STANISŁAWA AUGUSTA STYL , odrębna stylistycznie pol. odmiana wczesnego klasycyzmu; termin ten wprowadził W. Tatarkiewicz w pracy Historia budowy Łazienek (1916); dalszym jego uzasadnieniem były prace: A. Lauterbacha Styl Stanisława Augusta. Klasycyzm warszawski wieku XVIII (1918) i W. Tatarkiewicza Rządy artystyczne Stanisława Augusta (1919) oraz M. Kwiatkowskiego Stanisław August Poniatowski — król architekt (1983). Obecnie nazwą tą określa się tylko dworską odmianę wczesnego klasycyzmu pol., związaną z osobistym mecenatem króla, którego gust artyst. wywarł zasadniczy wpływ na kształt stylistyczny sztuki w jego kręgu, a także w ośr. wzorujących się na poczynaniach monarchy. Styl Stanisława Augusta — reprezentowany m.in. przez M. Bacciarellego, D. Merliniego, J.Ch. Kamsetzera i A. Le Bruna — najpełniejszy wyraz znalazł we wnętrzach Zamku Królewskiego i w Łazienkach Królewskich w Warszawie.
BACCIARELLI MARCELLO (1731-1818), malarz wł.; studiował w Rzymie, 1750 w Dreźnie; 1756-63 działał w Warszawie; 1764-65 na dworze cesarskim w Wiedniu; 1765 prof. akad. sztuk pięknych w Dreźnie; od 1766 na stałe w Polsce; otrzymał indygenat pol. i tytuł pierwszego malarza nadwornego; kier. Malarni na Zamku Król., generalny dyr. budowli król. i gł. realizator polityki artyst. Stanisława Augusta Poniatowskiego; czł. akademii sztuk: wł., austr. i niem.; od 1808 czł. TPN w Warszawie; od 1817 prof. Oddziału Sztuk Pięknych Król. Uniw. Warszawskiego. Wszechstronnie wykształcony, reprezentował w swej twórczości — dekor. i portretowej — typową sztukę dworską. Malarstwo Baciarellego opierało się na tradycjach baroku i rokoka z pewnymi wpływami klasycyzmu. Baciarelli malował liczne reprezentacyjne portrety króla ( Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym ok. 1770) i osób z jego otoczenia oraz wielkie kompozycje alegor. zdobiące ściany i plafony sal Zamku Król. i pałacu w Łazienkach (Sala Salomona), a także nieliczne obrazy rel.; na zlecenie króla malował też obrazy hist. (cykl 6 obrazów do Sali Rycerskiej, 22 portrety królów pol. do Sali Marmurowej na Zamku Król.) i o tematyce współcz. (Posłuchanie młynarza u króla). Do uczniów Baciarellego należeli m.in.: K. Wojniakowski, A. Rajecka, W. Lesseur-Lesserowicz, J. Kosiński, J. Wall, S. Marszałkiewicz. Duży zbiór prac Baciarellego znajduje się obecnie w Muzeum Nar. w Warszawie, część została przekazana do Zamku Królewskiego.
BELLOTTO BERNARDO, zw. Canaletto (1721-80), wł. malarz i akwaforcista; uczył się u swego wuja A. Canala, zw. również Canaletto; działał początkowo w Wenecji i in. miastach wł.; 1747-58 w Dreźnie; od 1748 malarz nadworny Augusta III; ok. 1759-61 na dworze cesarskim w Wiedniu i 1761 elektorskim w Monachium; od 1764 wykładowca w Akad. Sztuk Pięknych w Dreźnie; 1767-80 pracował dla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie. Bellotto był obok A. Canala i F. Guardiego najwybitniejszym przedstawicielem weneckiego malarstwa wedutowego; malował gł. panoramy miast, widoki ulic, placów i budowli ożywionych rodzajowym sztafażem (cykle widoków Drezna, Wiednia, Warszawy) oraz fantastyczne widoki arch.; był mistrzem perspektywy, artystą wrażliwym na kolor i światło; dzieła jego cechuje precyzyjny rysunek i bezbłędna perspektywa linearna, osiągana m.in. dzięki stosowaniu ciemni opt. (camera obscura). Koloryt utrzymany w jasnej, niekiedy chłodnej tonacji. Twórczość Bellotta w Warszawie uległa ewolucji; oprócz wedut (dla Sali Prospektowej Zamku Król.) tworzył freski (w Zamku Ujazdowskim), obrazy hist. (Elekcja Stanisława Augusta, 2 wersje — 1776 i 1778, Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633 1779), wprowadził do wedut sceny rodzajowe (Ulica Miodowa ok. 1775), w których pojawiają się portrety (Widok ogólny Warszawy od strony Pragi 1770), zainteresował się pejzażem (Widok łąk wilanowskich), w którego tle pojawiły się efekty barw i światła zapowiadające realizm XIX w. Po zniszczeniach wojennych obrazy Bellotta stanowiły cenny dokument ikonograf. do rekonstrukcji zabytkowych dzielnic Warszawy. Duży zbiór obrazów Bellotta posiada Muzeum Nar. i Zamek Król. w Warszawie.
Malarstwo przełomu XVIII/XIX Franciszek początku XIX w. Malarstwo wileńskie Franciszek rola Smuglewicza
SMUGLEWICZ FRANCISZEK (1745-1807), brat Antoniego, malarz; 1763-84 przebywał w Rzymie, gdzie studiował m.in. w Akad. Św. Łukasza; prof. rysunku i malarstwa na uniw. w Wilnie; reprezentował klasycyzm o reminiscencjach barok.; pierwszy pol. malarz hist.; ok. 1790 rozpoczął prace nad cyklem rycin inspirowanych Historią narodu polskiego A. Naruszewicza (nie ukończony); na zamówienie rodzin magnackich tworzył „cykle rodowe” i zespoły obrazów hist. (m.in. 1796 dla Sieniawskich); malował gł. obrazy ołtarzowe, jak również portrety (Portret rodziny Prozorów 1789), obrazy przedstawiające współcz. wydarzenia (Przysięga Kościuszki 1797), dekoracje ścienne (m.in. na uniw. w Wilnie), sceny mitol., rodzajowe o motywach lud. i krajobrazy.
