PRĄDY LITERACKIE W OŚWIECENIU
ROKOKO (zabawa, przyjemność)
rozkwita pod koniec XVII wieku, czyli u schyłku baroku,
nazwa pochodzi od pewnego motywu dekoracyjnego, ornamentu muszlowego, przypominającego kształtem małżowinę uszną,
literatura rokokowa służyła przede wszystkim rozrywce, zabawie, przyjemności, pozbawiona była dydaktyzmu, pełna była wdzięku i piękna,
utwory rokokowe charakteryzowały się elegancką formą i subtelną treścią, np. często mówiły o miłości, która przedstawiana była jako chwilowa przyjemność,
bohater utworów rokokowych to najczęściej kochanek, cyniczny zdobywca niewieścich serc,
ulubione gatunki rokokowe to: epigramaty, anakreontyki, a z gatunków dłuższych - operetka i wodewil,
epigramat - drobny utwór poetycki, pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle. Cechuje się zwięzłością, aktualnością, trafnym zakończeniem - puentą, która akcentuje główną myśl utworu. Wywodzi się ze starożytności, później nazywany fraszką, figlikiem, facjecją, dworzanką.
anakreontyk - utwór wywodzący się ze starożytności, ukształtowany przez greckiego poetę Anakreonta. Charakteryzują się lekką tematyką, sławią uroki życia, biesiady, uczty, erotykę.
operetka - muzyczny utwór sceniczny, o charakterze rozrywkowym,
wodewil - komedia z muzyką, piosenkami i tańcem, z przewagą jednak tekstu mówionego,
przedstawiciele: Stanisław Trembecki,
Franciszek Dionizy Kniaźnin,
Jan Potocki, który jest autorem jednego z najświetniejszych dzieł rokokowej literatury
europejskiej, napisanego po francusku - „Rękopis znaleziony w Saragossie”.
SENTYMENTALIZM (uczucie)
powstał w II połowie XVIII wieku i torował drogę romantyzmowi,
oparty był na irracjonalizmie (najważniejsze uczucie),
nazwa prądu pochodzi od tytułu powieści Sterne'a „Podróż sentymentalna” (z języka angielskiego sentymental znaczy wrażliwy, uczuciowy),
był to nurt nastawiony na uczucie, na wnętrze człowieka, na odruchy serca,
bohaterowie sentymentalni to najczęściej ludzie prości, łatwo wzruszający się, płaczący nad sobą, płaczący z powodu nieszczęśliwej miłości, rozczulający się nad sobą i losem innych, wrażliwi na krzywdę i na piękno przyrody,
utwory sentymentalne pogłębiały analizę uczuć i przeżyć bohaterów,
ulubione tematy to: historia, Bóg, miłość, człowiek - jego uczucia i przeżycia, prosty lud,
ulubione gatunki to: sielanka, pieśń religijna, erotyk,
sielanka - utwór utrzymany na ogół pogodnej tonacji, o tematyce zaczerpniętej z życia wsi. Utwór ten w sposób wyidealizowany przedstawiał uroki wiejskiego życia, często zawierał sceny z życia pasterzy, rolników, rybaków oraz wątki miłosne. Sielanka pochodzi ze starożytnej Grecja. Pisali je Teokryt (idylle), Wergiliusz (bukoliki). Sielanka jest gatunkiem synkretycznym, czyli może zawierać elementy liryczne, epickie i dramatyczne. Sielanki mogą być realistyczne i konwencjonalne - idealizujące życie na wsi. Ze względu na budowę sielanki dzielimy na: epickie - wyrażane monologiem; udramatyzowane - wyrażane dialogiem. Sielanki dzielą się na: bukoliki - dotyczą życia i pracy pasterzy; georgiki - dotyczą życia i pracy rolników.
pieśń religijna - oznacza się podziałem na strofy, tendencją do zgodności wersów ze zdaniem, występuje refren i stałe rozmieszczenie akcentów.
przedstawiciel polski to Franciszek Karpiński.
