REKULTYWACJE WYSYPISK KOMUNALNYCH

SPIS TRESCI

1 REKULTYWACJA TERENÓW PO WYSYPISKACH ODPADÓW KOMUNALNYCH - WPROWADZENIE

• REKULTYWACJA WYSYPISK ODPADÓW KOMUNALNYCH - WPROWADZENIE

Problem rekultywacji wysypisk odpadów komunalnych zaczął być dostrzegany tak naprawdę dopiero w latach osiemdziesiątych. O ile nowe obiekty przeznaczone do składowania odpadów, wybudowane zgodnie ze współczesnymi tendencjami w dziedzinie ochrony środowiska posiadają rozwiązania techniczne ograniczające ich oddziaływanie na środowisko to nadal istnieją i funkcjonują obiekty starej generacji pozbawione jakichkolwiek zabezpieczeń a często zlokalizowane w sposób przypadkowy. Chłonność tych obiektów jest już na ogół wyczerpana, są one zamykane i coraz częstsza staje się potrzeba wyeliminowania związanych z nimi uciążliwości.

Przez wiele lat panowało powszechne przekonanie, że rzucone na stertę śmieci i tak zgniją. Przekonanie to jest niewątpliwie słuszne lecz rozpatrywana w owym czasie skala zagadnienia dotyczyła wysypisk niewielkich gdzie składowane były odpady o odmiennym składzie morfologicznym niż dzisiaj.

Co będzie jeżeli po zakończeniu eksploatacji składowisko pozostawimy samemu sobie. Scenariusze mogą się nieco różnić lecz w końcowym efekcie natura sama upora się z tym problemem. Stopniowo na złożu odpadów pojawiać się zaczną rośliny pionierskie (najpierw tam gdzie znajduje się choćby trochę gruntu mineralnego), rośliny te przygotowywać będą siedliska dla swoich naturalnych sukcesorów. Wierzchnia warstwa odpadów ulęgać będzie mineralizacji i powoli przekształcać się w glebę. Coraz większa liczba gatunków roślin znajdzie korzystne warunki siedliskowe począwszy od roślinności łąkowej, poprzez krzewy aż na teren dawnego składowiska zaczną wkraczać drzewa. W końcowym rezultacie składowane odpady ulegną mineralizacji a powierzchnia składowiska pokryta będzie bujną (z uwagi na żyzność podłoża) roślinnością. Proces ten jednak będzie długotrwały obejmujący niekiedy dziesięciolecia. W tym czasie do wód gruntowych wymywane mogą być produkty przemian odbywających się wewnątrz składowiska stanowiące dla nich zagrożenie. W tym też czasie odkryte partie złoża odpadów stanowić będą dla ludzi źródło zagrożenia mikroorganizmami chorobotwórczymi . Ponadto substancje złowonne oraz zaśmiecenie terenów otaczających będą powodować, że tereny, które mogą być wykorzystane będą porzucone.

• REKULTYWACJA JAKO PROCES

Rekultywacja jest procesem w trakcie, którego zniszczone tereny przywracane są dla środowiska jako tereny ponownie użyteczne. Rekultywacja wysypiska to nie tylko realizacja zaprojektowanych zabiegów technicznych i biologicznych lecz również ciągła kontynuacja działań, aż do momentu uznania, że teren może być zagospodarowany zgodnie z przeznaczeniem. O ile degradacja terenu może nastąpić w bardzo krótkim czasie to proces naprawczy będzie trwał w skrajnych przypadkach nawet kilkanaście lat. Przez te lata niezbędny jest stały monitoring efektów rekultywacji oparty o analizy laboratoryjne, obserwacje stanu szaty roślinnej oraz obserwacje bezpieczeństwa geotechnicznego składowiska. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości należy wprowadzić odpowiednie korekty. Podkreślić należy, że szata roślinna szczególnie w początkowym etapie rekultywacji wymaga starannych zabiegów pielęgnacyjnych. Ich nieprzestrzeganie jest częstym powodem braku zamierzonych efektów.

• PODSTAWOWE CZYNNIKI WARUNKUJACE PRZEBIEG PROCESÓW BiochemiCznych WEWNąTRZ składowiska

Jeszcze długi czas po zakończeniu eksploatacji wysypiska odpadów komunalnych w jego wnętrzu odbywają się przemiany biochemiczne. Niektóre produkty tych przemian stanowią istotne zagrożenie dla środowiska. Czas czynności wewnętrznej składowiska zależny jest od wielu czynników. wśród, których na czołowym miejscu należy wymienić:

• Właściwości technologiczne odpadów. Szczególnie istotna jest tu zawartość substancji organicznych stanowiących podstawowy materiał ulegający procesom biochemicznym.

• Warunki lokalizacyjne składowiska. Składowiska zlokalizowane w wyrobiskach poeksploatacyjnych będą zdecydowanie dłużej stanowić zagrożenie dla środowiska niż składowiska napowierzchniowe. Wynika to z możliwości łatwiejszej wymiany gazowej pomiędzy atmosferą a złożem odpadów.