RUSTEM JAN (1762-1835), malarz; uczeń J.P. Norblina i M. Bacciarellego; od przeł. 1774 i 1775 (?) w Polsce; 1798 osiadł w Wilnie, gdzie do 1831 uczył malarstwa na uniw. (od 1811 prof.); malował liczne autoportrety (charakterystyczne, egzotyczne rysy twarzy) i portrety (m.in. Portret Jana Śniadeckiego 1823).
WOJNIAKOWSKI KAZIMIERZ (1771-1812), malarz i rysownik; uczeń M. Bacciarellego, wybitny portrecista, pod wpływem J. Grassiego (Portret Izabelli z Flemingów Czartoryskiej 1796); malował także obrazy rel. i współcz. wydarzenia hist. (Konstytucja 3 maja 1791 1806); rysunki z podróży, m.in. w Lubelskie.
NORBLIN JAN PIOTR, właśc. Jean-Pierre Norblin de la Gourdaine (1745-1830), franc. malarz, rysownik i grafik; uczył się u F. Casanovy i w akad. sztuk pięknych w Paryżu; 1772-74 w służbie Czartoryskich w Londynie i w Paryżu, od 1774 w Polsce; 1783-85 i 1789-90 przebywał w Arkadii k. Nieborowa, po 1794 bywał w Puławach i okolicy, 1804 wrócił do Francji. Wczesne prace pod wpływem Casanovy i A. Watteau oraz F. Bouchera i J.H. Fragonarda, w grafice wpływ Rembrandta. Malował rokok. fêtes galantes (Towarzystwo na wycieczce nad jeziorem 1777); wykonał dekoracje rezydencji w Powązkach (zniszczone 1794), plafon Jutrzenka w Arkadii (1783-85), 1777-78 ilustrował Myszeis I. Krasickiego; liczne rysunki przedstawiające typy lud., szlacheckie, mieszczańskie i żyd., oraz sceny rodzajowe. Wielokrotnie rysował sejmiki pol. (1785-1809) i scenę zaprzysiężenia Konstytucji 3 maja (1791-1806), bitwy i sceny z powstania kościuszkowskiego (Wieszanie zdrajców na Rynku Starego Miasta w Warszawie 1794, rysowane z natury). Po powrocie do Francji rysował sceny pol. na podstawie przywiezionych szkiców (np. gwasze i rysunki do cyklu Zbiór polskich ubiorów — Costumes polonais, 1804-17 rytowane przez Ph.L. Debucourta), sceny uliczne z Paryża, jarmarki franc., sceny batalistyczne z wojen napoleońskich. Był nauczycielem A. Orłowskiego, M. Płońskiego, J. Rustema i amatorów ze środowiska arystokracji polskiej.
BRODOWSKI ANTONI (1784-1832), ojciec Józefa, malarz; czołowy przedstawiciel klasycyzmu w malarstwie pol.; studiował w Paryżu (u F. Gérarda i J.L. Davida); od 1814 działał w Warszawie; od 1820 prof. na Wydziale Sztuk Pięknych uniw. w Warszawie; od 1822 czł. TPN; reorganizator szkolnictwa artyst. w duchu klasycyzmu franc.; portretował czł. TPN (m.in. J.U. Niemcewicza 1820, S.K. Potockiego) i wiele znanych osobistości (ks. J. Poniatowskiego, J. Sułkowskiego); dorobek Brodowskiego, obejmujący 4 większe kompozycje i ponad 50 portretów, uformowany na klasycyzmie szkoły Davida, nie jest pozbawiony cech realizmu, a nawet akcentów romant.; gł. dzieła Brodowskiego: Autoportret (1813), Parys w czapce frygijskiej, Edyp i Antygona (1828) i in.; autor rozprawy Co stanowi szkołę malarską? (1824), w której wyłożył swoje poglądy artyst.; uczniami B. byli m.in.: R. Hadziewicz, B. Dąbrowski, J.K. Minasowicz, J. Tatarkiewicz.
KAMSETZER JAN CHRYSTIAN (1753-95), architekt i dekorator wnętrz; od 1773 w Warszawie na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego; pracował m.in. przy przebudowie Zamku Królewskiego, wraz z D. Merlinim (1779-85) i pałacu w Łazienkach (1793-95); pałace: Mielżyńskich w Pawłowicach (1728-89), Raczyńskich (1786) i Tyszkiewiczów (1786-92) w Warszawie, kościół w Petrykozach (1791); Kamsetzer należy do najwybitniejszych przedstawicieli neoklasycyzmu w Polsce.
VOGEL ZYGMUNT (1764-1826), malarz akwarelista, rysownik; od 1817 prof. w Oddziale Sztuk Pięknych uniw. w Warszawie; 1780 przyjęty do Malarni Król. na Zamku Król. w Warszawie; „rysownik gabinetowy” Stanisława Augusta Poniatowskiego; liczne widoki Warszawy; od 1787 podróżował po kraju, tworząc widoki zamków, ruin, miast i rezydencji, mające dużą wartość dokumentalną; część z nich została wyd. w akwafortach i akwatintach Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych... (1806-07).
BRODOWSKI JÓZEF (ok. 1780-1853), malarz; od 1816 prof. w Szkole Sztuk Pięknych przy UJ; sceny rel., mitol., hist. (Bitwa w wąwozie Somosierry), portrety i krajobrazy; twórczość Brodowskiego utrzymana w konwencji klasycyzmu wykazuje już wpływy romantyzmu.
PESZKA JÓZEF (1767-1831), malarz; uczeń F. Smuglewicza; 1786-92 przebywał w Warszawie, 1793-1812 w Grodnie, Wilnie, Moskwie, Petersburgu i na Białorusi; od 1813 w Krakowie, od 1817 prof. Szkoły Sztuk Pięknych; portrety (Portret Stanisława Kublickiego, posła na Sejm Czteroletni 1790-91), obrazy hist. i alegor. krajobrazy w technice akwarelowej i sepiowej; cykl rysunków z historii Polski; w jego rysunkach i pejzażach widoczny wpływ Smuglewicza.