KLASYCYZM (racjonalizm, dydaktyzm, prostota)
rozkwit klasycyzmu przypada na ii połowę xviii w., kiedy wzrasta zainteresowanie starożytną Grecją i Rzymem,
literatura oparta była na poglądach Kartezjusza, że prawdziwe jest to, co zgodne z rozumem, co jest jasne i wyraźne, dlatego dążyła do prostoty stylu i przejrzystości myśli,
w literaturze tej odbijać się miały ład i harmonia świata,
miała mieć ona charakter intelektualny, podejmować ze społeczeństwem dyskusję ideową, obyczajową i polityczną, być zaangażowaną społecznie i politycznie,
miała walczyć z wadami i wszelkimi nieprawidłowościami, drwiną, śmiechem, parodią, karykaturą,
miała mieć charakter dydaktyczno - moralizatorski, służyć społeczeństwu, przekształcać świat, zmierzać do postępu poprzez oświecenie ludzkich umysłów, a więc być utylitarną, służyć społeczeństwu,
ulubione gatunki to te, które powstały w starożytności: bajka, satyra, komedia, oda, epos, list poetycki, poemat heroikomiczny,
bajka - utwór z pogranicza liryki i epiki, o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim. Kończy się morałem, który ma pouczyć, przekazać jakieś doświadczenie moralne, ostrzec. Cechuje się alegorycznością, czyli przedstawia pewne pojęcia abstrakcyjne za pomocą obrazu. Bajka wywodzi się ze Starożytności, z tradycji ezopowej. Bajki pisał w Starożytnej Grecji - Ezop, w Starożytnym Rzymie - Fedrus. Bajki oświeceniowe były zazwyczaj krótkie, jasne, napisane prostym językiem. Myśli zawarte w bajkach mają charakter uniwersalny. Często ukazują świat zwierząt, pod postacią których kryją się postacie ludzkie. Ze względu na formę bajki dzielimy na: epigramatyczne - krótkie, zwięzłe, nie mające akcji, naśladujące bajki Ezopa; narracyjne - dłuższe, posiadają fabułę, przypominają krótką nowelę, naśladują bajki La Fontaine'a.
satyra - nazwa pochodzi od imienia greckiego bożka Satyra, który był bardzo złośliwy. Gatunek rozwinięty w Starożytnym Rzymie, szczególnie przez Horacego. Pisali je także: Juwenalis i Lucyliusz. Utwór ten ośmiesza lub piętnuje ukazane w nim zjawiska, np. wady i przywary ludzkie, obyczaje pewnych środowisk, postawy modne w danym czasie. Satyra działa na zasadzie „krzywego zwierciadła” - deformuje rzeczywistość poprzez wyolbrzymianie lub pomniejszenie pewnej cechy lub zjawiska. Podejmują najczęściej aktualną i różną tematykę z życia obyczajowego, kulturalnego i politycznego. Satyry dzielimy na: konkretne - związane ściśle z wydarzeniami lub sytuacją współczesną autorowi; abstrakcyjne - ośmieszające wady ogólnoludzkie w oderwaniu od rzeczywistości. Wyróżniamy różne rodzaje satyr: polityczne, społeczno-obyczajowe, literackie, osobiste.
komedia - wywodzi się ze Starożytności. Gatunek dramatyczny o pogodnej treści, obfitującej w wydarzenia o szczęśliwym zakończeniu, wprowadzający elementy komizmu, karykatury i satyry, mający na celu wywołanie śmiechu. Występuje komizm: słowa, sytuacji, postaci. Istnieje wiele odmian komedii: komedia charakterów, intrygi, obyczajowa, płaszcza i szpady, satyryczna, sytuacji.
epos - gatunek ten wywodzi się ze Starożytności, pisał je Homer. Rozbudowany utwór epicki, zwykle wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń, przełomowych dla danej społeczności. Pisany jest stylem podniosłym, dostosowanym do opisu czynów bohaterskich.
poemat heroikomiczny - gatunek powstały w Starożytności, będący parodią eposu bohaterskiego. Rozwinął się dopiero w XVII i XVIII w. Oparty jest na sprzeczności między formą a treścią utworu. Przyjmuje wzniosły, patetyczny styl narracji i łączy go z błahą, przyziemną treścią. Słowo heroikomiczny to złożenie 2 słów: heroiczny - bohaterski (forma) i komiczny - śmieszny (treść). Źródłem komizmu jest zestawienie heroicznych walk, niezwykłych przygód, ze śmiesznymi postaciami, które w nich uczestniczą. Pisany jest oktawą, czyli strofą 8-wersową.
oda - gatunek poetycki wywodzący się ze starożytności, której odpowiednikami są: łacińska carmen i polska pieśń. Oda pierwotnie oznaczała utwór liryczny przeznaczony zarówno do śpiewu solowego, jak chóralnego. Związek słowa z muzyką narzucał tym utworom pewne rygory formalne, np. układ stroficzny.
list poetycki - utwór wierszowany, skierowany do określonego adresata. Utwór ten pokrewny jest satyrze, odzie lub elegii. Twórcami listu poetyckiego byli Horacy i Owidiusz.
najwybitniejszy przedstawiciel polski to Ignacy Krasicki,