• Sposób eksploatacji składowiska. Mineralizacja odpadów silnie zagęszczonych będzie przebiegała wolniej niż odpadów luźnych (zagęszczanych lekkim spychaczem np. DT-75)

• Warunki pogodowe. Do przebiegu procesów biochemicznych niezbędna jest odpowiednia wilgotność. Jeżeli wilgotność wewnątrz składowiska spadnie poniżej 18 % spowoduje to spowolnienie a nawet zatrzymanie procesów unieszkodliwiania odpadów. Przesuszenie odpadów jest zjawiskiem niekorzystnym jak również zbytnie uwilgotnienie podtrzymujące warunki beztlenowe.

wnioski

1. Istotą rekultywacji wysypisk komunalnych jest stworzenie poprzez zabiegi techniczne, agrotechniczne i uprawowe takich warunków aby naturalne procesy przemian biochemicznych zachodzące wewnątrz składowiska przebiegały w sposób możliwie jak najszybszy przy jak najmniejszym niekorzystnym oddziaływaniu na środowisko.

2. Niemal każdy przypadek działań rekultywacyjnych jest przypadkiem indywidualnym (z uwagi na ilość powyższych czynników) stąd też nie istnieje jedna właściwa metoda rekultywacji. Metodę musimy opracować dla każdego przypadku.

• ZAGROŻENIA DLA ŚRODOWISKA powodowane przez wysypiska odpadów komuanlnych po zakończeniu eksploatacji

Pozostawione po zakończeniu eksploatacji nie zrekultywowane składowiska mogą przez długie lata stanowić uciążliwość dla otoczenia. Poniżej przedstawiono najbardziej charakterystyczne uciążliwości dla poszczególnych komponentów środowiska.

• Wody podziemne i powierzchniowe. Wody podziemne i powierzchniowe mogą być zanieczyszczane wymywanymi ze złoża odpadów substancjami będącymi produktami przemian biochemicznych w nim zachodzących lub innymi substancjami znajdującymi się w złożonych odpadach.

• Powietrze atmosferyczne. Czystość powietrza atmosferycznego może być zagrożona poprzez możliwość emisji aerozoli bakteryjnych oraz pylenie. Obiekty, na, których składowane były odpady zawierające duże ilości substancji organicznej mogą stanowić zagrożenie wywołane emisją gazu wysypiskowego.

Wyróżniono cztery rodzaje zagrożenia:

1. Niebezpieczeństwo wybuchu (CH₄).

2. Obciążenia atmosfery substancjami szkodliwymi (policykliczne węglowodory).

3. Uciążliwość zapachowa wywołana emisją złowonnych związków (merkaptany, siarkowodór, kwasy tłuszczowe).

4. Szkody wegetacyjne spowodowane przez migrację metanu (blokowanie dostępu tlenu do korzeni roślin).

• Środowisko gruntowe. O ile środowisko gruntowe jest dość odporne na zanieczyszczenia biologiczne to w bezpośrednim otoczeniu składowiska grunty mogą wiązać w kompleksie sorpcyjnym nadmierne ilości metali ciężkich, ponadto charakterystyczną ich cechą jest występujący nadmiar substancji użyźniających zwłaszcza azotowych mogących stanowić zagrożenie dla łańcucha pokarmowego.

• Krajobraz. Nie do przyjęcia jest wizja terenów pokrytych rozwiewanymi papierami i foliami oraz ze zwałami śmieci.

Bezpieczeństwo geotechniczne. Oprócz wspomnianych wyżej zagrożeń dla środowiska niezwykle istotne jest zapewnienie bezpieczeństwa geotechnicznego rekultywowanego składowiska. Aspekt ten jest często niedoceniany i pomijany w projektach. Składowisko pod względem geotechnicznym jest przez długi czas tworem dynamicznym. Przemiany w jego wnętrzu prowadzą do zmniejszenia objętości złoża wywołanego przemianami biochemicznymi oraz samozagęszczaniem się odpadów. Powstawać więc będą niecki i zapadliska bardzo sprzyjające tworzeniu się zastoisk wodnych. Nie można oczekiwać, że zaprojektowana i ukształtowana bryła będzie budowlą niezmienną w nadanym jej kształcie. Przewidzenie miejsc gdzie mogą wystąpić odkształcenia jest bardzo trudne i wymaga szczegółowych analiz geotechnicznych.

Stateczność bryły. Odpady z czasem zmieniają również swoje parametry geotechniczne, dotyczy to zwłaszcza kąta tarcia wewnętrznego i spójności. Nadpoziomowe bryły starych składowisk często posiadają skarpy prawie pionowe. Stwarza to zagrożenie wystąpienia osuwisk zboczy a także wystąpienia zjawiska tzw. pełzania bryły czyli powiększania się w sposób niekontrolowany stopy składowiska. Zlokalizowane składowiska na gruntach o małej nośności mogą ulegać deformacjom powstałym na skutek nierównomiernego osiadania podłoża. Może to doprowadzić szczególnie przy wysokich skarpach składowiska do utraty stateczności i powstawania obrywów i osuwisk.

