykolejonego na resocjalizację

• resocjalizacja musi przebiegać planowo, pod okiem fachowców

• Idea resocjalizacji to idea społeczna

• Motywacją do podjęcia procesu resocjalizacji jest poprawa warunków pobytu w więzieniu lub zwolnienie warunkowe

• Zaburzona socjalizacja to historia życia przestępcy ⇒ nie jest łatwa ją zmienić, zwłaszcza w warunkach więziennych

• Nasze zachowanie nie zależy w 100% od tego jaki wzór mieliśmy w przeszłości. Nie każdy syn alkoholika będzie alkoholikiem.

2

www.student.e-tools.pl Psychologia penitencjarna - wykłady

---