ORŁOWSKI ALEKSANDER (1777-1832), rysownik, malarz, ilustrator i grafik; uczeń J.P. Norblina, M. Bacciarellego, W. Lesseura i B. Folino; od 1802 działał w Rosji; malował sceny z powstania kościuszkowskiego, w którym brał udział, sceny orientalne i rodzajowe z życia ludu ros., pejzaże mor., liczne autoportrety, portrety rysunkowe i karykatury oraz satyrycznie ujęte typy dawnej szlachty pol.; wolny od akademizmu, łączył elementy romantyzmu i realizmu; wywarł znaczny wpływ na malarstwo pol. i ros.; pionier litografii w Rosji.
Geneza romantyzmu
Rustem
OLESZKIEWICZ JÓZEF (1777-1830), malarz; 1798-99 studiował u F. Smuglewicza w Wilnie, 1803-06 — w akad. sztuk pięknych w Paryżu (wpływy J.L. Davida); następnie czynny na Wołyniu i w Wilnie; od 1810 w Petersburgu, gdzie 1812 został czł. Akad. Sztuk Pięknych; malował portrety m.in. A.J. Czartoryskiego (1810) i A. Mickiewicza (1828), sceny mitol., rel. i hist., np. Jan Karol Chodkiewicz żegnający żonę przy odjeździe na wyprawę chocimską (1809).
Rusiecki??
WAŃKOWICZ WALENTY (1799-1842), malarz; łączył tendencje klasycyst. z wpływami romantyzmu; studiował w Wilnie i Petersburgu; działał w Mińsku, 1841-42 w Paryżu; malował gł. portrety o pogłębionej charakterystyce, ciepłym kolorycie i głębokim światłocieniu (kilka wersji portretu Mickiewicz na Judahu skale, portrety A.S. Puszkina, A. Towiańskiego) oraz kompozycje alegor. o tematyce napoleońskiej.
Mal. Warszawskie klasycyzmu i biedermeieru
BRODOWSKI ANTONI (1784-1832), ojciec Józefa, malarz; czołowy przedstawiciel klasycyzmu w malarstwie pol.; studiował w Paryżu (u F. Gérarda i J.L. Davida); od 1814 działał w Warszawie; od 1820 prof. na Wydziale Sztuk Pięknych uniw. w Warszawie; od 1822 czł. TPN; reorganizator szkolnictwa artyst. w duchu klasycyzmu franc.; portretował czł. TPN (m.in. J.U. Niemcewicza 1820, S.K. Potockiego) i wiele znanych osobistości (ks. J. Poniatowskiego, J. Sułkowskiego); dorobek Brodowskiego, obejmujący 4 większe kompozycje i ponad 50 portretów, uformowany na klasycyzmie szkoły Davida, nie jest pozbawiony cech realizmu, a nawet akcentów romant.; gł. dzieła Brodowskiego: Autoportret (1813), Parys w czapce frygijskiej, Edyp i Antygona (1828) i in.; autor rozprawy Co stanowi szkołę malarską? (1824), w której wyłożył swoje poglądy artyst.; uczniami B. byli m.in.: R. Hadziewicz, B. Dąbrowski, J.K. Minasowicz, J. Tatarkiewicz.
Geneza pejzażu i sceny rodzajowej:
PIWARSKI JAN FELIKS (1794-1859), malarz i grafik; 1818-32 kustosz Gabinetu Rycin przy Uniw. Warsz.; 1844-48 prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie; propagator piękna pol. ziemi i zabytków, wywarł wpływ na młode pokolenie malarzy warsz.; malował obrazy, zwł. o tematyce pejzażowo-rodzajowej (Karczma „Ostatni grosz”, ok. 1845), wypowiadał się gł. w rysunku i litografii (Album cynkograficzno-rysunkowe warszawskie... 1841), stosując wyłącznie pol. motywy.
BRESLAUER CHRYSTIAN (1802-82), malarz; studiował w Berlinie i Düsseldorfie; 1846 nauczyciel malarstwa w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie i 1865-68 w Klasie Rysunkowej tamże; przyczynił się do powstania warsz. szkoły pejzażu; tworzył idealizowane romant. pejzaże (Widok Natolina 1852).
Malarstwo historyczne
LESSER ALEKSANDER (1814-84), malarz; studiował na Oddziale Sztuk Pięknych uniw. w Warszawie, w akad. sztuk pięknych w Dreźnie i Monachium; współzałożyciel Zachęty; portrety, kompozycje na tematy hist. (Obrona Trembowli ok. 1841) i aktualne (Pogrzeb pięciu ofiar z r. 1861 1861).
SIMMLER JÓZEF (1823-68), malarz; wybitny portrecista; studiował m.in. w akad. sztuk pięknych w Dreźnie i Monachium; 1847-49 przebywał w Paryżu (wpływ P. Delaroche'a); portrety Simmlera. odznaczają się wnikliwą charakterystyką modela, romant. nastrojem i dbałością o szczegóły (np. portret ojca 1863, portret żony 1863); Simmler malował też obrazy hist.-rodzajowe (np. Śmierć Barbary Radziwiłłówny 1860) i religijne.
SUCHODOLSKI JANUARY (1797-1875), brat Rajnolda, oficer, malarz; 1832-37 przebywał w Rzymie, gdzie studiował u H. Verneta; popularność zdobyły jego obrazy hist.-batalistyczne, np. Bitwa pod Raszynem (1832), Bitwa pod Somosierrą (1860); malował także sceny rodzajowe, portrety konne i konie.
Mal. lwowskie klasycyzmu i biedermeieru
Schwejkart?
REJCHAN, Reichan, ALOJZY (1807-60), syn Józefa, malarz; tworzył we Lwowie; jeden z wybitnych portrecistów epoki biedermeier; portrety (olejne, akwarelowe oraz miniatury), obrazy rel. i rodzajowe; litografie.
Mal. krakowskie klasycyzmu i biedermeieru
STACHOWICZ MICHAŁ (1768-1825), malarz; w twórczości łączył prowincjonalną naiwność ze szczerym patriotyzmem; malował współcz. mu wydarzenia (np. Przysięga Kościuszki, Wjazd Księcia Józefa Poniatowskiego do Krakowa), sceny rodzajowe, obrazy rel., portrety i malowidła ścienne; zajmował się też grafiką i ilustratorstwem (m.in. w Monumenta regnum Poloniae Cracoviensia 1822-27).