• METODY ELIMINACJI ZAGROżEŃ

Współczesna inżynieria środowiska dysponuje rozwiązaniami technicznymi i technologicznymi pozwalającymi na prawie całkowite wyeliminowanie wspomnianych zagrożeń.

1. Ochrona wód podziemnych i powierzchniowych

Zabezpieczenie wód podziemnych i powierzchniowych przed oddziaływaniem złoża odpadów może być realizowane poprzez zastosowanie różnych metod. Metody te stosuje się z reguły we wzajemnych kombinacjach. Systematykę metod podano na rysunku......

1. Ograniczenie możliwości przemywania złoża- metody techniczne

• Przykrycie składowiska przesłoną filtracyjną. Metoda ta może być stosowana w przypadku składowisk nadpoziomowych. Do wykonania przesłony można zastosować cały szereg technologii stosowanych do uszczelnienia podłoży składowisk (folie HDPE, geokompozyty bentonittowe itp.) lub grunty nieprzepuszczalne. Jest to niewątpliwie metoda bardzo radykalna. Jednak deformacje bryły składowiska mogą doprowadzić do jej uszkodzenia. Ponadto całkowita szczelność czaszy wymaga stosowania systemów odgazowania a wentylacja powstała w wyniku ich zastosowania może doprowadzić do przesuszenia złoża i spowolnienia lub zatrzymania naturalnego unieszkodliwiania odpadów. jest to rozwiązanie bardzo kosztowne.

• Odpowiednie ukształtowanie składowiska. Ukształtowanie wierzchowiny składowiska i skarp powinno zapewniać sprawny spływ powierzchniowy wód opadowych.. Powinno również zabezpieczać powierzchnię wierzchowiny przed powstawaniem zapadlisk i lokalnych wklęśnięć gdzie może stagnować woda opadowa.

1. Ograniczenie możliwości przemywania złoża- metody biologiczne

Metoda ta polega na wykonaniu specjalnej warstwy rekultywacyjnej a następnie jej obsiewie odpowiednio dobraną mieszanką roślin zadarniających. Nie zakłada się, że warstwa rekultywacyjna będzie stanowiła bezwzględną przesłonę wodoszczelną lecz że tworzyć będzie przede wszystkim siedlisko dla roślin, które stanowić będą podstawową ochronę rekultywowanego obiektu. Dopuszcza się możliwość infiltracji wód opadowych niezbędnych do utrzymania wilgotności złoża odpadów lecz w ilości możliwej do zaabsorbowania przez złożone odpady. Ocenia się, że złoże odpadów jest w stanie związać ok. 40 - 60 % rocznej wysokości opadu. W ten sposób będą mogły zachodzić naturalne procesy unieszkodliwiania złożonych odpadów. Będzie również możliwa naturalna wymiana gazowa.

2. Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metody techniczne

• Izolacje boczne. Izolacje boczne można stosować w przypadku kiedy konieczne jest szczególnie staranne odizolowanie odcieków wysypiskowych od wód gruntowych. Warunkiem ich stosowania jest odpowiednia budowa geologiczna podłoża. Wykonana przegroda ma postać ekranu wodoszczelnego wykonanego np. jako iłowo-cementowy czy tworzyw sztucznych odpowiednio połączona z warstwą nieprzepuszczalną. Przegroda zapobiegać będzie penetracji wody gruntowej pod złoże odpadów, a tym samym wyeliminuje jej kontakt z odciekami. Stosowanie przegród bocznych jest bardzo kosztowne i wymaga przeprowadzenia starannych analiz podłoża obiektu.




• Drenaże opaskowe. Przy sprzyjających warunkach gruntowych możliwe jest przechwycenie wód przeciekowych drenażem opaskowym. Skuteczność drenażu uwarunkowana jest niewielką miąższością gruntów przepuszczalnych zalegających w podłożu składowiska oraz możliwością zapewnienia odbiornika dla przechwyconych odcieków.

• Studnie depresyjne. Stosowanie studni depresyjnych ma za zadanie ukierunkowanie przepływu wód podziemnych tak aby możliwie duża ich ilość była przez nie przechwycona i przepompowana do odbiornika. Wymuszony przepływ wód może jednak naruszyć powstałą pod dnem składowiska sorpcyjną warstwę ochronną powstałą z wymytych związków humusowych. Jest to metoda bardzo radykalna. Jej stosowanie wymaga dużych nakładów finansowych zarówno na eksploatację jak i na oczyszczenie dużych ilości przechwytywanych wód.

1. Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metody biologiczne

Metody te polegają na nasadzeniu wzdłuż stopy wysypiska pasów roślinności o odpowiednim składzie florystycznym krzewiastej lub drzew. Rośliny powinny cechować się dużymi potrzebami pokarmowymi oraz wodnymi dzięki czemu będą pobierać z zanieczyszczonych wód związki biogenne oraz mikroelementy (w tym również rozpuszczone związki metali ciężkich). Ponadto w kanalikach oraz porach gruntu w strefie korzeniowej nasadzonych roślin tworzyć się będą warunki bytowe dla wielu mikroorganizmów glebowych (grzybów, bakterii oraz glonów). Wytwarza się błona biologiczna. W trakcie przesączania się ścieków przez grunt błona ta wychwytuje i przerabia substancje organiczne oraz produkty ich rozkładu. Ścieki stanowią doskonałą pożywkę dla mikroorganizmów, które rozwijają się masowo i powodują przetworzenie wprowadzonej do gruntu substancji organicznej w związki mineralne przyswajalne dla roślin. Powstawać będzie w ten sposób naturalny filtr biologiczny.

1. Ochrona powietrza atmosferycznego

1. Ochrona przed emisją gazu wysypiskowego

• Cel odgazowania. Zadaniem odgazowania rekultywowanych wysypisk jest:

1. wyeliminowanie zagrożenia wybuchem metanu,

2. przerwanie ekranów utrudniających przepływ, odprowadzenie ciepła z wnętrza korpusu składowiska oraz ukierunkowanie przepływu gazów,

3. wyeliminowanie możliwości blokowania dostępu powietrza do korzeni roślin rekultywacyjnych,

4. ograniczenie uciążliwości zapachowej,

Ocena potrzeby odgazowania. W celu weryfikacji tezy o konieczności wykonania odgazowania wysypiska należy przeprowadzić skróconą analizę składu gazu wysypiskowego. Gaz powinien być pobrany z otworów wykonanych w centralnej części składowiska i poddany analizie chromatograficznej na zawartość metanu i dwutlenku wegla. Otwory należy wykonać techniką wiertniczą do głębokości 2/3 miąższości złoża. W przypadku stwierdzenia zawartości metanu stwarzającej zagrożenie wybuchowe należy wykonać ujęcia biogazu. W przypadku rozpatrywania wariantu wykorzystania biogazu niezbędne jest rozszerzenie zakresu badań (badania są dość kosztowne). Otwory należy wykonać aż do spągu złoża odpadów. W próbkach gazu powinny być również oznaczone składniki mogące powodować korozję. W celu sporządzenia prognozy powstawania biogazu (w zakresie ilości oraz czasu) należy pobrać próbki rdzenia odwiertu (co 1 m). Próbki należy poddać analizie na zawartość czynnej substancji organicznej.

ujęcia gazu wysypiskowego

techniczne rozwiązania ujęć gazu wysypiskowego przedstawiono w rozdziale ........

1. Ochrona przed emisją aerozoli bakteryjnych i pyleniem

Zabezpieczenie rekultywowanego wysypiska przed pyleniem i emisja aerozoli biologicznych stanowi prawidłowo wykonana okrywa rekultywacyjna. Zadarnianie rekultywowanych powierzchni całkowicie eliminuje uciążliwość związaną z pyleniem lub emisją aerozoli bakteryjnych.

1. Ochrona przyległych gruntów

grunty zanieczyszczone metalami ciężkimi

Do rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi stosuje się generalnie dwie grupy metod: Grupę metod opartą na ekstrakcji fizyko-chemicznej (typu kwaśnego wyługowania czy elektroosmozy) lub na unieruchomieniu poprzez wytworzenie połączeń metali nierozpuszczalnych w wodzie. Metody te wymagają specjalnego sprzętu i wysokich nakładów finansowych. Poza tym pogarszają zarówno fizyczne właściwości gleb jak i ich aktywność biologiczną. Drugą grupą metod jest fitosanitacja (fitoremediation), polega ona na usuwaniu metali ciężkich z gleb przez rośliny. Badania nad fitosanitacją zostały zapoczątkowane stosunkowo niedawno i choć metody te są jeszcze w fazie doświadczalnej należy się spodziewać, że w niedługim czasie będą popularnie stosowane. Podstawowym działaniem w przypadku stwierdzenia zanieczyszczenia gruntu metalami ciężkimi jest zawsze doprowadzenie środowiska glebowego do odczynu zasadowego poprzez wapnowanie.. Powoduje to przejście związków większości metali ciężkich w formy nierozpuszczalne a tym samym unieruchomienie ich w gruncie. Metale w tej formie nie są wymywane do wód gruntowych, nie są również pobierane przez rośliny.

nadmiar substancji użyźniających

Usuwanie nadmiaru substancji użyźniających z gleby wokół rekultywowanych wysypisk przeprowadza się poprzez nasadzanie roślin o dużych potrzebach pokarmowych. Osiągniecie właściwych rezultatów związane jest jednak ze starannym regularnym usuwaniem rocznych przyrostów masy i odpowiednią nimi gospodarkę. Przykładowo zastosowanie do usuwania nadmiernego przeżyźnienia trawy kupkówki pospolitej wymaga kilkukrotnego w trakcie sezonu wegetacyjnego jej koszenia. Po skoszeniu trawa musi być zebrana i przeznaczona najlepiej na kompost.

• KRYTERIA DOBORU METOD REKULTYWACJI

Kryteria doboru metod rekultywacji wysypisk odpadów komunalnych można podzielić na kryteria ekonomiczne i pozaekonomiczne. Ochrona środowiska naturalnego jest jednak celem nadrzędnym w związku z czym kryteria pozaekonomiczne powinny być kryteriami wiodącymi.

kryteria pozaekonomiczne

Podstawowe kryteria pozaekonomiczne to: Stopień zagrożenia środowiska przez obiekt. Jest to kryterium wiodące. Przykładem może być sytuacja, w której rekultywowany obiekt zlokalizowany jest na zbiorniku wód podziemnych o dużym znaczeniu. W takim przypadku niebezpieczeństwo skażenia jego wód wymaga zastosowania rozwiązań dających szybkie efekty i duży stopień pewności skutecznego działania. Kierunek rekultywacji. Tereny przeznaczone pod budownictwo będą wymagały większego bezpieczeństwa pod względem geotechnicznym niż tereny przeznaczone pod zalesienie. Wymagany czas rekultywacji wynikający z zagospodarowania terenów przyległych. Przekształcenia otoczenia mogą determinować zastosowanie metod dających szybsze efekty. Zdrowy rozsądek. Rzetelna ocena zagrożeń środowiska oraz znajomość zjawisk zachodzących we wnętrzu składowiska warunkują zastosowanie właściwych metod.

kryteria ekonomiczne

Podstawowe kryteria ekonomiczne: koszt prac i materiałów podstawowych zabiegów, koszt nadzoru i pielęgnacji zieleni w trakcie trwania procesu rekultywacji, wartość użytkowa terenów lokalizacji obiektu,

• REKULTYWACJA BIOLOGICZNA

1. Zadania rekultywacji biologicznej

Zadania rekultywacji biologicznej to:

• Natychmiastowe stworzenie możliwości wegetacji (stworzenie odpowiedniego siedliska - warstwy glebotwórczej) dla roślin, które stanowić będą podstawową ochronę rekultywowanego obiektu.

• Stabilizacja warstwy glebotwórczej oraz zabezpieczenia jej przed erozją wodną i wietrzną, z równoczesnym nadaniem terenom odpowiednich walorów estetyczno-widokowych oraz krajobrazowych do czasu docelowego zagospodarowania.

• Inicjowanie i stymulowanie procesów glebotwórczych.

• Zapobieżenie przemywania odpadów poprzez pochłanianie wód opadowych w strefie korzeniowej roślin oraz na ich powierzchni.

• Zwiększenie parowania terenowego.

• Ograniczenie spływu powierzchniowego ze skarp nasypu.

Cele te są zrealizowane poprzez wykonanie warstwy (okrywy) glebotwórczej oraz poprzez odpowiednią zabudowę roślinną.