GŁOWACKI JAN NEPOMUCEN (1802-47), malarz, miniaturzysta; po 1836 wykładowca w krak. Szkole Sztuk Pięknych; malował nastrojowe pejzaże, widoki Tatr i okolic podgórskich oraz portrety (Portret piszącego dziecka 1840); odegrał ważną rolę w rozwoju pol. malarstwa pejzażowego.
Malarstwo okresu romantyzmu
Rusiecki
KOKULAR ALEKSANDER (1793-1846), malarz; przedstawiciel późnego klasycyzmu; 1817-18 i 1824-26 w Rzymie, gdzie został czł. Akad. Św. Łukasza; działał gł. w Warszawie: 1835-41 prowadził prywatną szkołę malarstwa, od 1844 był prof. Szkoły Sztuk Pięknych; portrety (m.in. Z. Vogla 1823), sceny antyczne (Edyp i Antygona 1825, Perykles broniący Aspazji przed areopagiem 1825), rel. i hist. (Zaślubiny Jadwigi z Jagiełłą 1825); był kolekcjonerem i inicjatorem antykwarycznego handlu dziełami sztuki, także konserwatorem i ekspertem.
STATTLER WOJCIECH KORNELI (1800-75), malarz; przedstawiciel malarstwa romant.; studiował w Krakowie, w Akad. Św. Łukasza w Rzymie i w Wenecji; w twórczości wpływ nazareńczyków; 1829-57 prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; od ok. 1870 w Warszawie; tworzył obrazy bibl. (Machabeusze 1830-42), hist. i portrety (m.in. A. Mickiewicza); rozprawy o sztuce i szkolnictwie artyst. oraz Pamiętniki (1916).
KWIATKOWSKI TEOFIL ANTONI (1809-91), malarz; przedstawiciel romantyzmu; uczestnik powstania listopadowego; od 1832 na stałe we Francji; tworzył pejzaże (Pejzaż z Awinionu 1850), sceny rodzajowe, rel., alegor., martwe natury (Martwa natura z jabłkami 1875) i portrety; wykonał wiele wizerunków F. Chopina (m.in. Chopin na łożu śmierci 1849) oraz akwarel inspirowanych jego utworami muz. (cykl Polonezy Chopina).
MICHAŁOWSKI PIOTR (1800-55), malarz; gł. przedstawiciel romantyzmu w malarstwie pol.; studiował na uniw. w Krakowie (1815-20) i Getyndze (1821-23) nauki mat.-przyr., ekon. i humanist.; 1923-30 w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie zajmował się organizacją hutnictwa; w czasie powstania listopadowego 1830-31 kierował produkcją broni i amunicji. Do 1832, w okresie twórczości amatorskiej, prace, gł. rysunki i akwarele, pod wpływem A. Orłowskiego i C.J. Verneta; 1832-35 w Paryżu uczył się w pracowni N.T. Charleta i studiował w muzeach dzieła malarzy hiszp. (zwł. D. Vélazqueza), hol. i flam.; w studiach nad anatomią konia widoczny wpływ Th. Géricaulta; 1835 przebywał w W. Brytanii, następnie wrócił do Krakowa; 1848-53 prezes Rady Administracyjnej Krakowa. W tym czasie rozwinął w pełni twórczość artyst., a podczas częstych podróży zagr. prowadził studia muzealne; ze szczególnym zainteresowaniem rysował i malował (olejno i akwarelą), konie, zaprzęgi, dyliżanse, bydło domowe; tworzył pełne dynamizmu sceny batalistyczne z wojen napoleońskich (kilka wersji bitwy pod Somosierrą) i z powstania listopadowego; zafascynowany postacią Napoleona I malował wielokrotnie jego portret konny i rzeźbił projekt pomnika; malował też portrety konne pol. wodzów, np. S. Czarnieckiego, K. Kniaziewicza. Twórca realist., pełnych wyrazu portretów rodziny (zwł. dzieci) i przyjaciół, oraz znakomitych studiów głów chłopskich (Seńko 1846-48); wybitny kolorysta; jego kompozycje odznaczają się świetnym, śmiałym rysunkiem, syntet. formą i swobodą techniki mal. (operował szerokimi pociągnięciami pędzla). W twórczości Michałowskiego zaznaczyła się siła poet. odczucia natury i człowieka, dynamizm i żarliwość romant. patrioty.
SUCHODOLSKI
„realizm społeczny” w Warszawie, Krakowie i Wilnie
KOSTRZEWSKI FRANCISZEK (1826-1911), malarz i rysownik; popularny artysta XIX-wiecznej Warszawy; malował warsz. pejzaże i sceny rodzajowe (6 obrazów do dekoracji parostatków wiślanych 1852); od ok. 1860 poświęcił się gł. ilustratorstwu (szkice okolicznościowe i karykatury); współpracował z czasopismami warsz. („Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”); w jego twórczości ścisłość obserwacji łączy się zawsze z zacięciem humorystycznym, a często z akcentami krytyki społ.; Pamiętnik (1891).
SZERMENTOWSKI, Szermętowski, JÓZEF (1833-76), malarz; studiował w warsz. Szkole Sztuk Pięknych; rozwinął typowe dla środowiska warsz. zainteresowania realist. sceną rodzajową i krajobrazem; pierwszy wyzwolił pejzaż z zastarzałych konwencji, oparł na bezpośrednim studium natury i wyeksponował takie czynniki, jak światło i powietrze; od 1860 przebywał, z przerwami, w Paryżu, ulegając wpływom barbizończyków (barbizońska szkoła); gł. dzieła: Odpoczynek oracza (1861), Pogrzeb chłopski (1862), Widok Kępy Puławskiej (1872), Bydło schodzące do wodopoju (1876).
KOTSIS ALEKSANDER (1836-1877), malarz; wybitny przedstawiciel nurtu realist. w malarstwie poł. XIX w.; 1871-75 w Monachium; sceny rodzajowe z życia ludu z okolic Krakowa i Podhala, często o silnej wymowie społ. (Rekrutacja w Galicji 1867, Ostatnia chudoba 1870, Dzieci przed chatą w górach 1872), pejzaże i portrety (m.in. studia chłopów); liczne (ok. 350) szkice olejne.