1. Warstwa glebotwórcza

zadania warstwy glebotwórczej	Natychmiastowe stworzenie możliwości wegetacji roślin (stworzenie dla nich siedliska) stanowiących ochronę rekultywowanego obiektu przed szkodliwym wpływem na środowisko a w szczególności: przed erozją wodną i wietrzną, poprzez ograniczenie możliwości infiltracji wód opadowych (ograniczenie możliwości przemywania), Zainicjowanie naturalnych procesów glebotwórczych.
konstrukcja warstwy rekultywacyjnej	Ideałem byłoby aby dotwarzanie warstwy glebowej odbywało się przy wykorzystaniu naturalnie żyznej gleby (pochodzącej np. ze zdjętej w trakcie budowy warstwy humusu). Niestety w większości przypadków nie dysponujemy taką możliwością. (duże powierzchnie do rekultywacji, cena ziemi urodzajnej, koszty transportu itp). W takiej sytuacji konstruujemy warstwę glebotwórczą przy zastosowaniu komponentów możliwych do pozyskania w ekonomicznie uzasadniony sposób.
komponenty warstwy glebotwórczej	W skład warstwy glebotwórczej wchodzi: szkielet glebotwórczy - materiał mineralny nadający mechaniczne cechy tworzonej glebie materiał użyźniający - nawóz organiczny lub mineralny nadający szkieletowi glebotwórczemu właściwości fizyczne, chemiczne i biotyczne gleby. Warstwa glebotwórcza = szkielet glebotwórczy + materiał użyźniający
dobór komponentów warstwy glebotwórczej	Dobór komponentów powinien odbywać się dla każdego rekultywowanego obiektu indywidualnie. Przy doborze powinniśmy się kierować następującymi kryteriami: zaprojektowaną żyznością warstwy glebotwórczej (uwzględniającą potrzeby pokarmowe zaplanowanych roślin) właściwościami chemicznymi i fizycznymi materiału na szkielet gruntowy dostępnością materiału użyźniającego (materiały miejscowe, w ostateczności staranne nawożenie) Zasadniczo dobór komponentów powinien być prowadzony w oparciu o analizy laboratoryjne, w praktyce jednak powszechne jest korzystanie z danych literaturowych dla substancji podobnych. O ile szkielet glebotwórczy może stanowić niewielka grupa materiałów tak substancji użyźniających możemy stosować wiele rodzajów. Od najprostszych rozwiązań w postaci nawozów rolniczych (zielonych i mineralnych) do substancji stanowiących odpad, jakim są osady ściekowe, popioły ze spalania węgla brunatnego, komposty z odpadów miejskich. Stosowanie wielu substancji użyźniających obwarowane jest regulacjami prawnymi warunkującymi dopuszczalne parametry chemiczne i biologiczne.
warianty warstwy glebotwórczej	Mieszanina gruntu mineralnego z osadami ściekowymi. Tak wykonana warstwa rekultywacyjna powinna składać się z gruntu mineralnego oraz warstwy przefermentowanych i odwodnionych (sypkich) osadów ściekowych zmieszanych z  piaskiem gliniastym.. Osady po rozdrobnieniu należy rozłożyć następnie wymieszać z gruntem stosując techniki rolnicze. Mieszanina nie może zawierać nie rozdrobnionych brył osadu. Mieszanina popiołowo-osadowa. Bardzo dobre rezultaty można uzyskać stosując mieszaninę popiołu z elektrociepłowni wraz z odwodnionymi osadami ściekowym w proporcji. Popioły i osady należy zmieszać ze sobą przed transportem przy zastosowaniu wydajnej betoniarki poziomej. Duża kapilarna pojemność wodna oraz zasobność w składniki pokarmowe powoduje, że otrzymana mieszanina stwarza bardzo korzystne warunki siedliskowe dla roślin. Popiół użyty do mieszaniny popiołowo-osadowej musi spełniać określone wymogi jakości z punktu widzenia ochrony środowiska posiadać atest dopuszczający go do stosowania jako materiał budowlany. Mieszanina grunt mineralnego z kompostem. Szkielet glebotwórczy stanowić może grunt mineralny (minimum piasek gliniasty), jako materiał użyźniający należy wykorzystać kompost z odpadów miejskich z kompostowni. Kompost może być klasy trzeciej (kompost rekultywacyjny). Mieszanie komponentów należy prowadzić przy użyciu koparki z osprzętem chwytakowym. Piasek gliniasty użyźniany nawozami mineralnymi. Do wykonania warstwy rekultywacyjnej można zastosować piasek glinasty użyźniony nawozami mineralnymi. Warstwa taka wymaga jednak do czasu uzyskania samowystarczalności siedliska w substancję organiczną stałego uzupełniania składników pokarmowych dla roślin. Możliwe jest także zastosowanie jako substancji użyźniającej nawozu organicznego w postaci obornika. Dobór rodzajów oraz ilości nawozów należy przeprowadzić na podstawie znajomości rodzaju gruntu, jego żyzności i właściwości sorpcyjnych (oznaczonych laboratoryjnie).
ułożenie warstwy glebotwórczej	Prace nad wykonywaniem warstwy rekultywacyjnej należy prowadzić w terminach od początku kwietnia do połowy września. Związane jest to z zapewnieniem warunków do wschodów roślin osłonowych. Warstwę rekultywacyjną należy układać sukcesywnie uprzednio wytyczonymi sektorami w miarę kształtowania skarp i wierzchowiny. Szerokość sektora powinna wynosić ca 40 - 50 m. Niedopuszczalne jest pozostawienie nie przykrytych powierzchni na okres dłuższy niż jeden tydzień!!! Ułożoną warstwę należy obsiać w możliwie jak najszybszym terminie. Zalecana grubość warstwy: na skarpach ok. 40 cm; na wierzchowinie ok. 70 cm.

1. Ogólne zasady doboru gatunków roślin do rekultywacji terenów zdegradowanych przez wysypiska odpadów komunalnych

1. Samoistne zasiedlenie terenów zdegradowanych przez wysypiska odpadów komunalnych

Pozostawione przez dłuższy czas tereny zdegradowane samoistnie pokryją się roślinnością. W procesie samoistnego naturalnego zasiedlania składowisk wysypisk odpadów komunalnych roślinnością można zaobserwować trzy etapy.

• Pierwszy obejmuje zasiedlenie powierzchni przez rośliny najbardziej oporne na skrajne i negatywne warunki siedliskowe (komosa, podbiał, starzec lepki).

• Drugi sprowadza się często do zadarniania czyli pokrycia powierzchni składowisk roślinnością zielną przede wszystkim trawami.

• Trzeci etap to ewentualne wkraczanie roślinności krzewiastej i drzew.

W warunkach samorzutnej sukcesji roślinnej procesy te trwają długo. Etap I od 1 do 3 lat, Etap II 3 - 15 lat, Etap III 15 - 40 lat. Zależy to w dużym stopniu od stanu w jakim został pozostawiony obiekt oraz właściwości składowanych w końcowym okresie odpadów.

1. Podstawowe kryteria doboru roślin

Podstawowymi kryteriami doboru gatunków roślin są:

• Kierunek rekultywacji.

• Warunki siedliskowe

• Dostępność materiału siewnego lub sadzonek.

Skład gatunkowy roślin celowo wprowadzanych w trakcie realizacji projektu rekultywacji może być zmienny w miarę postępujących zmian siedliskowych umożliwiających nasadzenia roślin kształtujących dalsze przemiany rekultywowanego terenu, aż do właściwego składu zgodnego z kierunkiem zagospodarowania.

1. Kierunki rekultywacji

W zależności od warunków lokalnych oraz stanu zagospodarowania terenu składowiska możliwe są następujące kierunki rekultywacji:

• kierunek rolny

• kierunek leśny

• kierunek rekreacyjny

• kierunek budowlany

Kierunki ten należy traktować jako docelowe. Rekultywacja składowisk odpadów z uwagi na swoją specyfikę wymaga wyróżnienia pośredniego kierunku kwalifikującego go jako tzw. „użytek ekologiczny”. W tym czasie rekultywowany teren nie powinien być w jakikolwiek sposób wykorzystywany użytkowo lecz powinny na nim zachodzić procesy związane z wyeliminowaniem negatywnego oddziaływania obiektu na środowisko oraz wytworzeniem stabilnych warunków siedliskowych dla roślin wskazanych w projektowanym zagospodarowaniu jako docelowe.

kierunek rolny	Kierunek ten możliwy jest do realizacji dla składowisk płaskich mających zapewniony odpływ wód opadowych. Możliwość upraw dotyczy roślin pastewnych ze szczególnym uwzględnieniem traw, możliwe jest również uprawianie zbóż. Nie wskazany jest wypas zwierząt
kierunek leśny	Kierunek ten możliwy jest do realizacji po spowolnieniu przemian biochemicznych zachodzących w złożu (w zależności od właściwości odpadów i ukształtowania składowiska 5 - 10 lat po zakończeniu eksploatacji). Drzewa a zwłaszcza gatunki iglaste nie znajdują tu dobrych warunków siedliskowych a często ich prawidłowa wegetacja jest niemożliwa z powodu emisji gazu wysypiskowego.
kierunek rekreacyjny	Najbardziej przydatnymi do celów rekreacyjnych są składowiska wysokie ukształtowane w sposób gwarantujący bezpieczeństwo pod względem geotechnicznym. Kierunek ten jest szczególnie atrakcyjny na terenach zurbanizowanych, w których okolicy brak jest większych wzniesień. Również realizacja tego kierunku jest możliwa po znacznym spowolnieniu przemian w złożu odpadów.
kierunek budowlany	Kierunek ten możliwy jest do na terenach składowisk płaskich, na których składowane były odpady budowlane. Budownictwo na tego typu terenach ogranicza się raczej do lekkich konstrukcji. Zabudowa mieszkalna może być realizowana dopiero po całkowitej mineralizacji złożonych odpadów.

1. Warunki siedliskowe

Siedlisko jest pewnym kompleksem lub układem przestrzennym czynników, które łącznie określają warunki istnienia określonego typu zbiorowiska roślinnego.

Przy doborze gatunków roślin rekultywacyjnych niezbędne jest uwzględnienie szeregu czynników, których spełnienie warunkuje właściwy rezultat wykonanego siewu lub wykonanych nasadzeń. Do najważniejszym należy zaliczyć:

• warunki klimatyczne - światło, temperatura, opady, powietrze, wiatry,

• warunki topograficzne - wysokość nad poziom morza, rzeźba terenu,

• warunki glebowe - właściwości powietrzno-wodne, żyzność gleby,

• warunki agrotechniczne - możliwość nawożenia, stosowania zabiegów agrotechnicznych (np. odchwaszczanie, spulchniania gleby itp.), stosowanie środków ochrony roślin.

• warunki melioracyjno-techniczne i agromelioracyjne - możliwości regulacji stosunków wodnych na rekultywowanym terenie (np. nawadnianie w okresach suszy).

1. Dostępność materiału siewnego lub sadzonek

materiał siewny

Materiałem siewnym nazywamy część rośliny, która jest wysiewana lub wysadzana w celu uzyskania plonu. Wyróżniamy materiał siewny: generatywny - nasiona wegetatywny - np. bulwy ziemniaka, sadzonki truskawek, sadzonki drzew, sztobry itp. Należy stosować jedynie wysokowartościowy materiał siewny, jednolity pod względem gatunkowym, pozbawiony chwastów. Nasiona powinny wykazywać odpowiednią siłę i energię kiełkowania.

sadzonki

Materiał wegetatywny stosowany do rekultywacji - sadzonki drzew i krzewów powinny być zdrowe, nieuszkodzone. Sadzonki powinny pochodzić ze sprawdzonych, gwarantowanych plantacji. Często dla obniżenia kosztów rekultywacji stosuje się zamiast sadzonek tzw. sztobry lub (zrzezy). Są to pozyskane w odpowiednim terminie sadzenia (jesiennym lub zimowym) fragmenty gałęzi z dorosłych drzew lub krzewów. Sztobry wprowadzone są do specjalnie przygotowanego stanowiska (odchwaszonego i ewentualnie punktowo użyźnionego) tak aby 4/5 znajdowało się w glebie. Pierwszy rok od wysadzenia w ten sposób roślin wymaga ich stałej pielęgnacji a szczególnie stałego odchwaszczania.