GERSON WOJCIECH (1851-1901), malarz; współorganizator życia artyst., m.in. współzałożyciel (1860) Tow. Zachęty Sztuk Pięknych; 1872-96 prof. w warsz. Klasie Rysunkowej; 1878 otrzymał tytuł prof. akad. sztuk pięknych w Petersburgu; 1867-1900 podróżował po Europie; malował pejzaże (wiele tatrzańskich, m.in. Cmentarz w górach 1894), obrazy hist. (Jadwiga i Dymitr z Goraja 1869, Śmierć Przemysława 1887), rodzajowe (Pożegnanie włościanina z koniem 1856, Przy studni 1870), rel. i portrety; uprawiał ilustratorstwo i litografię (Album widoków Warszawy 1852, wraz z A. Lerue); publikował w czasopismach warsz. artykuły o sztuce i recenzje z wystaw; interesował się archeologią, historią i konserwacją zabytków; próbował sił w ar- chitekturze i inscenizacji teatr.; uczniowie m.in.: J. Chełmoński, L. Wyczółkowski, W. Podkowiński, J. Pankiewicz.
PILLATI HENRYK (1832-94), brat Ksawerego, malarz i rysownik; malował przede wszystkim sceny batalistyczne i rodzajowe; po 1860 zajmował się gł. ilustratorstwem.
GRABOWSKI ANDRZEJ (1833-86), malarz; studiował w krak. Szkole Sztuk Pięknych i w akad. sztuk pięknych w Wiedniu; brał udział w powstaniu styczniowym, po jego upadku wyjechał do Pragi; 1866 osiadł we Lwowie, gdzie był wziętym portrecistą; malował gł. portrety (Portret Kornela Ujejskiego 1868), także pejzaże i sceny rodzajowe.
Malarstwo patriotyczne i historyczne
MATEJKO JAN (1838-93), malarz; najwybitniejszy przedstawiciel pol. malarstwa hist. XIX w.; 1852-58 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie (u W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza), 1858 — w Monachium (u H. Anschütza); od 1864 czł. Tow. Nauk. w Krakowie i wielu akad. zagr.; od 1873 dyr. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie; odbył wiele podróży zagr. (Paryż, Wiedeń, Turcja, Czechy, Węgry, Włochy) i po Polsce. Od poł. lat 50. tworzył obrazy gł. z dziejów ojczystych, poprzedzone wnikliwymi studiami hist. i zabytkoznawczymi; gł. dzieła: Stańczyk (1862), Kazanie Skargi (1864), Rejtan (1866), Unia Lubelska (1869), Stefan Batory pod Pskowem (1872), Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874), Bitwa pod Grunwaldem (1878), Hołd pruski (1882), Sobieski pod Wiedniem (1883), Kościuszko pod Racławicami (1888), Konstytucja 3 maja (1891), oraz cykl Dzieje cywilizacji w Polsce (1889). Większość z nich to ogromnych rozmiarów kompozycje o wielkiej sile wyrazu, które cechuje połączenie realist. obserwacji i dokumentalnej precyzji szczegółów z przejaskrawioną gestykulacją i dynamicznymi układami kompozycyjnymi całości obrazu. Matejko był jednym z największych pol. portrecistów, m.in. portrety: żony w sukni ślubnej (1879), A. Potockiego (1890), S. Tarnowskiego (1890), znakomity Autoportret artysty (1892). Zaprojektował jedno z największych dzieł pol. malarstwa monumentalnego — polichromię w Kościele Mariackim w Krakowie (1899-91); dużą popularność zyskał cykl rysunków Poczet królów i książąt polskich (1890) oraz album Ubiory w Polsce (1860). Uczniami Matejki byli m.in.: M. Gottlieb, J. Malczewski, J. Mehoffer, S. Wyspiański. Dzieła Matejki, stanowiące swoisty wykład historiozoficzny, przesycone głębokim patriotyzmem ukazywały społeczeństwu pol. wizję przeszłości i miały duży wpływ na umacnianie świadomości narodowej. Podczas II wojny świat. najważniejsze dzieła Matejki zostały ukryte (np. Bitwę pod Grunwaldem zakopano w Lublinie); obecnie znajdują się gł. w zbiorach Muzeów Nar. w Krakowie i w Warszawie oraz na Zamku Królewskim w Warszawie. W domu rodzinnym Matejki w Krakowie mieści się Muzeum Jana Matejki.
GROTTGER ARTUR (1837-67), rysownik i malarz; jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie pol.; studia artyst. we Lwowie (1848-52), w krak. Szkole Sztuk Pięknych (1852-54) i akad. sztuk pięknych w Wiedniu (1855-59); 1858 w Monachium zapoznał się z kartonami W. Kaulbacha i M. von Schwinda; pod ich wpływem wykonał pierwsze cykle kartonów Szkoła szlachcica oraz Wczoraj-Dziś-Jutro; po powrocie do Polski (1865) przebywał w Małopolsce; pod koniec 1866 wyjechał do Francji; twórca cyklów rysunkowych Warszawa I (1861), Warszawa II (1862), Polonia (1863), Lithuania (1864-66), Wojna (1866-67); tworzył sceny związane z powstaniem styczniowym Przejście przez granicę (1865), Pochód na Sybir (1866), portrety, sceny rodzajowe W ogrodzie (1867), kompozycje hist. Ucieczka Henryka Walezego (1860), sceny batalistyczne, malował konie, zaprzęgi, polowania i karykatury; jako ilustrator współpracował z czasopismami wiedeńskimi, m.in. z „Illustrierte Zeitung” oraz redagował pismo wiedeńskie „Postęp”; twórczość Grottgera zyskała ogromną popularność dzięki patriotycznej wymowie.