1. Stosowanie traw do rekultywacji biologicznej

zadania roślinności trawiastej	Jeżeli stosowana trawa lub roślina motylkowa ma spełniać określone zadanie np. dać gęste trwałe zadarnianie (przy jednoczesnej odporności na niekorzystne warunki siedliskowe) lub uaktywniać składniki pokarmowe (azot) stosuje się monokulturę gatunkową. Często rekultywowany teren ma służyć jako użytek zielony (Uwaga: jakość zadarniania oraz jej gatunkowa czystość zależy od stałego jej koszenia). W takiej sytuacji stosuje się mieszankę 5 - 8 gatunków traw i roślin motylkowych. W zależności od sposobu użytkowania runi stosuje się w odpowiednich proporcjach trawy wysokie, niskie i rośliny motylkowe.
roślina ochronna	Wysiew traw należy stosować razem z rośliną ochronną (jednoroczną). Rośliną ochronną może być, żyto, rzepak, rzepik, życica wielokwiatowa, gryka, perko. Rola rośliny ochronnej w zabiegach rekultywacyjncych jest najczęściej dwojaka: Roślina ochronna szybko się rozwija i nie dopuszcza do zachwaszczenia młodych zasiewów. Szybki rozwój rośliny ochronnej powoduje, że stanowi ona szczególnie na skarpach ochronę przeciw erozyjną oraz pochłania znaczne ilości wód opadowych mogących wymywać z rekultywowanego obiektu zanieczyszczenia.
umacnianie przeciw erozyjne skarp przez obsiew	Dobór roślin do obsiewu skarp zależy w znacznym stopniu od warstwy glebotwórczej a w szczególności od wierzchniej `10 - 15 cm warstwy. Głównymi składnikami runi powinny być trawy niskie: wiechlina łąkowa, kostrzewa czerwona i życica trwała ewentualnie z niewielkim udziałem koniczyny białej lub komonicy zwyczajnej. Z traw wysokich do mieszanek można użyć rajgras wyniosły i stokłosę bezostną. Specyficzne podłoża rekultywowanych trenów często wymagają innego doboru np. tereny o nadmiarze azotu wymagają traw azotolubnych.
podstawowe zasady wysiewu i pielęgnacji traw	norma wysiewu roślin (traw) do celów rekultywacyjnych jest wielokrotnie większa niż do celów rolniczych. Np. kupkówka pospolita do celów rolniczych wysiewana jest w ilości 20 kg/ha a do celów rekulywacyjnych 200 kg/ha przed przystąpieniem do obsiewu powierzchnię powinno się wyrównać, a gleba powinna być uprawiona i oczyszczona z resztek roślinnych oraz wynawożona, po wysiewie i przykryciu nasion (bronowanie) powierzchnię należy ucisnąć wałem gładkim, przy pielęgnacji jednorazowe dawki nawozów azotowych nie powinny przekraczać 20 kg N/ha. w pierwszym i następnych 2 - 3 latach trzeba trzykrotnie kosić ruń, nie wolno wypasać zwierząt na obsianych i darniowanych skarpach, w trakcie realizacji rekultywacji podobnie jak i w innych uprawach należy się liczyć z możliwością wypadania roślin ( susza, chwasty, zła jakość materiału siewnego, niezbyt dobrze dobrane rośliny). Niezbędne jest aby wykonawca (lub osoba dozorująca obiekt) przez okres przynajmniej trzech lat dokonywała systematycznego przeglądu stanu darni. W przypadku stwierdzenia wypadów należy braki uzupełnić poprzez siew uzupełniający

20

METODY ZABEZPIECZENIE WÓD PODZIEMNYCH I POWIERZCHNIOWYCH PRZED ODDZIAŁYWANIEM ZŁOŻA ODPADÓW

Ograniczenie infiltracji i przemywania złoza odpadów metodami technicznymi

Ograniczenie infiltracji i przemywania złoża odpadów metodami biologicznymi

Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metodami technicznymi

Uniemożliwienie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń metodami biologicznymi

• przykrywanie składowiska przesłonami filtracyjnym np.. geomembraną

• odpowiednie ukształtowanie składowiska

wykonanie odpowiedniej warstwy rekultywacyjnej i wysiew roślin o dużych potrzebach wodnych

• izolacje boczne

• drenaże opaskowe

• studnie depresyjne

filtry biologiczne z zastosowaniem makrofitów

---