Akademizm
SIEMIRADZKI HENRYK (1843-1902), malarz; studiował w Petersburgu; członek wielu eur. akad. sztuki; reprezentował akademicki klasycyzm połączony z naturalizmem; malował gł., teatralnie ujęte, dużych rozmiarów sceny obyczajowe z życia Greków, Rzymian i pierwszych chrześcijan; gł. dzieła: Pochodnie Nerona (1876), Dirce chrześcijańska (1897), kurtyny dla Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1894) i Teatru Miejskiego we Lwowie (1900).
GOTTLIEB MAURYCY (1856-79), brat Leopolda, malarz; 1872-75 studia w akad. sztuk pięknych w Wiedniu i 1874/75 w Krakowie oraz 1875-76 u C. von Piloty'ego w Monachium; obrazy o tematyce hist. (Zygmunt August i Barbara 1874), żyd. (Shylock i Jessyka 1876, Żydzi modlący się 1878), bibl. (Chrystus w świątyni 1879), rodzajowe (Handel niewolnicami w Kairze 1878); liczne portrety (autoportret Ahaswer 1876, Portret Ignacego Kurandy 1878) i studia portretowe, niezwykle wnikliwe i nastrojowe (Staruszka w złocistym czepcu 1877, Starzec); romant. obrazy Gottlieba, utrzymane w oszczędnej gamie soczystych barw, cechuje egzotyka, nastrojowość i ekspresja.
Szkoła monachijska
BRANDT JÓZEF (1841-1915), malarz; studiował w Paryżu, od 1862 w Monachium u F. Adama i K. Piloty'ego; działał gł. w Monachium; od 1875 prowadził prywatną szkołę mal., stając się przywódcą tzw. monachijskiej szkoły malarstwa pol., z którą byli związani m.in. M. Gierymski, A. Wierusz-Kowalski, T. Ajdukiewicz, W. Kossak, L. Wyczółkowski; tworzył gł. obrazy rodzajowo-batalistyczne i hist. o tematyce związanej z walkami kozacko-tatar. i wojnami szwedz. XVII w. ( Chodkiewicz pod Chocimiem 1867, Konfederaci barscy 1875, Odbicie jasyru 1877, Wyjazd Jana Sobieskiego na polowanie) oraz rodzajowe ( Zaloty, Przy studni 1875); twórczość Brandta cechuje lit. ujęcie tematu, realizm szczegółów, swobodna kompozycja i mistrzowskie oddanie ruchu; do 1880 koloryt utrzymany w tonacji brun.; Brandt wywarł silny wpływ na malarstwo pol., także na literaturę (Trylogia H. Sienkiewicza).
GIERYMSKI MAKSYMILIAN (1846-74), brat Aleksandra, malarz; jeden z najwybitniejszych malarzy pol. XIX w. (przełom romantyzmu i realizmu); uczestnik powstania styczniowego; studiował w warsz. Klasie Rysunkowej (1865) oraz w Monachium, gdzie przebywał od 1867 (1867-68 w akad. sztuk pięknych i w atelier F. Adama). Gierymski był czołową postacią pol. kręgu artystów w Monachium, współtwórcą pol. szkoły pejzażowej i koncepcji rodzajowo-hist. sceny powstańczej opartej na wnikliwej obserwacji oraz osobistych przeżyciach. Gierymski malował typowo pol. pejzaże Mazowsza z realist. scenami figuralnymi, wcześniej podejmując studia plenerowe, zgłębiając problematykę luministyczną, gry koloru i światła, także wieczornego (zestawienie światła naturalnego i sztucznego). Szczególnie ważną grupę stanowią obrazy Gierymskiego związane tematycznie z powstaniem listopadowym i styczniowym, w których stworzył odmienną niż A. Grottger wizję artyst. — dokument hist. codziennych przeżyć powstańców: Adiutant sztabowy z 1830 r., Patrol polski w 1830 r., Powstaniec z 1863 r. (wszystkie z 1869), Pochód ułanów polskich w 1830 r. (1869-70), Rewizja nocna (1871/72), Patrol powstańczy (ok. 1873) i Alarm w obozie powstańczym (1872/73). Gierymski malował także inne sceny żołnierskie — Rekonesans huzarów austriackich (1869), Pochód ułanów (1870), oraz typowo pol. sceny rodzajowe (Pogrzeb w małym miasteczku 1872/73), a także b. wczesne w malarstwie pol. nokturny: Obóz Cyganów (1867/68), Modlitwa Żydów w dzień sabatu (1871), Noc (1872/73). Dużym uznaniem cieszyły się kostiumowe sceny z polowań w strojach rokok. z XVIII w., tzw. zopfowe (Konna kawalkada w brzezince 1870/71), wersje spotkań, wyjazdów na polowania i powrotów z polowań 1871-73, a także ostatni obraz, z 1874, Polowanie „par force” na jelenia. Gierymski wywarł swą twórczością i nowatorskimi poglądami estet. znaczny wpływ na rozwój pol. malarstwa, m.in. na twórczość J. Chełmońskiego i S. Witkiewicza (także na jego poglądy estet. i program) oraz brata, Aleksandra.
CHEŁMOŃSKI JÓZEF (1849-1914), malarz; studiował w Warszawie u W. Gersona i w Klasie Rysunkowej; 1871-74 przebywał w Monachium, gdzie związał się z pol. kolonią artyst., skupioną wokół J. Brandta i M. Gierymskiego; 1875-87 w Paryżu; po powrocie do Polski osiadł we wsi Kuklówka. Realizm i wrażliwość na piękno rodzimego pejzażu znalazły odbicie w krajobrazach (Żurawie 1870), a żywiołowy temperament i wirtuozeria formy przejawiły się w przedstawieniach pędzących zaprzęgów konnych (Czwórka 1881) i w scenach rodzajowych o tematyce wiejskiej (Sprawa u wójta 1873, Babie lato 1875). Oryginalność i egzotyka obrazów Chełmońskiego zapewniły mu dużą popularność w Paryżu, jednakże liczne zamówienia obniżyły poziom artyst. wykonywanych płócien; odrodzenie jego malarstwa nastąpiło po powrocie do kraju; powstały wówczas nastrojowe, liryczne pejzaże, ożywione niekiedy motywem dzikiego ptactwa (Kuropatwy na śniegu 1891), i sceny podkreślające związek człowieka z naturą (Przed burzą 1896, Bociany 1900).
MALECKI WŁADYSŁAW ALEKSANDER (1836-1900), malarz; ok. 1865-1869 i 1875-80 studiował i przebywał za granicą (Wiedeń, Monachium), następnie w kraju, m.in. w Warszawie, 1885-90 w Kole, 1898 osiedlił się w Szydłowcu; malował gł. nastrojowe pejzaże, epizody z powstania styczniowego (Patrol powstańczy — czaty 1883), sceny rodzajowe (Sejm bociani ok. 1874), wnętrza i martwe natury.
KOWALSKI-WIERUSZ ALFRED (1849-1915), malarz; od 1873 w Monachium; jeden z najbardziej popularnych malarzy pol. za granicą; czł. i honorowy prof. akad. sztuk pięknych w Monachium; sceny rodzajowe (Wypadek w podróży 1873), pejzaże, zwł. zimowe z wilkami (Wilki napadające sanie).
CZACHÓRSKI WŁADYSŁAW (1850-1911), malarz; od 1879 w Monachium; w twórczości ulegał wpływom monachijskiego akademizmu; kompozycje figuralne o tematyce buduarowo-salonowej (Przed balem), rodzajowo-hist. (Aktorzy przed Hamletem 1875), portrety, martwe natury.
POJĘCIA:
BIEDERMEIER, szt. plast. styl charakterystyczny dla wnętrz, zwł. dla meblarstwa, typowy dla niem. kultury mieszczańskiej 1815-48; termin stosowany też w odniesieniu do sztuki krajów środk. i wsch. Europy; biedermeier nawiązywał do stylu empire i sztuki ang. XVIII w.; meble gł. o prostych, funkcjonalnych formach; jasne tapety; suto drapowane firanki, wzorzyste dywany; liczne bibeloty; w malarstwie biedermeier zaznaczył się gł. w tematyce (widoki wnętrz, sceny z życia małego miasteczka, portrety).
AKADEMIZM, termin oznaczający jeden z kierunków sztuki XIX w. powstałych w oficjalnych instytucjach kształcenia, zw. akademiami. Istotą akademizmu jest przekonanie, że sztuka należy do dziedziny intelektu, a nie rzemieślniczej praktyki, ma jasno określone zasady, jej celem jest osiągnięcie piękna. Sztuka akademicka była podporządkowana wzorom uznanym za doskonałe; charakteryzuje ją także staranne wykończenie dzieła. Nowożytne akad. sztuki były początkowo luźnymi stowarzyszeniami artystów pod protektoratem władcy, np. Accademia delle Arte del Disegno we Florencji. Pierwszą akad. o charakterze uczelni artyst. była Akademia Carraccich, następnie Accademia di San Luca; instytucjonalnie uzależniały one artystę od systemu cechowego, wypracowały metody zaw. szkolnictwa artyst. i sformułowały normatywną teorię sztuki. Do najwybitniejszych przedstawicieli akademizmu należą: we Francji — A.F. Bouguereau, A. Cabanel, P. Delaroche; w Niemczech — P. von Cornelius; w Austrii — H. Makart; w Polsce — H. Siemiradzki
NATURALIZM termin stosowany na określenie kierunku w malarstwie w 2 poł. XIX w., bliski znaczeniowo naturalizmowi w literaturze, o analogicznych podstawach filoz.-światopoglądowych, licznych powinowactwach lit., stosowany wymiennie z terminem realizm, zarówno przez ówczesnych artystów i krytyków, jak przez późniejszych historyków sztuki. Cechuje go dążenie do dokumentacyjnego, obiektywnego ukazywania potocznej rzeczywistości, z tendencją do obrazowania ciemnych stron życia, obszarów ludzkiej biedy, społ. marginesów współczesnego życia. Przedstawicielami naturalizmu w malarstwie byli: we Francji J.F. Raffaëlli, L.A. Lhermitte, J. Bastien-Lepage, w Belgii L. Fréderic, w Holandii J. Israëls.
CYGANERIA WARSZAWSKA, grupa poetów i malarzy działająca 1838-43 w Warszawie; należeli do niej: J.B. Dziekoński, R. Zmorski, S. Filleborn, S.Z. Sierpiński, K. i T. Brodowscy, J. Majorkiewicz, A. Niewiarowski, W. Wolski; nieoficjalnymi pismami grupy były noworoczniki „Nadwiślanin” 1841-42 (red. Filleborn) i „Jaskułka” 1843 (red. Dziekoński i Zmorski); „cyganie” warsz., podobnie jak eur., manifestowali sposobem bycia i w twórczości pogardę dla „salonowych” konwencji obyczajowych, głosili idee demokr.-lud.; blisko związani z Cyganerią Warszawską byli m.in. C. i L. Norwidowie; wybór utworów Cyganeria warszawska (1967).
Realizm Społeczny Polska IIpoł.XIX / realizm krytyczny
istotne wątki społeczno-ideowe
równouprawnionymi bohaterami stają
się chłopi,robotnicy pokazani w codziennym życiu i pracy
sceny rodzajowe-dokumentacja nieszczęść społecznych
teoretykiem St.Witkiewicz
barwa lokalna(zgodna z naturą),faktura(jak u romantyków)
światlocień
Pieredniżnicy(Towarzystwo Wystaw Obiazdowych-Rosja)
13 artystów antyakademistów-pejzaż,życie narodu, sceny
historyczne Ilia Rypin(1844-1887)Burlacy na Wołdze
Warszawa
Franciszek Kostrzewski codzienne życie W-wy,
Maluje typy ludzi wprowadzając je w kontekst społeczny,
Akcent krytyczny(ilustracje do Tygodnika Ilustrowanego
I satyrycznych,gł.sceny rodzajowe;Cyrk na Saskiej Kępie;
Chłopi w karczmie;Kamieniarze
Józef Szermentowski(1833-1876)uczył się u W.Gersona
Widoczne wplywy barbizończyków(przebywał w Barbizon)
Jeden z pierwszych w Polsce pracował w plenerze(rysunki,
Szkice olejne-widoki miast i wsi)Pejzaż Pirenejów;
Lasy Fontenbleau;Odpoczynek oracza(wpływ Rousseau)
Pogrzeb chłopski;Bydło schodzące do wodopoju,W parku
Henryk Pillati(1832-1894) studia w W-wie, Włoszech, Monachium.Malarz,rysownik,karykaturzysta,ilustrator(współpraca z czasopismami Wolne żarty; Kłosy; Tygodnik ilustrowany; Wędrowiec; Biesiada Literacka)
Gałganiarka;Przeprowadzka ubogich;Ogrod Luksemburski;
Rozejście się narodów(alegoria historyczna)
Wojciech Gerson(1831-1901)studia w W-wie(u Zaleskiego,Piwarskiego) Prof.SSP(1867-uczy w prywatnej pracowni,1865-1914SSP) Pejzaż, portret, sceny rodzajowe; Pożegnanie z koniem; Cmentarz w górach; Łokietek na wygnaniu wśród ludu; Chrzest Litwy;
Feliks Pęczarski(1804-1862)studiowal u Brodowskiego
Sceny rodzajowe,portrety,obyczajowe,religijne,środowisko lichwiarzy
Amatorzy herbarty i kurieka;Szulerzy przy świecy
Kraków
Aleksander Kotsis(1836-1877)sudiował w Krakowie(u Stattlera),W Wiedniu malował pejzaże,portrety,sceny rodzajowe ze wsi,
Krytycyzm,sentymentalizm Matula pomarli;Glowa chlopa;
Lato;W szynku;Ostatnia chudoba;Pejzaż z chatami
Lwów
Franciszek Tepa(1829-1889)studiowal u J.Maszkowskiego
Głowa górala
Inni
Aleksander Gierymski(1850-1901Rzym,zw.WARSZAWA)dokumentalny
obraz W-wy,związany z grupą Wędrowiec, Żydówka sprzedająca pomarańcze; cytryny; Brama na starym mieście w W-wie; Trumna chłopska;
Ulica nocą; Opera paryska; Piaskarze; Wnętrz Bazyliki św.Marka w Wenecji; Przystań na Solcu; Altana
Henryk Rodakowski(1823-1894 zw. KRAKÓW) portrety, obrazy historyczne Sceny rodzajowe; Album Palachicki (charakterystyka włościan, służby, Żydów) Portret siostry, matki, ojca; Wojna Kokosza; Portret gen. Dembińskiego;
Poslowie blagający o pomoc dla Wiednia
STIMMUNGI- obrazy malowane w ciemnej zgaszonej barwie. Obrazem stimmungowym był zawsze obraz ciemny, który stosował się do obrazów wieczornych i nocnych, pochmurnych, przedstawiających mroczne zaułki i ciemne wnętrza- MA SIĘ TO WIĄZAĆ ZE STANAMI DUSZY . Przebijał z nich nastrój pustki, przypominający o przemijaniu, zaś jesień - najbardziej ponura pora roku z ciężkimi ołowianymi chmurami była tego najdoskonalszym na płótnie wyrazem. Charakteryzował się całkowicie zharmonizowanym, uspokojonym i wyrównanym tonem, zaś koloryt ogranicza się do barw ziemistych tzw. sosów monachijskich. W gatunku tym celują właśnie Polacy. Z czasem stimmungi stają się pospolitą, sentymentalną manierą stąd właśnie żartobliwe określenie słynnych monachijskich sosów- gęstej i ciemnej materii z przewagą brunatno- rudych tonów.
CZASOPISMO WĘDROWIEC- Krytyka artystyczna
Realistyczne malarstwo Courbeta wywołuje skandal na skale światową. Francja i pozostałą część Europy hołduje w tym czasie wciąż przesłanką akademickim. Za mistrzów uważa się Delacroix i Ingres. Echa tego skandalu docierają do Warszawy gdzie trafiają na podatny grunt wywołując burzę i fale dyskusji na temat realizmu w sztuce. W połowie lat 80 wokół literacko-artystcznego tygodnika „Wędrowiec” skupia się grono warszawskich artystów ( w tym lilteratów pozytywistów walczących o nową estetykę w sztuce). Na łamach pisma Antoni Sygietyński, Adolf Dygasiński oraz Stanisław Witkiewicz rozpoczynają kampanię o polską sztukę, jaki i o occenę płócien wg kryteriów artystycznych a nie szlachetnych czy patriotycznych tematów. Oznacza to odrzucenie historyzmu Matejki, akademizmu Siemiradzkiego, a nawet egzotyki Brandta na rzecz NATURALIZMU sztuki bazującej na przekazaniu prawdy nie stroniącej od nędzy i brzydoty świata. O jakości obrazu decyduje nie temat lecz sposób malowania. Sztandarowym orzykłądem postulowaniej sztuki staje się dla krytyków „wędrowca” malarstwo braci Gierymskich- nakłądem pisma zostaje wydany album reprodukcji z powstańczymi obrazami Maksymiliana, w których uderza autentyzm i naturalność ujęć, a także prawda polskiego pejzażu, oraz warszawskimi płótnami Aleksandra- fotograficznych reportaży z ulic warszawy będącymi odpowidzią na społeczny postulat krytycznego realizmu. Dzieki ich pracom wprowadzona została do sztuki polskiej teraźniejszość tzn. dzisiejszy człowiek z jego życiem, fizjonomią, ubraniem. Odrzucili obrazy historyczne, dają wyraz tętniącego ruchem życia i prawdzie. Jednak to nie malarze realizują program wytyczony przez krytyków to właśnie estetyczna doktryna czasopisma wędrowiec powstała w oparciu o już namalowane obrazy. Tym razem sztuka wyprzedziłą teorię. Wlaka prowadzona na łamach wędrowca przez malarzy i krytyków wygasa w latach 80 kiedy pismo przechodzi w obce ręce.
Olszyński- jeden z pierwszych fotografów polskich (miał pierwszą w Polsce profesjonalna pracownię), mecenas(on ich finansował bo nikt nie chciał sponsorować ich sztuki- była skandalizująca)i przyjaciel grupy malarzy dążących do stworzenia w poł. XIX w sztuki narodowej o charakterze realistycznym:
1.Kostrzewski
2.Pillati
3.Gerson
4.Szermentowski
kierownik artystyczny „kłosów”